Lapilli

AFZETTINGEN WTKG 28 _(2),2007 46

Lapilli

Lars vanden Hoek+Ostende

Hoe maak

_je

eenboom?

Dat

planten

al snel_nade

_verovering

_vanhet landtot_grote

hoogte

reiktenwas

allang

bekend. Maar de oudst bekende

stammen vormdentotdusver_eenraadsel _voor

paleobota-nici. Dezestammenkomen uiteengroeve

bij

Gilboa,in de AmerikaansestaatNew

_York,

en

zijn

zo’n 385

_{miljoen jaar}

oud. Al in de

_negentiende

eeuw

kregen zij

denaam

Eosper-matopteris

mee,maar omwatvoor

plant

het

_{eigenlijk ging,}

wastotdusver

_onduidelijk.

Vandaar dat de iets

_jongere

Ar-chaeopteris

overhet

_algemeen

in de tekstboekenvermeld staatals de oudste boom. Datwasdan ook echteenflinke

boom. Stammen kondeneendoorsnede bereiken van

1,5

meter,en zezoudentot

_veertig

meter

_hoog

kunnen worden,

daarbij stevig

verankerd dooreen

uitgebreid

wortelstelsel.

De kroonwas

vertakt,

enkleine

_{takjes droegen blaadjes.}

In

tegenstelling

tot

_{Eospermatopteris}

was van

Archaeopteris

wel bekendwat voor

plant

hetwas.Hetwaseen

progym-nosperm,eenverwant vande

_zaadplanten.

Twee nieuwe fossielen uit de groeve

bij

Gilboawerpen

nu licht op de taxonomische

positie

van

Eospermatopte-ris

_{(lit. 2,3).}

Eenvande

_uitdagingen

voor

paleobotanici

is

datzemeestalmaarlosseonderdelenvindenvan

planten,

Jaren

_geleden

keek iknaar eendocumentaireover

scholen. De

_boodschap

die de makers overwilden

bren-genwasdat scholieren weliswaar veel

leren,

maarhet sy-steem niet instaatleekomze

daadwerkelijk

inzicht

bij

te

brengen.

Om dit_punt te

onderstrepen kregen

scholieren

van eenAmerikaanse

high

school op hun

afstudeerdag

een paar vragen. Zo

kregen

zeonder andereeenstuk hout in handenenmoestenreageren op de

stelling

dat het houtvan

lucht

_gemaakt

was. Zonder

uitzondering

vonden de

leer-lingen

dat onzin. Houtwaszwaar,enzoiets kon toch niet

uit iets

_ongrijpbaars

als luchtontstaan.

Chicoreus aquitanicus

4^0

aC

Cffltaicr

ify-tfao.

éiïëc&Z'M

Jsu/wpapétt.

é%bu/’Se&**

Echt

_eerlijk

vond ik detestniet. In deeerste

_{plaats geefje}

geen

moeilijke

vragen op eenafstuderen. En ikweetzelfs niet of

_{bij mij,}

als

_{afgestudeerd bioloog,}

wel meteen het

kwartje gevallen

was.Het

juiste

antwoordwas,dat hout

in-derdaadvanlucht

_gemaakt

wordt. Middels de

fotosynthe-se maken bomen de suikers die dienen als bouwmateriaal

voorallerlei

onderdelen,

waaronder het cellulose waaruit het hout is

_opgebouwd.

Een boom is een_{grote machine,}

waarbij

de bladeren voordurend kooldioxide opnemenen omzetteninsuikers. Groot

_{zijn helpt,}

wantdan kan

_je

het licht wegvangen, waardoor kleinere

planten letterlijk bij je

AFZETTINGEN WTKG 28 (2),2007 47

zeker als hetgaatomgrote,

boomvormige

soorten. Aller-lei losse onderdelen

_krijgen

vaak

_{afzonderlijke}

_{namen, de}

zogenaamde

orgaangenera. En dan is het wachten op het fossiel dataantoont welke

_{bladeren, vruchten,}

stammen,

wortels en

voorplantingsorganen

samen een

plant

vorm-den. Eenvan de nieuwe fossielen laat zien dat de kroon die beschreven isonderdenaam Wattieza vast zitaande stam

_{Eospermatopteris.}

En daarmee valt de boom onder

de

Pseudosporochnales,

een

uitgestorven

groepdie eerder

verwant isaan devarens danaan de

zaadplanten.

Dat het hierom eenheuse boomgaat,wordt

_aangetoond

door het

tweede

fossiel,

eenstamvanzes meter

lengte!

Determ ‘heuse boom’moetechtermeteen

korreltje

zout

genomenworden. De

plant

was

hoog,

maarbood in levende

lijve

eenvreemdaanzien.

Bij

bomen denken we, behalve

aan eenstam,ookaan eengroot

bladerdek,

ofeenveelheid aannaalden. Deze devonische boom had echter geen bla-deren. De

_fotosynthese

vond

_plaats

in

_takken,

_{die ook nog} eensalleenaandetoptevindenwaren.Daarmee werd de boom niet alleen

uitgevonden

in_{eenheel andere groep dan}

Archaeopteris,

maarook nogeens

volgens

eenheel ander

bouwplan.

Maar die

geschiedenis

zouzich sindsdiennog

vaak

_{herhalen, aangezien}

bomen in allerlei verschillende

plantenordes

ontwikkeld

_zijn.

Stemetal.

_wijzen

er inhunartikel nogeens op, dat de

ontwikkeling

vanbomen niet alleenvangrotebetekenis is_geweestvoor de

_{plantenwereld}

_{op aarde. Met het} ont-staanvandeeerste

_bossen,

ontstondook_voorheteersteen dikke

_{strooisellaag.}

En strooisel

_{herbergt altijd}

een

rijke

faunaaan

geleedpotigen,

die op hun beurtweerals voed-sel kunnen dienen_voorallerlei

_predatoren.

Deeerste

bo-men waren niet alleen

getuigenis

vande

verovering

van het land door

_planten,

_ze creëerdenook _nogeens een

om-geving

waarin dieren die de overgang

gemaakt

hadden tal vannieuwe

mogelijkheden

vonden.

Hoe maak

_je

een

superboom?

Superbomen zijn

helemaal in. Nadat talvanstudies

die zich concentreerden op

bepaalde diergroepen,

wordter nu meer en meer

gekeken

hoe verschillendevande deel-bomen

_gecombineerd

wordentoteengrote

fylogenetische

reconstructie. Inmaartluisterde ik nog

tijdens

een sympo-sium_naareentheoretische

_{uiteenzetting}

over een

super-boom_vanarchaeosauriërs. Veel_meerdan dat het allemaal

knap ingewikkeld

is,heb ik_erechter nietvan

opgestoken.

Als

_je

zelf

_je

al

_nauwelijks

aan een

fylogenetische

recon-structie durftte_{wagen, is}eenverhaalover

algorithmen

wat

hoog

gegrepen.Maareris veel

_mogelijk,

enmetzo’n_groot overzicht kan

_je

ooktotnieuwe inzichten komen. Bininda-Emondsetal.

presenteerden

in Nature van29

maarteen

superboom

vande

zoogdieren (lit. 1).

Het_gaat hier_ommoleculaire

_data,

dusstaanalleen derecente

soor-tenin de boom. Maar daarin is

hij

ook

_{goed compleet:}

4510

vande 4554 recente

zoogdieren

staan erin.

Het artikel trok vooral

mijn

aandacht,omdat ik de laatste

tijd

ineenaantal discussies verwikkeld benover ditsoort

bomen.

_Compleet

alsze

zijn,

ze

zijn

per definitiehartstikke

incompleet.

Dat

_komt,

omdatwealleennaarde zogenaam-de

_{kroongroepen kijken:}

desoorten dietot_{op de}

_dag

van

vandaag

hebben overleefd. Maar veruit demeestesoorten

zijn

in het verleden

_{uitgestorven,}

dus de boom mist heel

wat

twijgen,

envaak ook hele

zijtakken.

Dit soort verha-len maken_me

_bij

voorbaat

_sceptisch,

vooral ook omdat

het artikel in Nature zich vooral richtte_{op de} verschillen-demomenten in het verleden waarin de

_zoogdieren

diver-geerden.

Enals chemici gaanpratenover een

_geologisch

verleden,ben

_je

als

_paleontoloog

extra

gespitst.

Zo op heteerste

gezicht lijkt

het

_duidelijk.

Na het

plotse-ling verdwijnen

vande dinosauriërsnamende

zoogdieren

het over, dus de grote radiatiemoetzo’n 65

_{miljoen jaar}

geleden plaats

hebben

_gevonden.

Die

_vlieger

_gaatdus niet

op. De eerste grote

splitsing

valt in het

_Krijt.

_De super-ordes

_{zijn volgens}

_{de moleculaire data al op 100}

_miljoen

jaar

te

onderscheiden,

demeeste recenteordes ontstonden

als 85

_{miljoen jaar geleden,}

enbinnen 10

miljoen jaar

wa-renzeallemaal

vertegenwoordigd.

Het

verdwijnen

vande dinosauriërs_wasdus niet de

aanleiding

voorhetontstaan

vande

_ordes,

er

zijn

allerlei alternatieve scenario’s voor-handenwat dan wel

_mogelijke

oorzakenvande

_splitsing

zijn.

Maar dan zal toch zeker wel de verdereradiatie

plaats

hebben

_gevonden

toen de aardenahet vallenvande

me-teorietwoesten

ledig

was? Ook dat

_lijkt

niette

_kloppen.

De

_{eerstvolgende}

_grote

_opsplitsing

vinden de onderzoekers in het

_Vroeg

Eoceen. Alleenvoor de buideldieren

_lijkt

er

iets te

_gebeuren

_{op de}

_{Krijt-Tertiair}

_{grens. En omdat dat} slechts_{om een}

paar

lijnen

gaat,zoudat ook nogweleens toeval kunnen

_zijn.

Blijft

erdan nietsovervanhet idee dat de

zoogdieren

in

het Paleoceen de rolvangrotelandvertebratenovernamen?

Natuurlijk

niet. Jemoetin de_gatenhouden datwehet hier hebbenoverderecente

ordes,

ietswat deauteurs vanhet

artikel heel_consequentvermelden. Er

_zijn

talvan

zoogdie-ren die

gebruik

maaktenvande ruimte die de dinosauriërs achterlieten,maardat

zijn

allemaal

uitgestorven zijtakken.

Het is

opvallend

dat

paleontologen

tot dusverzo

weinig

vertegenwoordigers

vanderecente

zoogdieren

in het Pa-leoceen_terugkonden vinden. Hier

gevende moleculaire data duseen

mogelijke verklaring

voorhet_gatin het fossil record. De diversificatievandeze

_lijnen

zoupas

plaatsvin-den

_tijdens

het

_Vroeg

Eocene

_{klimaatsoptimum.}

Het_patroonin de

_superboom

is onmiskenbaar. En is hetnu

erg dat

hij

alleen

_gebaseerd

_{is op}

_kroongroepen

waarvan moleculaire data beschikbaar

_zijn?

Als

_paleontoloog

ben

_je

daar

_gebrand

_op,

_wantje

wilt toch niet dat biochemici

_je

de

kaas vanhet broodeten_{als het gaat}omhetreconstrueren vanhet leven op aarde.

Wel,

ook daarin

_zijn

de

_schrijvers

vanhet artikel heel

duidelijk.

Hun boom

geeft

eenpatroon, maarkan daarvoorniet de

_verklaring

vinden. Moleculai-re data vertellen nietsoverde

ecologie.

Ze kunnen het sa-menvallenvandiversificaties met

klimatologische

omsla-gen suggereren,maarniet verklaren. Als het_gaatom

AFZETTINGEN WTKG 28_(2),2007 48

deauteurs

_{fylogenetici, paleontologen}

en

paleoklimatolo-gen de handen in elkaar slaan. En

bij

die conclusie kan ik

mealleenmaaraansluiten.

Literatuur

1

Bininda-Emonds,

O.R.P., Cardillo,

M., Jones, K.E.,

MacPhee, R.D.E., Beek, R.M.D.,

Grenyer,

R.,

Price,

S.A., Vos, R.A.,

Gittleman,

J.L. &

Purvis, A.,

2007. The

delayed

rise of

_present-day

mammals.-Nature

446,

pp 507-512.

2

Meyer-Berthaud,

B. & Decombeix

_A.L.,

2007. News &ViewsAtreewithout leaves. - Nature

446,

pp 861-862.

3

_{Stem, W.E., Mannolini,}

F., VanAller

_Hemick,

L.,

Lan-ding,

E. &

_{Berry, C.M.,}

2007. Giant

_{cladoxylopsid}

trees

resolve the

_enigma

of the Earth’s earliest forest_stumps

atGilboa.- Nature, 446,

pp. 904-907.

Larsvan den Hoek

Ostende,

Nationaal Natuurhistorisch

Museum, Postbus9717,2300 RA

Leiden,

email:

Hoek@naturalis.nnm.nl

Prigonostoma geslini

ifyj

-

///<?!

Sfö

<é$>.

_&Ou/’Sc&n*

Pterynotus tortuosus

0<c/*u,

ify

-

dn. o9fb. Moo**