Lapilli

AFZETTINGEN WTKG25 _(4), 2004 64

Lapilli

Lars_vanden Hoek+Ostende

“OnsFlores”

“Dehobbil”,zoals de vondst al snel

genoemd

werd,was meteen

lengte

van eenmeter

opvallend

klein. Homo

flo-resiensis werd

_{wereldkundig gemaakt}

door het Auslralisch-Indonesischeteam dal de vondst

_gedaan

had. Een klein

oranje tintje

eraanwasdat deNederlandse

paleontoloog

Gertvan den

Bergh

coauteur was van één van detwee artikelen in Nature

(lit. 6).

Maar als we

kijken

naarde

_{voorgeschiedenis,}

dan zien

wedat zonder de

inspanningen

vanNederlandse

paleon-tologen

de hobbit misschien nog wel in

zijn

grotonder de

grond

had

_gelegen.

Ik ben nietzoerg chauvinistisch

inge-steld.

_Wetenschap

is _een internationaal

_gebeuren,

en ik

gun de Indonesische enAustralische

collega’s

uiteraard alleeer die hun toekomt. Een

beetje Oranjegevoel

is

_mij

echter niet vreemd. Dus vertel ik _{graag de}

_geschiedenis

van het

paleontologische

onderzoek _{op Flores. “Ons”} Flores.

Het verhaalvandat onderzoek

begint

in de

_{jaren vijftig,}

als demissionaris Pater Theodor Verhoeven in

_{zijn vrije}

uren

opgravingen

gaatdoen. Verhoevenwas

geïnteresseerd

in zowel

_{archeologische}

als

_{paleontologische}

vondsten. Een van de

vindplaatsen

die

hij

bezochtwasde

“hobbit-grot” Liang

Bua. In 1950 vond

_hij

daar

_tijdens

_een

proef-opgraving

eenaantal

_werktuigen

_en

_potscherven.

In1965

keerde

hij

terugvoor een

_{uitgebreidere opgraving,}

waar-bij hij

eenaantal neolitischegraven

blootlegde.

In de

tus-senliggende

periode

vond Verhoeven

op verscheidene

plaatsen

ophet eiland fossielenvan

Stegodon,

de

pleisto-cene

olifanlachtige

uit zuidoost

Azië,

en vanreuzenratten. Deze fossielen

gingen

naarhet

_Rijksmuseum

_van

Natuur-lijke

Historie

_{(nu Naturalis)}

in

_Leiden,

waarze

beschre-Normaal

_gesproken

is het

_schrijven

_van een

Lapilli

een

ver-van-mijn-bed

show.Wanneer dedeadlinenadert

_(of

al verstreken

is),

snuf-fel ik door Nature enScience _{op zoek} naar

opvallende

verhalen in de

_geologie

envooral de

_{paleontologie.}

Au-teursdie ik nietken,

onderwerpen

waariksoms maar

zij-delings

van

gehoord heb, zij

vormen de

_{inspiratiebron.}

Ditmaal is het anders. Deze keerzatik erzelf

_bijna

mid-denin. En dat

_toevallig

net

_{bij watje}

_gerustde

_ontdekking

vande eeuw

(tot

nu toe

althans)

kan noemen.Het type

ontdekking

waardoor

_wetenschap

het acht-uur Journaal haalde: de vondstvan eennieuwe

mensachtige,

Homo

floresiensis (lit. 2, 6).

Voor heteerst werdeenmens ge-vondenmet de

_typische

kenmerken vaneilandevolutie.

AFZETTINGENWTKG25 _(4),2004 ₆₅

venwerden door

Hooijer

(lit. 3,4,5).die in 1970 ook zelf het eiland bezocht. Demeeste fossielen werden

toegeschre-ven aan eenondersoortvande Javaanse

_Stegodon

,

Stego-don

_{trigonocephalus Jlorensis . Hooijer}

merkte echter ook

op dater eenpaarmelkkiezenwarendie niettotdezesoort behoorden

_{(lit. 5).}

Ze _waren te

klein,

en duidden op de

aanwezigheid

van een

verdwergde

vorm.

Dwergolifanten

enreuzenratten

zijn typisch

vooreilandfauna’s. In de

af-wezigheid

van

roofdieren,

en met de

_beperkte

voedsel-voorraadvoor grote beesten,zien wekeer op keerweer dat_grotedieren kleinerworden,enkleine

dieren,

die zich nietmeerhoeventeverstoppen voorde

roofdieren, juist

groter.

Nederland heeft een grote

reputatie

op het

gebied

van eilandevolutie.Dat komtmetnamedoor het werkvanPaul Sondaar. SamenmetJohn de Vos vanhet

_Rijksmuseum

van

Natuurlijke

Historie had

_hij

al heelwatonderzoek

gedaan

naardeeilandfauna’s van deMiddellandseZee. De Vos voerdenuhetvaandeloverde collecties dieeerst onder

_Hooijer

vielen.Hetwasdanook

_logisch

_omde theo-rieënovereilandevolutie uit hetMiddellandseZee onder-zoek teverifiërenaan de hand_van de vondsten van de Indonesische

_archipel.

In

_samenwerking

metIndonesische

collega’s

werd onderzoek

_gedaan

_opo.a. Sulawesien Flores. Gertvanden

_{Bergh promoveerde bij}

Paul Sondaar

opde fossielenvandeolifantenvan Indonesië

_{(lil. 1). Hij}

was ook

degene

die de

_{dwergstegodon}

_van Flores

zijn

naam

_{gaf, Stegodon}

sondaari.De_groterevormwerdvan

ondersoorttot soort verheven,enheel dus

_tegenwoordig

Stegodon florensis.

Op

zich bleek dat de fauna op de eilandenvanIndonesië

precies

zo

reageerde

als dievanhet Mediterrane

_gebied.

AlleenmetFloreswaserietsraars aande hand.De

fos-sielenvan de

_{dwergstegodon}

werdenalleen

_gevonden

in hele oude

_lagen.

Maar vanaf 800.000

_jaar

waserdie gro-tere

_{Stegodon florensis.}

Verhoeven had

_bij

de fossielen van deze

_{Stegodon primitieve}

stenen

_werktuigen

gevon-den.Die vondsten

kregen

echter

_weinig

_{aandacht. Ze} pas-ten

_simpelweg

niet in de

gangbare theorie,

datzeestraten

voor heteerstdoor Homo

_sapiens

werden

_{overgestoken.}

Als _erin het Midden Pleistoceenvan

Flores,

dal

_altijd

al

een eiland was,

werktuigen gevonden

worden, moest Homoerectus dus heteiland bereikt hebben.Endat was

lange tijd

ondenkbaar. Het artikel dat Sondaarmet

zijn

NederlandseenIndonesische

_collega’s

in 1994

_publiceerde

over deeerste zeevaarders (lit. 7), _{werd dan ook op}

_zijn

zachtst

_gezegd

niet door iedereen

_geloofd.

Paul Sondaar

_geloofde

duswel in de

_werktuigen.

Flores voldeedmet

_zijn

_grote

_Stegodon

nietaande

regels

vande

eilandevolutie.Dat betekent dater

kennelijk

tocheen roof-dier

_aanwezig

was,ende

_werktuigen

toondenaan dat dit roofdier demens moest

_zijn

_geweest.

_{Echter, Paul,}

John enGert

_zijn

alledrie

_{paleontoloog,}

enweten dan ook

wei-nig

van

werktuigen.

Ermoest

gezocht

worden naar een

archeoloog

die

_overtuigd

kon worden dat Verhoeven wel

degelijk gelijk

had. Deze werd

_gevonden

in devormvan

MikeMorwood.

Met de

_promotie

_vanGert

_{eindigde voorlopig}

de Neder-landse

_inbreng.

Niet daternog veelmeer teontdekken

viel, maar er was

simpelweg

geen

geld. Daarbij

kwam

nogeens dat Paul Sondaar ziek werd.en inmiddels niet meeronderons is. Morwood wist echter wel fondsente

krijgen

omhet werkvoort te zetten.Dat onderzoek richtte zich op de

verspreiding

vandemens overde Wallace

_lijn,

een

belangrijke faunagrens

tussen Zuidoost Aziëen Au-stralië. Flores waseen

logisch

onderdeelvandat

_project.

Een van de

_plaatsen

waar werd opgegraven was

Liang

Bua,waarde

_{archeologische}

dientvan Indonesië ook al in de

_{jaren tachtig}

de

_opgravingen

van Verhoeven had

voortgezet.

HetIndonesisch-Australische team

_pakte

het

groots aan. Uiteraard hadden deze

archeologen

ook een

paleontoloog nodig,

en erwas

natuurlijk

geen

logischer

keus dan Gertvanden

Bergh.

En omdat Gert echter vooral kennis heeftvangrote beesten,heeft

_{hij mij gevraagd}

om een

beetje

te

helpen

metde muizen uit de grot.Met hon-derden kaken leverdede

_vindplaats

de_grootste hoeveel-heid

_{eilandknaagdieren}

van eenendezelfde

plek,

endan

nog uiteen

stratigrafisch profiel

ook. Dus dat is op zich al

zeerinteressant.

Eind

_{vorig jaar}

hoorden

_wij

het_grotenieuws. De Indone-siërs hadden ‘iets’

_gevonden

in de_grot, enhetwaszeker

geen aap. Een

mensachtige,

maarwat voor een was niet

duidelijk.

Vanaf datmomentis

duidelijk

dat

_je

zo’n vondst in Nature wiltmelden,endan betekent dat iedereen ver-der

_zijn

mondmoethouden. Want bladen als Natureen Science eisen de

wetenschappelijke

primeur.

Dus ook al wist ik heteen

jaar lang,

ik mocht niets in de

Lapilli

ver-tellen. Nu wel. Dusvoor eenieder die het nog niet wist:er

is een

mensachtige

gevonden

metalle kenmerkenvan

eilandevolutie.Deze Homo

_floresiensis

iseen

_verdwergde

vorm, meteen

_opvallende

kleine herseninhoud

(minder

dan 400_cc).Aan de schedelvorm is tezien dat het hier niet_{gaatom een}modernemens,maar

waarschijnlijk

een directe

_afstammeling

vanHomoerectus. O

_ja,

en

hij

is

gevonden

op Flores.Ons Flores.

Literatuur

1

_Bergh,

G.D. _van den

_(1999).

The Late

_Neogene

ele-phantoid-bearing

faunas of Indonesia and their

palaeo-zoogeographic implications;

a

study

ofthe terrestrial faunalsuccessionofSulawesi,Flores and

_Java,

inclu-ding

evidence for

_early

hominid

_dispersal

eastof Wal-lece’s Line.

_Scripta

Geol., 117: pp. 1-419.

2 Brown, P., Sutikna, T., Morwood,M.J.,

Soejono,

R.

P.,

_{Jatmiko, E., Wayhu Saptomo}

& Rokus Awe Due

(2004).

Anew small-bodied hominin from the Late Pleistocene of_Flores,Indonesia.

_Nature,

_431,

pp. 1055-1061.

3

_Hooijer,

D.A.

_(1957a).

A

_Stegodon

from Flores.

Treubia, 24,

pp.119-129.

4

_{Hooijer, D.A. (1957b).}

Threenew

giant prehistorie

rats fromFlores,Lesser Sunda Islands. Zool._{Meded., 35,}

AF2ETTINGENWTKG25_(4), 2004 66

5

_Hooijer,

D.A.

_(1964).

Ontwomilk molars ofapygmy

stegodont

from Ola Bula,Flores. Buil Geol. Surv.

Indon.,

1,

pp.49-52.

6

_Morwood,

M. J.,

Soejono.

R. P., Roberts, R. G., Sutikna, T.,

Turney,

C. S.M.,

Westaway,

K.E.,

Rink,

W. J., Zhao.J.-X.,vanden

_Bergh,

G.D.,Rokus Awe Due,Hobbs,D.R„ Moore,M. W„ Bird,M. 1.& L. K. Fifield

_{(2004).Archaeology}

_{and age of}a newhominin

from Flores in eastern Indonesia. Nature,

431:

pp. 1087-1091.

7 Sondaar,P.Y.,vanden

Bergh,

G.D.,Mubroto,B..Aziz, F., deVos,J. & U.L. Batu

(1994).

Middle Pleistocene faunaltumoverand colonizationof Flores

(Indonesia)

by

Homoerectus.C.R. Acad. Sci.France, II,

319,

pp.

1255-1262.

*Lars W._vanden HoekOstende,Nationaal Natuur-historisch MuseumNaturalis,Postbus9517,