Chemisch onderzoek van monsters hamburgers

(1)

Afd.Algemene Chemie 1984-07-23 RAPPORT 84.84 Pr.nr. 404.0030

Onderwerp: Chemisch onderzoek van monsters hamburgers

Bijlage: Short note betr.: Vetsamenstel-ling hamburgers 2. Consumentengids februari 1984, 84-85.

Verzendlijst: direkteur, sektorhoofden, direktie VKA, afd. AC (4x),

afd. Normalisatie/Harmonisatie (Humme), Projektbeheer, Projektleider, Van der Veen, Cazemier, Frijns, Elenbaas, afd. Microscopie, Feberwee (VKA), direktie VZ (ir T. van Ingen), Den Hartog (alleen samenvatting).

(2)

Afdeling Algmene Chemie 1984-07-23 RAPPORT 84.84 Pr.nr. 404.0030

Projekt : Onderzoek landbouw- en visserijprodukten voor de Consumentenbond

Onderwerp: Chemisch onderzoek van monsters hamburgers

Bijlage: Short Note betr.: Vetsamenstelling hamburgers 2. Consumenten-gids februari 1984, 84-85.

Doel:

Het door middel van chemisch onderzoek verkrijgen van een indruk van de kwaliteit van 45 voor de Consumentenbond onderzochte monsters ham-burgers.

Samenvatting:

Van alle monsters zijn de stuksgewichten bepaald. Na verwijdering van de paneerlaag werden ze onderzocht op de gehalten aan vocht, vet,

eiwit, zetmeel, hydroxyproline, fosfaat, calcium, soja en bot. Verder werden de hoeveelheid paneer en de vleessoort bepaald. De waarden zijn samengevat in een tabel, "een diagram en een tweetal grafieken. De gegevens werden uitgesplitst naar herkomst van de monsters, te weten slagers, diepvries en horeca.

Conclusies:

- De onderzochte hamburgers kunnen voor het grootste gedeelte worden beschouwd als vleeswaar van vrij goede kwaliteit.

- De diepvrieshamburgers hadden een vrij hoge vocht/eiwitverhouding. De vocht/eiwitverhouding van de van slagers afkomstige monsters waren aan de lage kant.

- Een zestal monsters had een hogere vocht/eiwitverhouding dan 4,1. - Aan de meeste monsters was fosfaat toegevoegd.

- De gehalten aan collageenvrij vleeseiwit (CVVE) van de slagers-hamburgers waren het hoogst, die van de diepvriesprodukten het laagst.

- 18 van de 45 monsters bevatten naast rundvlees ook varkens- en/of paardevlees.

- Er werd geen enkele correlatie tussen de calciumgehalten en de botgehalten gevonden.

Verantwoordelijk: drs N.G. van der Veen _, &£T Medewerker/Samensteller: G. Cazemier JQ Projektleider: dr H. Herstel uK V

(3)

1. Inleiding

In Nederland worden de laatste jaren vrij veel vlugklaarartikelen ver-kocht. Dit zijn vleesprodukten van geringe omvang die zover zijn

gereedgemaakt, dat ze door de consument meteen kunnen worden bereid. Eén van deze vlugklaarartikelen is de hamburger, een al dan niet ge-paneerde schijf gemalen rundvlees, waaraan eventueel enig varkensvet is toegevoegd (1). In broodjeszaken e.d. worden ze verkocht als

broodje hamburger. Om een indruk te krijgen van de kwaliteit van in Nederland verkochte hamburgers werden door het RIKILT 45 door de Con-sumentenbond ingekochte monsters hamburgers chemisch onderzocht. Van alle hamburgers werden de afzonderlijke stuksgewichten bepaald. Van de gepaneerde monsters werd de hoeveelheid paneer bepaald. Verder werden in het van de paneerlaag ontdane vlees de hoeveelheid vocht, vet,

eiwit, zetmeel, hydroxyproline, fosfaat, calcium en bot bepaald. Tevens werd de vleessoort geïdentificeerd.

2. Monstermateriaal

I e d e r monster b e s t o n d u i t 6 à 13 hamburgers met een t o t a a l gewicht van c a . 750 gram. Van deze m o n s t e r s waren 28 a f k o m s t i g van s l a g e r s , 12 waren d i e p v r i e s p r o d u k t e n en 5 m o n s t e r s waren genomen in h o r e c a z a k e n .

3 . Methoden van onderzoek

Nadat van a l l e hamburgers de s t u k s g e w i c h t e n waren bepaald door weging werd c a . 500 g, waarvan de p a n e e r l a a g , i n d i e n aanwezig, werd v e r w i j -d e r -d , gemalen i n een l a b o r a t o r i u m c u t t e r en i n g e v r o r e n . De g e b r u i k t e a n a l y s e m e t h o d e n waren voor: Vocht Vet E i w i t Zetmeel H y d r o x y p r o l i n e F o s f a a t Calcium S p e c i e s i d e n t i f i c a t i e NEN 3440 NEN 3443 NEN 3442

Intern RIKILT voorschrift D 93 ISO 3496

ISO 2294

Intern RIKILT voorschrift G 91

Tegenstroom elektroforese (van de monsters die een andere vleessoort bevatten dan rundvlees werd de vetzuursamenstelling bepaald volgens NEN 6302 en 6334 en het gehalte aan vetzuren-2-positie volgens intern RIKILT voorschrift • 71 D 123)

(4)

Soja : Intern RIKILT voorschrift Botgehalte : Intern RIKILT voorschrift

Paneerlaag : Afkrabben en wegen van de paneer van één hamburger per monster.

4. Resultaten

De afzonderlijke stuksgewichten van de diverse monsters staan vermeld in tabel 1, de andere resultaten in tabel 2. De gehalten aan vet,

vocht, zetmeel en eiwit zijn tevens grafisch weergegeven in figuur 1, de c/e (collageen/eiwit) verhoudingen, eiwitgehalten en CWE-gehalten in figuur 2 en de eiwitgehalten, P2O5 gehalten en P-getallen in figuur 3.

5• Discussie

Hamburgers worden niet met name in het huidige vlees- en vleeswaren-besluit van de Warenwet genoemd. Hamburgers moeten als vleeswaar wor-den beschouwd, hoewel niet alle onderzochte produkten verduurzaamd waren. De niet verduurzaamde monsters moeten worden gezien als gekruid gehakt. De bij het onderzoek gevonden waarden zijn getoetst aan de eisen voor deze produktgroepen.

De vetgehalten lopen uiteen van 10,9 tot 40,4%, gemiddeld 23,3%. Eén monster, met 40,4% vet, overschrijdt het maximaal toegestane gehalte van 35% voor gehakt. De diepvrieshamburgers zijn gemiddeld gezien het minst vet, die van de slagers het meest. Negen monsters (4 slagers, 4 diepvries en 1 horeca) bevatten minder dan 20% vet en zouden volgens het vleeswarenbesluit mager genoemd mogen worden.

Zes monsters (1 slager, 4 diepvries en 1 horeca) hadden een

vocht/eiwitverhouding die groter was dan 4,1. De hoogst gevonden waarde was maar liefst 5,2 (diepvries). Bij de in de slagerijen geno-men monsters waren er 4 monsters met een vocht/eiwitverhouding kleiner dan 3,0 (2,6, 2 x 2,8 en 2,9). Een oorzaak voor deze zeer lage

waar-den is niet te geven.

De zetmeelbepaling werd, evenals de andere chemische bepalingen, uitge-voerd in het vlees waarvan de paneerlaag was verwijderd. De zetmeel-gehalten van de gepaneerde monsters zijn dus hoger dan de opgegeven gehalten.

(5)

3

-Zetmeelgehalten kleiner dan 0,5% zijn als afwezig opgegeven, hoewel microscopisch in alle monsters zetmeel werd aangetoond. Dit zetmeel kan van de in de hamburgers verwerkte kruiden afkomstig zijn (2). Het maximaal in de Warenwet toegestane gehalte aan zetmeel is voor

gekruid gehakt 6%, voor vleeswaar 4%. Twee monsters horecahamburgers bevatten veel zetmeel (6,2% en 5,6%; dit laatste monster bevatte tevens 4% paneer, zodat het totale zetmeelgehalte nog duidelijk hoger zal zijn). Eén monster diepvrieshamburger bevatte 5,3% zetmeel (het monster met een v/e = 5,2). Bij de slagers was het hoogste zetmeel-gehalte 3,9%, ook dit monster bevatte nog 5% paneer.

Met behulp van de hydroxyprolinegehalten (Ho-pro) en de eiwitgehalten zijn de collageen/eiwitverhoudingen (8 x % Ho-pro) en de gehalten aan collageenvrijvleeseiwit (% eiwit - 8 x % Ho-pro) berekend (zie tevens figuur 2 ) . Slechts 2 monsters hamburgers afkomstig van slagers en twee monsters diepvrieshamburgers hadden een lagere c/e verhouding dan 0,10

(2 x 0,08 en 2 x 0,09), de eis voor vlees in kroketten.

Van vier monsters slagershamburgers en twee monsters diepvriesham-burgers was de c/e verhouding zelfs groter dan 0,20 (de maximale

waarde voor frikandel extra). Twee monsters diepvrieshamburgers bevat-ten minder dan 10% C W E (de al vrij lage eis voor het jaargemiddelde

voor rookworst).

Uit het grillige verloop van de c/e lijn in figuur 2 is af te leiden dat in een aantal monsters veel bindweefselrijk vlees is verwerkt. Aan vleeswaar mogen volgens het vlees- en vleeswarenbesluit zoveel fosfaten worden toegevoegd, dat het gehalte aan fosforverbindingen in totaal ten hoogste 0,8%, berekend als P2O5> bedraagt. Twee bij de

horeca genomen monsters overschrijden deze grens (0,83 en 1,16%, zie figuur 3 ) . Het P-getal geeft de relatie tussen het fosfaat-en het eiwitgehalte aan (P = 100 x % P205/% eiwit). Indien hogere waarden

dan 2,4 worden aangetroffen wijst dit op toevoeging van fosfaat. Bij de van slagers afkomstige hamburgers hadden 5 monsters een P-getal van 2,4 of lager (3 x 2,4 en 2 x 2,3) en bij de diepvrieshamburgers waren dat er drie (0,9, 1,8 en 2,0). Aan de meeste van de onderzochte

monsters is dus een weinig tot vrij veel fosfaat toegevoegd, gezien de range, die loopt van 0,9 - 9,7.

(6)

4

-Bij de bereiding van vleeswaar mag maximaal 20% van de waar worden

vervangen door separator- en/of pluimveevlees, waarbij het calciumge-halte berekend op de totale hoeveelheid niet hoger mag zijn dan 0,05%. Bij de slagershamburgers overschreden 2 monsters deze grens (0,061 en 0,052%), evenveel als bij de diepvriesprodukten (0,070 en 0,075%). Het botgehalte en de hoeveelheid bot > 1 mm is bepaald door middel van sedimentatie (3). Tussen de botgehalten en de calciumgehalten is geen enkele correlatie te vinden.

Het grootste gedeelte (24 van de 28) van de slagershamburgers was gepaneerd. Van de diepvrieshamburgers was dit er slechts 1 en van de horecahamburgers waren dit er 2. De hoeveelheden paneer liepen uiteen van 3 tot 24%. Deze hoeveelheden hoeven niet beslist overeen te komen met de hoeveelheden gebruikte paneermeel. Bij de rauwe produkten kan het paneermeel vocht hebben opgenomen, bij de verhitte produkten zal het paneermeel vermengd zijn met de gebruikte olie.

Volgens het handboek vlees en vleesprodukten (1) worden hamburgers gemaakt van mager rundvlees, kinnebakspek en een gering percentage aangewassen rundvet. Het Slagersreceptenboek van Verstegen (2) geeft als grondstof voor gepaneerde hamburgers rundvlees aan met een maximum vetpercentage van 35% en maximaal 20% voor hamburgers naturel. Met behulp van counter-current of tegenstroom-electroforese werd, zo mogelijk, in alle monsters rundvlees aangetoond. In 17 monsters werd met deze methode tevens varkensvlees en in 6 gevallen paardevlees aangetoond. Voor 6 monsters was deze bepaling niet toepasbaar, waar-schijnlijk omdat deze monsters waren verhit. De hoeveelheid rund- en varkensvlees kon niet worden bepaald, van de hoeveelheid paardevlees kon een schatting worden gemaakt.

In een zestal monsters die waren gedeklareerd als zuiver rundvlees bevattende, werd tevens varkensvlees aangetoond. Dit werd bevestigd met behulp van de vetzuursamenstelling en de vetzuren-2-plaats van het vet (zie bijlage).

In een vijftal monsters diepvrieshamburgers werden sojaprodukten aange-troffen (3). In monsters 26898 was dit getextureerde soja, de soja in

de andere vier monsters was waarschijnlijk afkomstig van de paneerlaag.

(7)

5

-6. Conclusies:

- De onderzochte monsters hamburgers kunnen voor het grootste gedeelte worden beschouwd als vleeswaar van vrij goede kwaliteit.

- De diepvrieshamburgers hadden een vrij hoge vocht/eiwitverhouding. De vocht/eiwitverhouding van de van slagers afkomstige monsters waren aan de lage kant.

- Een zestal monsters had een hogere vocht/eiwitverhouding dan 4,1. - Aan de meeste monsters was fosfaat toegevoegd.

- De CVVE-gehalten van de slagershamburgers waren het hoogst, die van de diepvriesprodukten het laagst.

- 18 monsters bevatten niet alleen rundvlees doch ook varkens- en/of paardevlees.

- Er werd geen enkele correlatie gevonden tussen de calciumgehalten en de botgehalten.

7 . Literatuur

1. Huizenga, J., Jaalsma, H. (1972) Handboek vlees en vleesprodukten, pag. 170. Aegon Elsevier, Amsterdam/Brussel.

2. RIKILT-rapport 83.68 "Microscopisch onderzoek van hamburgers". 3. Slagersreceptenboek Verstegen specerijen. VK 17 + VK 18.

(8)

Tabel 1 Code CB RIKILT-nunmer Stuksgewichten in grammen Dl D2 D3 D4 D5 D6 D7 D8 D9 D10 Dil S15 S16 S17 S18 S19 S20 S21 S22 S23 S24 S25 S26 S27 S28 S29 S30 S31 D12 S32 S33 S34 S35 S36 S37 S38 S39 S40 S41 S42 H45 H46 H47 H48 H49 24677 24678 24679 24680 24681 24682 24683 25201 25202 25203 25204 26315 26316 26317 26318 26319 26320 26321 26322 26323 26324 26325 26326 26327 26328 26329 26330 26331 26898 26899 26900 26901 26902 26903 26904 26905 26906 26907 26908 26909 26910 26911 26912 26913 29614 78, 125, 79, 67, 75, 78, 83, 69, 70, 81, 92, 120, 82, 81, 95, 99, 117, 84, 453( 93, 101, 72, 93, 244( 100, 120, 111, 111, 75, 90, 95, 105, 85, 92, 94, 92, 100, 89, 93, 100, 99, 67, 93, 55, 55, 79, 126, 79, 65, 76, 76, 85, 72, 70, 80, 93, 120, 81, 83, 96, 89, 115, 103, 4 ) , ! 96, 101, 73, 91, 2 ) , • 107, 125, 108; 120, 70; 90, 101, 84 84; 100 89 94 97 95 96 100 , 96 , 84 , 92 , 55 , 55 79, 126, 77, 66, 75, 76, 80, 72, 74, 79, . 94, , 137, , 78, , 79, , 104, , 96, , 117, , 91, >i2(5: , 100, , ici, , 72, , 92, 330(3] , 106, , 123,

,

H 0; , 127, , 72, , 88, , 103, , 89, , 85, , 98, , 91, , 82, , 96 , 86 , 93 , 98, , 88 , 76 , 92 , 54 , 55 78, 77, 127, 125, 79, 77, 66, 67, 73, 75, 77, 78, 78, 82, 71, 71, 72, 73, . 79, 81, 91, 93, 125, 106, , 81, 84, , 83, 84, , 94, 100, , 97, 95, , 118, 116, , 79, 112, )* , 105, 90, , 100, 102, , 72, 72, , 91, 91, ), 330(3)* , 109, 110, , 116, 125, , 114, 110, , 139, 145, , 71, 74, , 92, 91, , 103, 107, , 83, 93, , 83, 83, , 95, 94, , 94, 92, , 93, 93, , 102, 103, , 95, 80, , 100, 97, , 100, 99, , 98, 93, , 68, 65, , 91, 94, , 53, 53, , 55, 55, 79, 126 80 67 75 76 83 71 73 82 94 110 81 79 96 98 117 111 99 105 73 91 79, 77 79, 66, 74, 79, 84, 72. 77, 67, 75, 76, 84 71, 80, 79, 80, 67, 75 78 71, 82, 78 67 71 81 82, 80, 82 80 83, 80, 80, 83, 82, 79, 100, 102, 95 94, 95, 96 115 116, 119* 98, 91, 95 99, 99, 97 73, 73, 73, 72, 72, 92, 92, 92 72, 73 111 114 112 127 68 89 102 84 84 96 88 87 102 98 98 102 96, 93 81 92 52, 54, 73 107, 110 120, 121 118 106* 70, 94 108 88 84 86 96 86 98 103 97 91 115 47, 55, 55 56, 53, 54, 50 56, 55, 55, 54

* Deze monsters waren zeer sterk aan elkaar gekleefd, zodat de stuksgewichten niet of niet nauwkeurig te bepalen waren.

(9)

a

<x <u 4-1

'i

£P

£

g

t—I A 4-1 O 4-1 CO • r - )

3

a) * *

if

PM —1 i n

Si

r H >

"8

& c JE fel > "2

S

% _4J (1) CM u D * *

H

_{« 4-1} Colla g Eiw i 4-> 4J Voc h Eiw i • H O 6~S

3

m 9 < * PM "P P >N t< os a ' J 4J « S çu m S £ ai a a> CJ C t - l S3 - H p-4J 'S M t-l W 4-1 4J - C O >

es

HH E f-3 y B C OJ O « u m (NI m - . T O CN u i VO O i—1

S

1—1 m oo o r H vo o CN UO <f-1 -* O r H O r>-_{v D} O ON O CN CN <r U I u i o _CN U-I CN u-l CO u i P-. O CN i—1 O CN CN CN CN u-i r H u-i CN CO O u-i Q O CN r H O O u-i CN r H CN CN r H O ON

8

CN U-l CN U-l u-i u-i u-i u-i r^ % CN O CO 0 0 o _{r H} u-i CN O ^i O CN 0 0 o VD u-i u-i U I 0 0 CO u-i CO S f O U-l 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 I I I r» ,

+

- V

1-ON CN O O i—1 r->. r-< O CO CM VD i—l O O « o o 3 -o <r o CS ON 1—1 1 - 1 U"l CN o CN U I m 1 — ( co v D CN U~l 1—I CO o rN 1

+

r-CN i n <r i - i r~ i—i O 1—1 m o ro O O 1 - ^ 3 -o 0 0 CO O r^ O u-i r~. i—i en co CN •* ro u-i O i—i co v O CN v O i—i C/5 CN i—1 1

+

i—1 co o <r i—i CO t - l o CN m vn ro o o

s

o m CN o co CN O v O i—1 ON u~i CN V© r H m r— r H CO o CN r^ r H C/5 r-. ai i H 4-1 ^

s

U L-Ui 0 0 • J -CN CN r^ r H O t—1 o o CO i—I

S

o vn «3-o CO CN O

4

o ON r H • J -O CN CN v O m 0 0 t—i co v O CN 0 0 r H CO u-i u-i

+

< f co 3 -f—l t—1 CN CN O u-i CO r H v O o o ON -3" o o <r o v O O v D «* r-< 0 0 ON CN O r^ m OS r H CO v O CN ON r H CO 1 1

+

o co 3 -< f r-^ CN r H O o CO CO CN ü O ON <r o U~l CN O p ^ o »3-v D i—I ON O CN ^ ON U I O CN CO v D CN O CN CO u i O r H

+

vO CN O •—1 t—1 r^ t-H O o 3 -o

s

_o u i CO O ON CN O - 3 " r-t CO CO r H u-i r H CN CN r H VO r H CN CO v O CN r H CN CO 1 1

+

r — \ % r~* CN CN <r i—i 0 0 ^-1 o co co ON r H O O r^ <r o

S

o

i

-3" r~-r H «3-CN CN CO r>-u-i CN CN CO v O CN CN CN CO CO u-i ^-1

+

0 0 CN CO <r •—i 0 0 1—1 o o CO vo

3

o 0 0 ~ 3 O CO CO O v O r-i CO p-> i—i 0 0 CO CN CO CN U I Ï N CO v D CN

S3

co CO 1

+

CO CN CO U-l r H CN •-t o CN CO «3-•—1 O o o - 3 o u i CN O ON r H CO r^ r H «3-CN CN U-l 3 -u-i 3 -CN CO v O CN - 3 CN CO 1 1 1

+

ON CN t-M co 1—t o CN O VD CO vO r-A O o « 3 -3" o CN «3-o

a

_CO u-i v D r H 0 0 CO CN O ON U I u-i CN CO v D CN U-i CN CO O i—1 1 1

+

O CO Ov CN •—1 ON •—1 O u-i CO r~. r H O o r^• 3 -O r~» co O r~ o" ON u-i t-H V D <r CN r--u-i u-i vT5 CN CO v D CN v O CN CO CN f-~i 1

+

4-U 0 CN u-i U-l r—< r-i r H O ~ 3 CO CN i—i O o v t >3-O CO CN O r--u-i 1 CO 1

+

^~\

+

co CO u-i CO t—I I-» r H O CN CO r^ r H o o r H \ D o C ^ O ^ cfl CO r~ f~< 0 0 CN CN O ON u-i r-CN CO vT> CN r~ CN co CO CN v ß i—1 0 0 ON CN 0 0 r H u-i CO CN CO vn CN CO CN CO

1-< f CN ON v O i—1 O i—( O r^-CO ON i~M O O ~3-< 3 O co CN O u-i o" r^ co r H «3-O N r H oo oo U-l O N CN CO v O CN ON CN CO ON CO -3" t-H u-l CN 1 1 1 /—N • - N .r-N %%% CN v O CO CO CO CO ON O r H u-i co m r H t—1 i—1 S 8 2 o o o N l ü O CO CO co CO - 3 - u~i r H r H CN O O O O O O i n u-i i n O O O r-» u-i co r H r H CO O O O O O «0 n N N p~ -3- r~» r H r H r H ui r 3 -CO r H U-| CN CO CN O N u-i c o • a ; O CO U*l U~l u i O r H ON CO CO ON CO CO c b t O i f i i u CN CN CN O r H CN CO co co CO CO CO U-l 1

+

o v T CN O r-< CO CN O 3 -CO ON t—l O o CO u-i O CO co O ON co CN CO i—1 v O r H CO CN u-i «3-0 ( J 6\ v O CN CO CO CO 1 1 1

+

V D r . CO r-^ co i—i ON r-< O «3-CO CN •—< O O 1—1 v O O r H • 3 -O

a

_CO O P ~ r H 0 0 CN CN ON p>-u-i r H tf v O CN ^ CO co 1 C "

+

3 -co CN r H t—1 co CN o 0 0 CN v D ^-1 O o ON -3-O CN - 3 O u-i O v D -3" i H 3 -O 3 -O r H <r CN O ON v O CN U 0 CO co vO 1 1

+

v O • i CN ON < t ,—i o r-< O 1—1 CO CN u-i O O CO 3 -O •—i CN O O r H v O v O r H O N U - I CN U I 1—1 u-l CO

X

v O CN VO CO co u-i 1 1

+

U-l * CN <r <r •—i CO CN O ON CN i—1 co _O O v O <r o I n O vg CO r-~-0 r-~-0 r H 3 -O CN CO

S

3

ON v D CN r-» co co ON 1 1

+

0 0 r » CN i—l v D •—< <t i-H o v D CN O CN O O CN U I O CO CO O r H CN r-^ 0 0 •—i rv. v D CN v D 0 0 3 -U-i & vO CN CO CO co v O t—1 1 C ^ i

+

p ^ » 1 CN r H u-i •—1 CN r H O m co oo CN O O v O <r o v D CN O vD^ o" CN P ^ r H u-i ON r H CO O v D ^ ï ÖN vO CN ON CO co u-i 1 1

+

-3" r CO o <r r-t u-i •-t o co CO co CN o o u-i u-i O O CO O vS CO s j -v O r-i r H 0 0 r H v O CN v O r*.

X

v O CN O & u-i 1 1

+

- 3 • i CN v D v D r H <r t—i o o co ON r-t o o v D <r o CO CO o

a

_CO CN ON t-H u-i ON r H u-i 0 0 u-i 0 0 ^ J (j~i v O CN r—{ <t co u-i r H 1 1

+

CO r CN u-i -3-^-t v D i—1 O CN CO i—i CO O O O <r o u-i CO O u-i o" CO r-» ^ O i—i CN r H v D u-i ON o< vO CN CN $ O N r -CN CO -3" r H O i—1 O CO CO v D CN O O ON -3" O CN CO O r~-o" 0 0 v D 1—1 3 -< 3 CN CN

S

T J "öl

1

_w 0 0 ^ C N CO CO u-i

s

O ON CO O co 1—1 O O v D O o ON (_) o ON o vO 7—1 r H 0 0 ~ 3 0 0 ON r~»

i

T 3

1

_4-1 ) W I CN 4-1 > ff T-l •SP 4-1 CO cu >

(10)

& eu OJ 60 4-1

M

P

- H A XJ O 4-1 •r-> b •*

a a>

c« CO F H r - l u en

ai

> " O c

Ü

s

>

-a

2

3 f

> s<« OJ 4-J Colla g Eiw L 4-J J_l Voc h Eivd . U s^s

c3

j n

9 ^

P i x

ta

p •H "p p X B. 'cj « w m m «3 1 ^ 8 Ä 5 >! u •H S i>-S •H u t> **-4J u ^e

£

f H U i—i £ b<4 Q ^ZJ y o co O v O 1 1 1 1

+

c* O r^ <r •—i r—l r—l O CO m m

3 o

m r—t O CM CM O V© CS i n V D r—1 VO «a-•—i m CM VO f - s » s vr> ON 1 1 1 1

+

0 0 1—1 CNJ m i—i C T i o o o 3 -C M O O o co o CO t—1 o CO CO vn v O .—i er. O r - i r - i r-» v O rn r» •S - * m vu O r - l r - S 1 1 I A

+

1 C h CM r-s. r—| i—I M O CM •*r VO o o on CO O CTv r - 1 O 0 0 . - 1 CM ro r - i CM 0 0 < T m CTv v.O

«3-s

CM

R

i—i l l • H 4-1 .Si V-l (1) 0 0 m -3" m C T \ V t i—i o CM " 0 O r— O O

8

O o r M O ro m r - 4 1—1 .-4 m f—i CM r - l 0 0 m 0 ojs \2? <r CN m

+

1 • H 4J

1

U

b

60 O <N1 en i—l i—< CM O r—i • s t r-. O O o ro O s t O r-i—i «* r - l i—l 1 - 4 m o V© 1 - 1

f8

«* o -3"

S

1—1 1 1 1 1

+

0 0 •et O m CM o 1—1 - s t v© 1—1 o o s t v O O CM s t o m co ro CO •—i s t s t CM r - l

3

CM

f8

-* m v O O CM i—1 1 1 1 1

+

i—1 co r -r o i—i CM 1-4 O 3 -CO o ( N O O 0 0 s t o - t CM O v O o" v O UO r - l ro r— CM 0 0 ro i n m 0 0 V © «sT CM U 0 CM O u-I CM <r

+ +

1 1 1 1 + + + «-U I v D c o CM r ^ vO —1 CM — 1 r - l -* m r - l r - l o o - 3 - O • 3 - • * <r vo

S Ö

o o r^ co «3- CO o o <r r~-CM r~-CM O o

aa

cö cfl \D 0 0 M ' t CO 3 -r-4 r - l r - O ^ CM CM CM CM' •—i 0 0 O 0 0 VD m -< Ö O o CM CM m i n i n CO

s

CO

+

1 1 1

+

m CM O PO i—i

S

o CM 3 -u-i r~-O O v£> CO O v O r - l O CO co ro <r r - l O \D 1—1 1^-. c^ u-i ro O CM m m ro

8

i—i i 3 -CM 1

+

O "•3s i -co 1—1 o-l—l o i n co r^ Ö o o CM v O O r— CM O

°1

O v © m i - i v D m CM O < t m

S

CM m O < t

8

•—I * i i

+

( M CO 0 0 c o r - l CM r - l O v D CO r» u o o o r O CM O <r i—i vO i/"l r - l CM CM CM 0 0 v D 1/-I co O N

f8

O ro m CM —1 -~-r i—i o o. <r CO ro ü O CM < f O m CM o •—I CM >£> 3 -i—1 r~ o CM CO CO m -o •—I r - l r - 4 CM <r

S

o O 0 0 < t o CM CM O O 3 -i—l O 0 > o o v O i—I 0 \ i—1 O » 3 -0 -0 ro

4

tri T3 r -O i—I 1 3

-1

l>l $ ro O co 1 sr l l 60 + <r co r~> CM i—i r~. 1-4 O r^ co -» ö O O CM i n o CO CO o 0\ 1—1 ro m i—i r^ CM CM v O » l v D m O •—i O v v O o CO o v O i—I O r—l O o ro <r •—I o o

s

o CO CM O VO i n oo r ~ r - l v D Ov r - l v D CM m •—I r - l CT* vO i r i s r v O

S S

_{i—i m} I l l • H - H

11

_{u u} • c c

8i l

0 0 0 0 v D r-~ i n e n CO < r CM O r—1 r - l - 3 - CO r - 4 r - l O o - 3 - CO co <r r-4 o > ri c"» o o o o ra ^ 0 0 i—1 O r - l v O O CM CM O o CM CM CO v O er> o - 3 - CM r - 4 i—1 co co 1 ^ - O CM CM CO O O CM m m CM ro r - l r - l 0 " \ O l v O v O m < t i n 1 I l I

+

o> CM r^ co r - l CM '~i O v O CO (^ O o i n s t o ro CM O

a

_CO m * m i—i r-~ r^ CM r—l v D 1/1 < t i—1 C71 vO o> <f i—1 r o r - i r o i—I O v O ro i - ^ r - l O O o r^ O m r M o < t ro i—i m i—i v O ro CM v O ro m T ) •ö) O N co CM o r M V D CM o o t ^ <3-o CM —1 Ü o o ro O m o o v O CM r-> CM —4 ro" co CM

Ä

Cfl T I

s

r ^ 1—1 r o r ^ r o r - 4 m r - 4 O m r o vO rsl O O (Ti <f O

9,

o < t _ r—1 O v O i—l ro ro CM v © CM m i n •

S

mi VO CM —4 m ro o m o v O O o m •—i o D l o o v D i—1 •st CTv r—1 v 0 s3-r~. oo v O

s

X I

(11)

_ £ C _ ir, jr 0' tD .u Oi ___p <-" c c c c F ^ 3 C O t" -p~ ////////; •W,

, ///VA

-///y/À

'/////A

77//.

/ / / / / /

V/V/VVA

VVV/W 4

•///////A

/'//-'/A

y- v//A

V/////A

//7Ä

«y o •H - H f - C r - !" - p 3 Lr ^ U * - S', - u t-, „ C_ v> — o ' W Cl

/////À

/////A

7

f \ ! c. t. to I—' c //////. / c r. r -p - p •E <!3

y////

/ / /

y///X

/ /

'/////A ,

'VI

SV/VVÀ

z

~ 7 X" _r

V//\

'vvvsvvx

VW//VÀ

•v/////

'VVV,

V//-//A

/ y /.

vvvv/:

///v/M

/A

VVWVV/A .

j-

//////A

///////y

o o c Ü t-- o- o o c

NSvT

i

-

^

_

i ^ N W

\ V \ X V

-\\\V

E

F^x^

v ^

NV

K ^ s

7 ^N > \ ^ - X \ ^>v' v \ ' ^ \s

I

-.V" --.\

i^x%

|V\\XX

\ - • •v \ \ - \ ^ Q C C "il

(12)

l l ^ ] \

•

Cf- SA-O

(13)

X

/ C l -u •rt V • H a L~, O r\ »-M - r i «> t 3 1 • - M \ V

-V

\ A / 1

/'

r

AV.

\

U:

c vn ir4 : - f ^ . . . : . <N) 'O •"C"X""*~q5c q r B ' r j s o j

-XB^eS-^^-^tvrtxa" ^

/O

(14)

Bijlage 1 1 F 84 vlees 1

Short note: Betreffende: Vetsamenstelling hamburgers d.d. 1984-01-03. Samensteller: Leon Frijns

Probleemstelling:

6 monsters "hamburger" waren als "rundhamburger" gedeclareerd, maar gemengd (rund + varken) bevonden (counter elektroforese). Wordt dit bevestigd door onderzoek van de vetsamenstelling middels 2-positie vetzuren?

Experiment:

Door middel van vetzuursamenstelling en vetzuren-2-plaats bepalen wat de vetsamenstelling van deze 6 monsters hamburger is.

Resultaat: Zie bijlage.

26330 en 26331. Vetzuren-2-positie wijzen op rundvet.

26315; 26322 en 26329. Vetzuren-2-positie wijzen op rundvet + ca. 5% varkensvet.

26899. Vetzuren-2-positie wijzen op rundvet.

Het verhoogd C18:3 bij de vetzuursamenstelling wijst op ca. 5% paarde-vet.

F-factoren, conclusie hieruit is vaag en kan hoogstens gebruikt worden om conclusies uit vetzuursamenstelling en vetzuur-2-positie iets meer waarde te geven. Conclusie: 26315 RV + ca. 5-10% W 26322 RV + ca. 5% W 26329 RV + ca. 5-10% W 26330 RV 26331 RV 26899 RV + ca. 5% PV RV = rundvet VV = varkensvet PV = paardevet

Deze resultaten kwamen overeen met de resultaten verkregen in tweede instantie met rocketelektroforese.

(15)

O N C M 1 C M i—1 1 en 0 0 O N r—i 1 3 • X I 0 ) 6 0 ( 0 r W • r - l T H « 1 3 . Û E CO J = : T 3 C 3 h £ ( 0 r H f f l •o I J QJ 0 1 u to r - < Ü o> a; to QJ C O u 3 X I t8 J2 to w (LI 4-1 CD c o E V D d to > w u t « to r - l 1 C M 1 U 3 3 N 4-1 0 1 > c QJ 0 0 c • H r - 4 i H 0> 4 J ( 0 e 0> E (0 CO u 3 3 N 4 J <u > • <u 0 ) QJ U O W-l O u 4-1 M O l r - l 0 1 u O l u c 3 O Ü 4-1 4 J E C Ci c o > OJ 4 3 -o 6 0 C Ol R QJ 6 0 U « tO e • s u 0 ) 6 0 oo c • H • H r - l 0 1 4-1 0 ) C 0 ) R w CO I - . 3 3 3 N 4 J 0 1 > 4-1 Ol > 0 1 C b D . • r - l W 4-1 0 1 > 0> T 3 l - l « (0 Pu 4-1 O) > •o c 3 P i r - l 0 ) N 3 0 ) es O N ON C O vu C M t—1 m en v O t v l O r~> r - i rs! O N C M c i v O C M C M C M c i V O C M L O i - l M v O C M r - l v O 1 n C M en vE> •* r—i m C M vO c l r-i r i O N C M m r i r-» C M O sr r - l o o I—1 1 co O N O r - 4 • t O r - l r - l r-» r - l 3 -i—l C M r - l O N O r - l r - l U -a o m r—1 O

+

1—1 sr 1—1 u m C M i o C M O r i 1 O C M u l C M m C M 1—1 S T C M C M O r-i sr v O C M sr m C M C M O N C M m m C M o vD •—1 U O N 1 m 0 0 m O N «s C M 0 0 r i C M m t-~ • a -m r-i O N C M C M sr r - l vO r—l O 0 0 1 v D O N 1 c i r-) r - l C M O N »s m r—l C M r^ r - l r~ r - l r—l m sr r—l O N m i—i O N o C M u i sr i—i o 0 0 1—1 u C M sr I v O r-l m U l l r—i r-i 0 0 r") u-ï M r i sr 0 0 o -a-r i O sr C M •—I sr r». •—t sr o U l r i v£> C M sr r - l 0 0 r - l O « 3 -C M 1 C M i—l U l C M 1 t - » m n co vO r i i / 1 i—i O C M O sr O N i—l r i r i C M 0 0 r—l O n I •—I U l *. 0 0 1 m L T l O m •* o •—i •—i s r r - l o o n r ^ n o o o s r i-i n o o o c i r-i -a-o -a-o -a-o -a- CM n o o o V D H i n O O O en o i-i co o o i - I C M C M o o u 05 4-1 ( 0 ( 0 r - l (X 1 C M 1 U 3 3 M 4-J QJ > C O • s r^ O n « 3 -O N • s sr o »• r » v O • s m vO •« u i 00 * S vO r» » sr o sr i - i u C M •s en r i ». u * l <y\ rs r i N O •s P I rv. rs C M O #* n I J j 2 o u i r - 4 O

+

r—1 sr 1-4 O ^^ C M O N « r - l sr 1 r - i r ^ •—I / N O O V D r—1 - 1 O " 1 r-~ oo U I ^ - v - sr r- CM i—i v - ' 0 0 ^ - u i f l r ^ l—1 v - ' C M / - N r. U I C M r ^ l—l " - - X u i /—*-« r^ O C M C M > — 0 0 <•"*» « C M 0 0 C M l—1 V - ' r - / - N - oo ^ - 1 C M C M ^S O vO i—I U O N •s v D i—1 •* O N 0 0 •« r^ C M •> r^-C M M U I v ß •H r^ i—i v£> i—1 CJ O O ' - N « « o O N u i u i / ^ N o m n r i « - i • a - i - i O N i—i ^ ^ V O U I ^ - N - - o \0 ON < r s r ^-r m N / ^ « « <r •a- r i sr U I ^ - ^ ffi N ' N « « v D U I v D s r U I N - ^ vX> O N r ^ s - - v D u i s r n s r v-x n \o /-*. « « 0 0 ON o sr U I s _ ^ < T r - 1 / ~ N - - 0 0 ui oo n sr ^ O r - l 0 0 0 0 r - l r - l u o u i •s C M O rs sr O N * s rn m • s C M C M • s r l C M • s sr u~l ^ C M 0 0 • s C M C M 0 0 i—1 O O N •> o sr *• o v O •• r - l V © •« O 0 0 *> o en — o vO * o vO •» o en 0 0 1—1 u to o CM c 4J E O r * ! u o o > u 3 3 NI 4-1 01 > (O •o u tO (0 C QJ > 60 01 60 C CO CO 0 ) 60 CO 4J c 01 u u Ol a 4J 0) o o to QJ • 1 - ) J«i t O t f l J = c 0 1 to to 3 H • W ( 0 o a i C M 1 U 3 3 N 4-1 ( U > l - i 3 3 N 4-1 0 ) > X! r i

(16)

Vervolg bijlage d.d. 1983-12-29 26315 26322 26329 26330 26331 26899 Reuzel Rundvet Paardevet Fl 40,7 25,7 41,4 42,4 47,2 44,0 6,3 29 1-3 F2 14,9 15,1 16,1 17,8 17,6 14,9 6,9 18 20-80 F3 2,4 1,4 1,2 1,5 1,0 4,6 2,1 1,6 15-40 F4 12,9 28,2 11,1 22,1 30,3 12,2 5,2 15 1-6 F5 115 231 103 235 353 100 21,3 120 0,2-2 Fl = C14:l + C15:0 br x IQO C14:0 F2 = C14 tot + C15 tot x 100 C16:0 F3 = cl8 : 3 x 100 C16:0 F4 = C14.-0 + C16:0 + C18:0 F5 = C18:2

C14 tot + C15 tot x loo

C18:2 C16:0 C18:l 95% rundvet 5% varkensvet 17,0 52,8 90% rundvet + 10% varkensvet 19,8 50,6

(17)

bswwjAtt^j^-A^J

Wie bij een slager om een . hamburger vraagt, kan van alles verwachten. Dit plakje gemalen vlees staat namelijk nergens in wetgeving om-schreven. Slagers mogen er pus allerhande soorten vlees in verwerken. Uit ons onder-zoek blijkt d a t ze d a t ook doen. Kwalijk is d a t slagers vaak wat anders verkopen dan ze beweren te verkopen. Van de veertien slagers die zeiden een hamburger van alleen gemalen rundvlees te verkopen, h a d d e n er zes an-der, goedkoper vlees door-heen gedraaid.

Wie niet ook in d e maling genomen wil worden moet öf zorgen bij een g o e d e en eer-lijke slager terecht te komen, öf een g o e d e greep doen in de diepvriesbak.

De naam hamburger is niet wettelijk beschermd. Het is niet duidelijk uit welke vleessoort of -soorten de ham-burger zou moeten bestaan. Omdat er nogal grote prijsverschillen bestaan tussen diverse vleessoorten, ligt consu-mentenmisleiding levensgroot op de loer. Het is immers lonend om een maalsel van goedkoper vlees te verko-pen voor de prijs van een maalsel van duur rundvlees. Om de consument te beschermen, pleiten wij voor een wet-telijke omschrijving van de hamburger. De Keuringsdiensten van Waren kun-nen dat dan ook controleren. Met zo'n wettelijke regeling is niet alleen de consument gediend. Zij gaat ook oneer-lijke concurrentie tussen slagers tegen.

Vakschool

De leerlingen van de Slagersvakschool krijgen het volgende te horen over de hamburger: er zit 80 procent rundvlees in en 20 procent vet varkensvlees (kin-nebak). Dit wordt gemalen en verder bewerkt als gekruid gehakt met toe-voeging van kruiden en zout. Volgens de leerboeken van de school wordt de hamburger aan de buitenkant niet ge-El O FEBRUARJ 1984

füh/EH..IAn\ fteEFTNIETHOOR. \

. SO SORRY MAM £K Z/T Ni*S ^AN Mij

V / V IN UW HAMBURGER I

paneerd.

In de praktijk blijken de slagers heel anders over de hamburger te denken. De verhouding rundvlees/varkens-vlees ligt vaak heel anders dan 80/20. Dertien van de zesentwintig door ons bezochte slagers verkochten een ham-burger van 100 procent rundvlees. Daarbij zaten vijf slagers die. zeiden een hamburger te verkopen van rund-en varkrund-ensvlees. Die slagers snijdrund-en zichzelf dus min of meer in de vingers. Een deel van de slagers • verwerkt rund- en varkensvlees in de hambur-gers. Vijf van de zesentwintig hadden paardevlees in de hamburger gestopt. Nu is paardevlees niet slecht, maar het is een goedkope vleessoort. Een slager moet eerlijk melden welke vleessoor-ten hij in de hamburger verwerkt. Geen van de vijf slagers die paarde-vlees hadden gebruikt, vermeldde dat.

De Warenwet stelt wel regels aan

gehakt, en daar kan de hamburger het best mee vergeleken worden. In ge-hakt mag hoogstens 35 procent vet zit-ten. Dat percentage is hoog. Het mag daarom geen verbazing wekken dat de door ons onderzochte hamburgers daar onder blijven.

Sommige hamburgers worden na-drukkelijk verkocht als "mager". Dan, zegt de wet voor gehakt, mag er niet meer dan 20 procent vet inzitten. Niet elke "magere" hamburger bleek aan die norm te voldoen. De slagers waren dus in overtreding. Voor de consument is dat echter moeilijk waar te nemen. Een vette hamburger (30 procent of meer vet) bleek in ons onderzoek bijna altijd aan • de buitenkant gepaneerd. Een ongepaneerde hamburger geeft wat meer kans op een niet erg vette hamburger, met minder dan 25% vet.

Veel slagers paneren de hamburger aan de buitenkant, in tegenstelling dus

(18)

tot wat in de leerboeken van de Sla-gersvakschool staat. Sommige gepa-neerde hamburgers blijken vut 15 tot 20 procent paneermeel te bestaan. Lucra-tief, want paneermeel is stukken goed-koper dan vlees.

'TABEL 1: HAMBURGERS VERS

ILACntS

c

A

V x V

VOLCDO SLAGER

xxx *>;ss

.PUUR RUND ;RUND+VARKEN 14 12 » 6 4 « 75-120 80-110 ' 1 : 8,90-15,35 . 5.00-15,60 % 19-32 18-32

i l In de fout: hel verkochte vises bleek voor een deel vin • een goedkopere «oor; ie zijn

Vakmansoordeel

We lieten ook vaklieden naar de verse hamburgers kijken. Zij gaven hun oor-deel over uiterlijk, versheid, kleur, kruiding, enz. en hebben niet op vetge-halte of samenstelling gelet. Van de veertien door ons als rundvlees-ham-burgers ingekochte plakjes, vonden de vaklieden er twaalf goed of zeer goed en twee redelijk. Bij de hamburgers van rund-, varkens- en paardevlees was het oordeel: acht goed of zeer goed, één redelijk en drie matig of slecht.

De prijzen van de hamburgers kun-nen behoorlijk uiteenlopen. Niet in de laatste plaats komt dat door de grote variatie in gewicht. Wij troffen hambur-gers aan van 75 gram, maar ook van 120 gram. Als de hamburgers per stuk wor-den geprijsd, en dat is meestal het ge-val, kan de consument niet goed verge-lijken. In tabel 1 staat de prijsvariatie per kilo. Hamburgers voor de prijs van ƒ 5 per kilo werden magertjes beoor-deeld en behoorden tot de vetste ham-burgers. Voor rond ƒ 12 per kilo zijn wel goede hamburgers te koop. Afhan-kelijk van het gewicht komt dat neer op zo'n 90 tot 130 cent per hamburger. Pi-kant detail uit ons onderzoek is dat de duurste "rundvlees" hamburger met 20 procent paardevlees bereid was.

De kwaliteit van de hamburgers was zo verdeeld, dat we niet kunnen zeg-gen dat een bepaalde soort slager het beter of slechter doet.

Diepvries

Diepvries-hamburgers geven wat be-treft samenstelling meer houvast. Op de verpakking moet namelijk staan welke vleessoorten erin zijn verwerkt.

Niet dat dat altijd gebeurt. Beckers zet • er alleen "vlees" op. Bij Beckers kon-den wij met onze meetmethode niet achterhalen wat voor soort vlees erin zit. Onze vleesbepalingsmethode liep ook stuk op Dinnergold biefburger. Het heeft hoogstwaarschijnlijk te maken met de produktiemethode van beide Produkten (hoge verhitting). Volgens de verpakking van Dinnergold is de biefburger overigens gemaakt van rundvlees. Bij de andere produkten konden wij wel de vleessamenstelling bepalen. Er bleek steeds in te zitten wat er wordt vermeld (zie tabel 2).

De meeste diepvries-hamburgers zijn al gebraden. Het is alleen een kwestie van opwarmen. Alleen de hamburgers van Enkco en Verba moe-ten nog gebraden worden.

In vijf produkten zit soja. Of dat wet-telijk mag, hangt er maar net vanaf hoe het produkt wordt genoemd. In "vlees-waar" mag geen soja zitten. Soja is im-mers geen vlees. Maar een producent hoeft zijn hamburger niet per se "vlees-waar" te noemen. Meestal staat er geen .'TABEL 2: HAMBURGERS DIEPVRIES "

nadere aanduiding op de verpakking' Wanneer soja is gebruikt, moet dat vol-gens ons wel altijd op de verpakking staan. Op het pak Dinnergold hambur-ger wordt het soja aangeduid me' "plantaardig eiwit". Op Iglo biefburgel staat ook "plantaardig eiwit", maar voH gens ons onderzoek is dit geen soja. De andere producenten die soja toevoe-gen (zie tabel 2) vermelden dat niet. So-ja is goedkoper dan vlees en bindt bo-j vendien water.

In de produkten van Beckers, Enkco, Mora en A. van Zoonen zat meer wateï dan wettelijk is toegestaan. Ook in een nieuwe partij van Beckers, opgesierd met de sticker "nieuw recept" bleek nog altijd te veel water te zitten. Bij de verse hamburgers van de slager troffen we geen enkele maal soja aan en slechts in één geval te veel water.

Het vetgehalte van diepvries-ham-burgers is vrij laag. Dat komt doordat ze vaak al gebraden zijn. Het vakmansoor deel over deze hamburgers is over het algemeen gunstig. Het is vooral een kwestie van op de prijzen letten.

PER TDUÄHONG

V

MEREENTTFE

>>,%XX^%vX;

Cjs "V> • % , f • ' - • . - • • - : rV. BARNEVELD HAMBURGER : BECKERS HAMBURGER ' DINNERGOLD BIEFBURGER : DINNERGOLD HAMBURGER : ENKCO HAMBURGER ' IGLO BIEFBURGER 1JGLO rWARTPONDER , L M O R A HAMBURGER •SPA*.HAMBURGER •••-•• ! UNGER CHIPSTEAK v [VERBA HAMBURGER -! A. VAN ZOONEN HAMBURGEK

i •:' 4 .4' .•4 • .4 * ; .2 •• •4 4 2 . S •• - v . f K 2,50 •:-•: ;'. 2,50 . ; ; r 3,60 • i-- J 3,60 •.i-- f ': i 4,45 .. : !. -, ! - 4,00 , ! ' \ 3,50 : i [- 2,30 : * 4,30 ' ; ! 230 •• 3.B5 • i 3,85 ; B 300 • 280 300 • 3 0 0 ."320 • 300 . 250 300 280 160 296 280 f 5,35 B,95 ; .12,00 \ 18,00 -- 1--13,90 • t: 1335 i - 14,00 : f- 7,65 ! 15,35 . • i 18.10 : 13,00 : 13,75 % 24 21 19 22 .16 J5 . 1 1 . 22 23 27 26 * 23 ' R • i) ;• I) : RV ; !. X p . R -••• r R • • - j. VJ> - iwt~ . > R - i RV ! RV r i • X ' ; x X ', 1 ' -t. !• • "x ; X GOED GOED REDELIJK GOED GOED GOED -ZEER GOED GOED REDELIJK ZEER GOED GOED REDELIJK