De landslak Cepaea haesendoncki (Nyst, 1843) (Helicidae) uit de pliocene Zanden van Oorderen (Lillo Formatie) te Kallo (nabij Antwerpen), België

64 AFZETTINGEN WTKG 34(3),JUBILEUMJAAR2013

De landslak

Cepaea

haesendoncki

(Nyst, 1843)

(Helicidae)

uit

de

pliocene

Zanden

van

Oorderen

(Lillo Formatie)

te

Kallo

(nabij Antwerpen), België

Bram

_Langeveld

¹

Abstract

AfragmentofCepaeahaesendoncki(Nyst, 1843) col-lected ex-situ from the LilloFormation,Oorderen Mem-ber closetoKallo(portofAntwerp,

Belgium)

is described and discussed. This is the secondpublished specimen

of thisspeciesfrom this location.

Samenvatting

Een

_fragment

van Cepaeahaesendoncki(Nyst, 1843)

dat ex-situ werd verzameld uit de LilloFormatie,Zanden

vanOorderenteKallo(havenvan

_Antwerpen,

_België)

wordt beschrevenen

_besproken.

Dit is het tweede

ge-publiceerde

exemplaarvan deze soort _gevondente

Kallo.

Introductie

Vondstomstandigheden

Begin januari

2013 verzamelde ik in sediment uiteenput

voor

grootschalige

bouwwerkzaamhedenten zuidwesten

vanhet

Deurganckdok (nabij

Kallo/havenvan

Antwerpen,

België)

een

goed

herkenbaar

_fragment

van een

Cepaea

(Helicidae

- _een

landslak).

Ik vond het stuk doormeteen

harkmetéén tand zandvan de

hoop

lostemakenen dat

metde hand doortewoelen. Ikwas

eigenlijk

op zoeknaar

grote

stukken,

zoals doublettenvan

Pygocardia.

In het

losgeharkte zand,

opeen

diepte

van ongeveer30cm

on-der het

_oppervlak

van de

hoop,

trof ik het hieronder

be-schreven

_fragment

_aan.Beseffende

_mogelijk

_eenzeldzame

vondsttehebben

gedaan,

heb ik

nog

gezocht

naarderest

vande

schelp

enook wat van het

losgeharkte

zand

mee-genomen,maarhelaas vond ik geenverdere

fragmenten

vandeze

Cepaea.

Aan de handvande kleurvanhet

sedi-ment_ende fossielinhoud is de

_Cepaea

zonder

_twijfel

af-komstig

uit_een

_hoop

bestaande uit sediment uit de Lillo

Formatie,

Zanden_vanOorderen

_(zie

_voor

_stratigrafie

van

het

_{Antwerpse Marquet, 1998).}

Materiaal: 1

_fragment,

coll.auteur02448

(fig.

1).

Beschrijving

Het stuk betrefteen

fragment

van de laatste

_winding

inclu-sief_eengrootdeel_vande mondrandmet

_lip

_{en een zeer}klein deel_vande columella. Het

aanwezige

deel_vande

umbili-cusis

_afgedekt.

De

_grondkleur

vande

_schelp

is vuilwit. Er is

één nog

goed

onderscheidbare kleurband zichtbaar. Deze is

oranjebruin

vankleurenbevindtzichongeveer ophet mid-denvande

_winding.

De

_sculptuur

bestaat uit

_groeilijnen

en

uit talloze

_goed

onderscheidbare kleine

_deukjes.

Deze

deuk-jes

staanonder_eenkleine hoekmetde

_denkbeeldige

spiraal-lijn

vande

_winding.

Ze

_zijn

in min ofmeer

willekeurige

ra-diale

_rijen

_overde

_{gehele buitenzijde}

_vanhet stuk

_aanwezig.

Determinatie

Daar dit stuk niet in-situ werd

verzameld,

is

_vervuiling

in de

vormvanrecente

Cepaea

nemoralis

(Linnaeus,

1758),

C.

hortensis

_{(Müller, 1774)}

ofArianta arbustorum arbustorum

(Linnaeus,

1758)

een

mogelijkheid

waarmee

rekening

moet

worden

_gehouden.

Hieronder wordt echter

_aangetoond

dat

wehier wel

_degelijk

met een

pliocene Cepaea

temaken

hebben, namelijk

deteKallo uiterst zeldzame fossielesoort

C. haesendoncki

_{(Nyst, 1843).}

Het eerste en

doorslaggevende

argumentis de

_sculptuur

van het

fragment (fig.

1).

De

sculptuur

vanhet stuk _past

namelijk

in devoor C. haesendoncki

_{typische sculptuur,}

De

ondergrond

vanhet

havengebied

van

Antwerpen

(Bel-gië)

levert al ruim anderhalve eeuw veel

_voornamelijk

mio-en

pliocene

fossielen op. Hetgaat

daarbij

omdiverse mariene

_fauna’s,

waarin onder andere

_{mollusken, haaien,}

beenvissen, zee-egels

enforaminiferen

_{vertegenwoordigd}

zijn.

Grote collectiesvandeze fossielen bevinden zich

zo-wel

_bij

museaals

_{bij particulieren.}

Tal _van

_{publicaties zijn}

eraan

gewijd.

Ook

_vandaag

de

_dag

_{nog leveren} verschil-lende locaties in het

_havengebied

fossielen uit deze fauna’s

op. Dat

zijn

vooral_grotere

_{graafwerkzaamheden}

of

verdie-pingen

vanbestaande dokken. In dit artikel wordteen

frag-mentvan eenlandslak

_Cepaea

haesendoncki

_{(Nyst, 1843)}

beschreven. Deze vondst

lijkt

het tweede

_exemplaar

_van

dezesoortuit de ZandenvanOorderenteKallote

_zijn.

1. Cepaeahaesendoncki(Nyst, 1843),ex-situ LilloFormatie,

Zanden vanOorderen,Kallo (Antwerpen),coll,auteur 02448.

AFZETTINGEN WTKG 34(3), JUBILEUMJAAR 2013 65

zoals dietelezen is in de

_{originele beschrijving}

door

Nyst

(1843; 465)

methet woord

_{“chagrinée” (lijkende}

_{op het}

op-pervlak

vanhet leerwaar nuantieke boekenmee

gebon-den

_{zijn). Marquet (1997:}

_{117) beschrijft}

de

_sculptuur

van

C. haesendoncki op basisvanmateriaal uit de Zandenvan

Austruweel,

Wijnegem,

opconcretere

wijze

als

_“irregular

shallow

_{depressions” (onregelmatige ondiepe deukjes).}

Volgens Marquet (1997:

118)

en

eigen

observaties op basis

vanenkele

exemplaren,

is deze

sculptuur afwezig bij

de

re-cente

Cepaea

nemoralis. De

sculptuur

vanC. nemoralisen

de sterk

_gelijkende

C. horlensis bestaat

_namelijk

enkel uit

“weinig opvallende, onregelmatige radiaallijnen”

(Gitten-berger

et

_al.,

1984:

_{148) (fig.}

2a,

b).

Ook op enkelerecente

schelpen

vanC. nemoralis

_{(coll, auteur),}

die verweerd

_zijn

geraakt

door

_{blootstelling}

aandeelementen,is geen

sculp-tuurwaarneembaar die

_lijkt

_{op de}

_sculptuur

_{op het} gevon-den

_{fragment. Schelpen}

van C. nemoralisvertonen echter

in zeldzame

_gevallen

tocheen

vergelijkbare sculptuur,

maar

dan veel minder

_{geprononceerd (pers.}

comm.Tom

_Meijer,

2013).

Zie

_figuur

3voor een

opvallend

voorbeeldvandit

fe-nomeen.Ten slotte is op enkelerecente

_schelpen

vanArianta

a.

arbustorum,

zowelmet

_{(fig. 2c)}

als zonder

periostracum

(coll. auteur)

ook geen

gelijkende sculptuur

waargenomen.

Dezerecente soortenkunnen dus

_uitgesloten

worden.

Verderis de

_lip

vanhet

fragment opvallend

groot.

Nyst

kon in 1843 op basisvan

zijn

materiaal de mondrandvanC.

haesendoncki niet

_beschrijven,

maarin 1878 beeldt

hij

een

later verzameld

_{compleet exemplaar af,}

_waaropeen

duide-lijke lip

zichtbaar is

_{(Nyst, 1878, plaat 7, figuur 16).}

Mar-quet

(1997:

117) beschrijft

de

_lip

als “thickened”.

Daarnaast heeft het

fragment

eenfossiele

_uitstraling

en

se-diment dat zonder

_{twijfel afkomstig}

is uit de Zandenvan

Oorderen

_(te

zien_aande kleur_vanhet

_sediment)

zit

_stevig

gehecht

inen aanhet

_fragment.

Dit isextra

_onderbouwing

voorhet feit datwehier dustemakenhebbenmeteen fos-siel ennietmet recente

_vervuiling.

Ten slotte is nognaarhet formaatvanhet

_fragment

geke-ken.

_{Marquet(1997:118) geeft namelijk}

aandat C.

haesen-doncki groterword dan C.nemoralis.

_Op

basis_van

verge-lijking

metenkelerecente

schelpen

van C. nemoralis

lijkt

het

_fragment

watgroterdan

_gebruikelijk

voor C.

nemo-ralis,

maar door de

fragmentaire

staat van het stuk

zijn

geenmatenmeertenemen.

Echter,

uit tabel 1

(zie

pag

66)

blijkt

dat C. haesendoncki helemaal niet_groterwordt dan C. nemoralisen dat de

schelp

van C. haesendoncki

vrij

variabelvan vorm is: eenkarakteristieke vorm

lijkt

deze

soortdus niettehebben. De variabelevorm vande

schelp

doet denkenaanAriantaa.

arbustorum,

eensoort meteen

schelp

met eenzeervariabele

_{hoogte/breedteverhouding}

(Gittenberger

etal.,1984:

_146).

Het formaat heeft hier dus

geen

toegevoegde

waardeen

lijkt

ook geen erg bruikbaar

kenmerkom C. haesendonckivan de andere

_genoemde

soorten teonderscheiden.

Bespreking

Nyst (1843: 464-465;

plaat

38,

figuur 17) beschrijft

een

fossiele landslak uit

_{Stuy venberg (Antwerpen) (fig.}

4,pag.

66). Hij vergelijkt

ditmateriaalmetderecente soorten Helix nemoralis

_Linnaeus,

_1758,

H. hartensis

Muller,

1774en

H. arbustorum

_Linnaeus,

1758

_{(nu Cepaea nemoralis,}

C. horlensis_enArianta

arbustorum). Hij

komttotde

conclu-sie dat

_zijn

materiaal niettoteen vandezesoortenbehoort

en

beschrijft

het fossiel alseennieuwesoort:Helix haesen-doncki

_Nyst,

1843.

_Hij

noemt

zijn

nieuwesoortzeldzaam.

(Recent, Boxmeer, NB,coll.auteur);

c)

2.Vergelijkingvana) Cepaeanemoralis(Recent,DeZilk, ZH,coll,auteur): b)C. hortensis

(ex-situZanden vanOorderen, Kallo,

België,coll.auteur02448).

Arianta arbustorum arbustorum(Recent, Warmond, ZH,coll, auteur);d)C. haesendoncki

3.Cepaeanemoralis (Linnaeus, 1758), Recent, Espéraza, Aude,

Frankrijk, metopvallende, afwijkende sculptuur.Bron: Didier

66 AFZETTINGEN WTKG 34(3),JUBILEUMJAAR 2013

Later

_(Nyst,

1881;123-124;1878:

_pl.

7,

fig.

16) beschrijft

hij

meer, ook

completer,

materiaalen

vergelijkt zijn

fos-sielesoort

_opnieuw

met

_{bovengenoemde}

recente soorten.

Hij

komttot de conclusie dat H. haesendonckihet meest

lijkt

op H.

arbustorum,

maartoch niet identiek is. De

sculp-tuurdie_voorH. arbustorum

_namelijk

_zokarakteristiek is

(spiraalgroefjes),

is

_afwezig

op

zijn

materiaal.

Zijn

conclu-sie is dan ook dat H.

_{haesendoncki,}

ook

opbasis van dit

completere materiaal,

eenvalidesoortis.

Vincent

_(1889:26)

_{komt onder andere op basis}vannieuw materiaal uit het Amerikadok

_(Antwerpse

_haven)

totde conclusie dat H. haesendonckieen

synoniem

is van H.

nemoralis,maaronderbouwtdit slechts

_matig

en

geeft

ook

geen

afbeeldingen

van

zijn

materiaal.

Glibert

₍₁₉₆₀₎

noemt

_Cepaea

nemoralis uit het Plioceen

vanhet

_Antwerpse

en

geeft

Helix haesendoncki als syno-niem. Glibert

_beschrijft

echter

geenmateriaalen

geeft

ook

geen

afbeeldingen.

Marquet (1997,

zie ook

_Marquet,

1998:

₂₂₇₎

meldt

ten-slotte één

_{beschadigd exemplaar}

als

_{Cepaea (C.)}

haesen-doncki

_(met

als

_synoniem

o.a. Helix haesendoncki

_Nyst,

1843)

uit de ZandenvanOorderen_vanKalloen

geeft

een

beschrijving

van dezesoort _{op basis}van materiaal uit de

ZandenvanAustruweel. Het stuk uit Kallo beeldt

hij af,

in-clusiefeen

detailopname

vande

sculptuur (Marquet,

1997:

pl. ll,fig. 11;

1998:

_227).

De ZandenvanOorderenteKallo

_{zijn afgezet}

in_een

ma-rien milieu, zeker nietzeer

kustnabij

of ineenzeer

on-diepe

zee

(Gaemers,

1975),

watde zeldzaamheidvandeze

landslak aldaar verklaart: de

schelp

moetovereenflinke

afstand

_{getransporteerd zijn}

enheeft

ecologisch natuurlijk

nietstemakenmetde fauna’s uit de ZandenvanOorderen.

Conclusie

De fossielesoort

Cepaea

haesendoncki onderscheidt zich

voornamelijk

opbasisvanhaar

opmerkelijke sculptuur

van

derecente soorten C.

nemoralis,

C. hortensisenArianta

a. arbustorum. Daarmee

lijkt

C. haesendonckieenvalide soort, hoewel C. nemoralis in zeldzame

gevallen

een

gelij-kende,

maarminder

geprononceerde, sculptuur

vertoont.Te

Kallo is deze landslak uiterst zeldzaam: het hier

beschre-ven

exemplaar

is detweede

gepubliceerde

vondstvandeze

soortuit de Zanden_vanOorderenteKallo.

Dankwoord

Met dankaanStef

Mermuys

voor

zijn

waardevolleadvies

ter

_plaatse,

Tom

_{Meijer (gastmedewerker}

Naturalis

Bio-diversity

Center

_(NBC))

voordoorlezenvan eeneerdere

versie_enhet

gevenvan advieseninformatieenhettonen

van

vergelijkingsmateriaal,

IsabelvanWaveren

_(NBC)

voor

vertalingen

van de Franse literatuuren Hans

_Langeveld

voor het makenvande foto’svoor

figuur

1 en2.

Literatuur

Gaemers, P.A.M.,

1975. Enkele

_{paleo-ecologische}

opmer-kingen

overde

_{pliocene afzettingen}

in de

_tunnelput

na-bij Kallo, België, provincie

Oost-Vlaanderen.-

Mede-delingen

vande

Werkgroep

voorTertiaireenKwartaire

Geologie 12(2):

43-49.

Gittenberger, E.,

W.

_Backhuys

& Th.E.J.

_Ripken,

1984. De landslakkenvanNederland.- Bibliotheekvande

Konink-lijke

NederlandseNatuurhistorische

_Vereniging

37. Utrecht

(KNNV).

Soort (bron)

_|

Breedte

_|

Hoogte

_|

Breedte/Hoogte

A.a.arbustorum (Gittenbergeretal.,1984: 146) | 17-23,5 | 15-22 | Zeer vanabel

C.nemoralis (Gittenbergeretal., 1984:148) 19- 25,5 15-20,5

C.hortensis(Gittenbergeretal.,1984: 148) 17-21 13-16

C.haesendoncki (Nyst, 1843:465) 23 12-13 1,8

C. haesendoncki (Nyst,1881: 124) 15 16,5 0,91

C. haesendoncki (Marquet,1997:117) 19 18 1,1

(Nyst, 1843)zoalsafgebeelddoorNyst

(1843:plaat 38, figuur 17). Cepaeahaesendoncki 4.

Tabel 1:GegevensuK de literatuur betreffende hoogteenbreedte (in mm)enverhoudingvandie waarden vanenkele

soorten CepaeaenArianta.

Tabel 1:GegevensuH de literatuur betreffendehoogteenbreedte (in mm)enverhoudingvandiewaarden vanenkele

soorten CepaeaenArianta.

Soort (bron) Breedte Hoogte Breedte/Hoogte

A.a.arbustorum _{(Gittenberger}etal.,1984: 146) 17-23,5 15-22 Zeer variabel

C. nemoralis (Gittenbergeretal.,1984; ₁₄₈₎ 19-25,5 15-20,5

C. hortensia(Gittenbergeretal.,1984: 148) 17-21 13-16

C. haesendoncki (Nyst,1843:465) 23 12- 13 1,8

C. haesendoncki (Nyst, 1881: 124) 15 16,5 0,91

AFZETTINGEN WTKG34 (3),JUBILEUMJAAR2013 67

Gilbert, M., 1960.

Gastropodes

du

_Diestien,

du Scaldie-sienetdu Merxemien de la

_{Belgique. Quatrième}

note.

Bulletin del’lnstitut

_Royal

des Sciences Naturelles de

_{Belgique 36(33):}

1-44.

Marquet,

R., 1997. Pliocene

_gastropod

faunas from Kal-lo

_{(Oost-Vlaanderen, Belgium)}

- Part 3.

Caenogastro-poda: Aporrhaidae

to

Muricidae,

and Part 4. Buccini-daetoHelicidae.- Contributionsto

Tertiairy

and

Qua-ternary

Geology

34

_(3/4):

69-149.

Marquet,

R., 1998. De Pliocene

gastropodenfauna

van

Kal-lo

_{(Oost-Vlaanderen, België).}

- Publicatie_vande

Bel-gische Vereniging

voor

Paleontologie

v.z.w. 17.

Nyst, P.-H.,

1843.

_Description

des

_coquilles

etdes

poly-piers

fossiles des terrains tertiaires de la

_Belgique.

-Académie

_Royale

de Bruxelles.

Nyst, P.-H.,

1878-1881.

_{Conchyliologie}

des terrains Ter-tiaires de la

_Belgique.

- Annales du Museé

Royal

d'Histoire Naturelle de

_Belgique

3:1-262

_{(platen 1878,}

tekst

_1881).

Vincent, E.,

1889. Documents relatifsauxsables

_pliocènes

a

l

Chrysodomus

contraria’

d’Anvers.- Bulletin de la Société

_{royale Malacologique}

de

_Belgique

25: 93-98.

'Bram Langeveld, Distelweg

13, 2216 DS Voorhout,