UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl)
UvA-DARE (Digital Academic Repository)
N.I. Novikov als Vrijmetselaar", De spirituele zoektocht van een Russische
schrijver, publicist en uitgever 1744-1818
de Kok, A.C.H.M.
Publication date
2000
Link to publication
Citation for published version (APA):
de Kok, A. C. H. M. (2000). N.I. Novikov als Vrijmetselaar", De spirituele zoektocht van een
Russische schrijver, publicist en uitgever 1744-1818.
General rights
It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).
Disclaimer/Complaints regulations
If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible.
EENN WOORD VOORAF
' B HH TOBopHTe, HTO He Moacere BHAerb uapcraa Ao6pa H npaBAH Ha 3eMAe.. H H He BHASA ero; H ero HeAbua BHAerrb, ÖKCAH cMOTperb Ha Haiuy >KH3in>> Kan Ha KOHÖX Bcero. Ha xM/ie, HMCHHO Ha 3TOH 3eMAe (Tlbep yxa3aAA B noAe), HeT npaBAu — Bce AOHO» H 3AO; HO B MHpe, BO BCCM MHpe ecrbb itapcTBO npaBAW, H MM Tenepb Aero 3eMAH, a Benno — Aero Bcero MHpa.. Pa3Be a He HyBcrayio B cBoefi Ayme, HTO a cocraBAHio nacn» aroro orpoMHoro,, rapMOHHMecKoro ueAoro? Pa3Be R He HyBcrayio, HTO B STOM GecHHCAeHHOMM KOAHHecTBe cymecTB, B Koropbix nposBAfleTCH 6o3Kecrao, —— Bbicmafl CHAa — KaK xoTOTe, HTO A cocraBAflio OAHO 3BCHO, OAHy cryneHbb or HH3UIHX cymecTB K BMCIHHM? EHCCAH H BHxcy, HCHO Biray 3Ty AecTHHuy,, KOTopaa BeAeT or pacremiH K neAOBeKy, TO oTnero ace n npeAiioAOHïy,, HTO ara Aecnoma, KoropoH H He BH»cy KOHoa BHirey, OHa TepflercHH B pacreHHnx. Ornero « e « npeAnoAO>Ky, HTO ara Aecrmma npepbrnaercjii co MHOIO, a He BeAeT AaAbine H AaAMiie AO BMCIHHX cymecraa R. nyBCTByio, HTO Ü He TOAbKO ne Mory HCHe3Hyn>, KBK HHHTO He HCHe3aerr B MHpe, HO HTO a BcerAa 6yAy H BcerAa 6HA. R nyBCTByio, HTO, Kporviee MeHfl, HaAO MHOH JKHBVT AyxH H HTO B 3TOM MHpe ecTb npaBAa-' [Jee zegt dat je hier op aarde van de heerschappij van goedheid en waarheidd niets kunt zien. Die heb ik ook niet gezien, die kan je ook niett zien als je ons leven ziet als het einde van alles. O p aarde, hier op dezee aarde [Pierre wees naar de velden] is geen waarheid, alles is leu-genn en slechtheid. Maar in het heelal, in het universum daar is het koninkrijkk der waarheid, en wij die nu kinderen van de aarde zijn, zijn voorr de eeuwigheid kinderen van het heelal. Voel ik dan niet in mijn
ziell dat ik deel ben van dit geweldige, harmonische geheel? Voel ik dann niet dat ik een schakel, een trede ben tussen de lagere en de ho-geree wezens in deze enorme harmonische menigte van wezens, waarinn de Godheid - de Almacht, als je aan dat woord de voorkeur geeftt - zich uitdrukt? Als ik duidelijk de ladder zie die van plant tot menss voert, waarom zou ik dan veronderstellen dat die ladder, waar-vann ik beneden het begin niet kan zien, ergens in de plantenwereld zouu ophouden. Waarom zou ik aannemen dat die ladder bij mij op-houdtt en niet verder en verder reikt tot de hogere wezens. Ik voel dat ikk niet zomaar kan verdwijnen, zoals niets in deze wereld verdwijnt, maarr dat ik altijd was en zal zijn. Ik voel dat er zich om mij heen en bovenn mij geesten bevinden en dat in die wereld waarheid heerst.] Ditt citaat uit Oorlogen Vrede van L.N. Tolstoj, heeft voor mij in rela-tiee tot het onderwerp van het voorliggende onderzoek een bijzondere betekenis.. Het is een dialoog tussen vorst Andrej Bolkonskij en Pier-ree Bezuchov, die kort daarvoor vrijmetselaar is geworden. Samen zijn zijj in een rijtuig op weg naar het landgoed Lysye Gory van de familie Bolkonskij.. Pierre had de indruk dat Andrej niet gelukkig was en met zichzelff overhoop lag. Hij verkeerde nog geheel in de ban van zijn nieuww verworven status van vrijmetselaar en achtte het zijn magon-niekee plicht te proberen Andrej uit de put te halen. Pierre begon hem uitt te leggen wat vrijmetselarij was en stelde op een zeker moment hett geloof in een toekomstig leven aan de orde.
Ikk las deze passage toen ik mij in 1973, tijdens mijn studie Sla-vischee taal- en letterkunde, op een tentamen voorbereidde. Zij trof mijj op een bijzondere manier en ik zette een paar uitroeptekens in de kantlijn.. Pierres magonnieke visie werd in mijn onderbewustzijn op-geslagenn totdat ik in 1987 - na mijn inwijding als leerling-vrijmetse-laarr in de loge Jan Amos Comenius - tijdens de broedermaaltijd een toespraakk hield. Ik vertelde onder meer dat ik na een jarenlang proces vann onthechting van de Katholieke kerk afscheid had genomen en hooptee in de vrijmetselarij een nieuwe spirituele basis te vinden. On-derr mijn toespraak schoot mij de toentertijd gemarkeerde monoloog vann Pierre te binnen. Na thuiskomst heb ik direct Oorlog en Vrede uit dee kast gepakt en die passage opgezocht. Tolstoj had me, zonder dat ikk het toen besefte, met de vrijmetselarij in aanraking gebracht. De
uitroeptekenss in de kantlijn waren de uiting van een nog onbewuste zoeker.. Pas vele jaren later zou ik tot de loge toetreden.
Mijnn belangstelling voor de Russische vrijmetselarij werd gewekt in dee zomer van 1992. Ik nam deel aan de jaarlijkse studieconferentie vann de stichting Sacbarov universiteit in het zuiden van Duitsland. Tij-denss die bijeenkomst hield de Rus dr. German Andreev, docent Sla-vischee taal- en letterkunde aan de universiteit van Mainz, een inlei-dingg over de betekenis van de vrijmetselarij voor het Rusland van de achttiendee eeuw. Hij stelde dat het niet goed mogelijk is de sociaal-culturelee ontwikkeling van de Russische samenleving te begrijpen als menn zich niet verdiept in de invloed die de vrijmetselarij in de acht-tiendee en negentiende eeuw op de bovenlaag van de samenleving heeftt uitgeoefend. In diezelfde inleiding ging Andreev uitvoerig in op dee maconnieke kenmerken van Oodog en Vrede en voerde mij terug naarr mijn eerste kennismaking met dat werk in 1973.
Inn 1992 was ik inmiddels meer dan negen jaar lid van de Tweedee Kamer der Staten Generaal. Het werk van parlementariër wass boeiend, maar na zoveel inspannende jaren waren dé/a ut-gevoelenss niet te vermijden. Ik ging op zoek naar een intellectuele ontsnappingg uit de ad-hoc-wereld van de politiek en German Andreevv bood me die. Hij bood mij zicht op een onderzoeksterrein datt mij intrigeerde. Vervolgens vond ik aan de Slavische faculteit prof.. dr. W. Weststeijn bereid mij als promotor op dat terrein te be-geleiden. .
Naa het eerste contact raadde mijn promotor mij aan 'me eerst eenn jaartje in de Russische maconnieke wereld in te lezen'. Daarna zouu het onderwerp van onderzoek kunnen worden vastgesteld. Na datt jaar stelde hij voor dat ik mijn onderzoek zou richten op de acht-tienn de-eeuwse uitgever, schrijver en macon Nikolaj Ivanovic Novi-kov.. Novikov was in de Russische samenleving van zijn tijd door zijn liefdee voor het gedrukte woord en zijn inspanning om aan dat woord verspreidingg te geven van grote betekenis geweest. Tegelijk was hij controversieell door zijn lidmaatschap van de vrijmetselarij en de ro-zenkruisers.. Sommige Russische onderzoekers noemen hem de *Rus-sischee verlichter', andere distantiëren zich van hem vanwege zijn mystiekee en religieuze geneigdheid.
Nadatt ik voor het schrijven van dit boek een indeling had opgezet en daaropp van mijn promotor in augustus 1995 het 'groene' licht had ge-kregen,, ben ik aan het werk gegaan. Mijn werkplek was het bekende zolderkamertje,, de plaats waar vroeger vele promovendi hun dagen creatieff sleten. Vrienden, kennissen en ex-collega's die mij de afgelo-penn jaren vroegen wat ik eigenlijk 'nog' deed, na mijn langjarige hecti-schee verblijf in 's lands vergaderzaal, verbaasde ik met mijn antwoord: niett alleen door het noemen van het maatschappelijk volstrekt irrele-vantee onderwerp van mijn onderzoek, maar ook door de geografische liggingg van de plaats van mijn arbeid Hij die zich decennia-lang, bij dee marine en in de politiek, gevoelsmatig vierentwintig uur per dag onderr de mensen had bevonden, had zich als een cerebrale Robinson Crusöee op een zolder teruggetrokken! En zo was het. Mijn uitzicht richtingg zuid-oost was het fort Abcoude; mijn uitzicht richting noord-westt waren de rode daken van het dorp. Voorbij waren de tijden dat ikk bij Sacharov op bezoek ging, met El'cin lunchte, bij Gorbacev aan-zatt of me door Arafat liet uitleggen waar het eerste Palestijnse vlieg-veldd moest komen. Een meewarige blik van mijn vrienden was mijn deell en in die blik lag het besef besloten dat ik op mijn 'eiland' zelfs geenn Vrijdag tot mijn beschikking had. Ik was alleen met mijn boe-ken,, mijn fotokopieën en mijn laptop, 's Morgens begon ik met de zonn in mijn gezicht en ik eindigde de dag vaak wanneer ik hem in mijnn rug voelde. Totale eenzaamheid was mijn deel, dacht men. De werkelijkheidd was echter dat ik naar bezinning en reflectie verlangde enn zo langzamerhand wel wist wat er in het leven te koop was. Ik liet gaarnee het zogenaamde grote leven achter me en zag reikhalzend uit naarr de schoonheid en diepte van vierentwintig eeuwen transcendent denken.. Niet zelden begaf ik mij 's morgens vrolijk fluitend naar mijn werkplekk om daar een achttiende-eeuwse Rus te volgen op zijn zoektochtt door het leven. Dat bracht mij in de kathedralen en tem-pelss van de Oude spirituele wereld, maar ook in de krochten van zwartee magiërs, obscurantisten en alchemistische gelukzoekers. Hett verkrijgen van onderzoeksmateriaal was tot op zekere hoogte eenvoudigerr dan ik aanvankelijk vreesde. In het begin kon ik met be-hulpp van de bibliothecaris van de Tweede Kamer, dank zij zijn per-soonlijkee contacten met relevante Russische collega's, de hand leggen opp belangrijk materiaal. Soms werd dat na vele maanden wachten op
eenn gekreukelde microfilm in dito doosjes aangeleverd; soms kwamen err aangevraagde werkjes die de tand des tijds alleen hadden doorstaan omdatt ze onaangeraakt waren en nog moesten worden opengesne-den.. De lucht die uit dit soort werkjes sloeg bood me dan de authen-tiekee stimulerende geur van lang vervlogen tijden. Daarnaast was de Bibliothecaa Philosophica Hermetica een belangrijke bron voor mijn onderzoek.. De Russische vrijmetselaars-rozenkruisers waren adepten vann westerse esoterische bewegingen en die hadden hun worteling in dee Egyptische, Joods-christelijke en Oud-Griekse wijsheidsbronnen. Dee werken die de Russische masons lazen, bestudeerden en propa-geerdenn waren vrijwel allemaal aanwezig in de schitterende biblio-theekk van Joost R. Ritman. Complementair aan deze bibliotheek was dee niet minder fraaie collectie van de maconnieke bibliotheek van de Ordee der Vrijmetselaren in Den Haag. Zonder de kennis die daar is opgeslagenn en de dienstbare broeders die haar voor de zwoegende onderzoekerr toegankelijk maken, was dit werk niet tot stand geko-men. .
Mijnn dank gaat uit naar mijn promotor die mij de jaren door heeftt begeleid en naar de leden van de promotiecommissie die met hunn kritiek en adviezen ook aan de kwaliteit van dit werk hebben bij-gedragen.. Een bijzondere vermelding komt toe aan de theoloog Hans Schoutenn die (mogelijk) door de voorzienigheid op mijn onderzoeks-padd werd gebracht. Hij heeft mij de weg gewezen naar relevante the-ologischee achtergrondliteratuur, mij in vele langdurige gesprekken doorr de onafzienbare wereld van tweeduizend jaar spiritueel denken gevoerdd en mij behoed voor de vele valkuilen die die wereld zo inte-ressantt maken. Behalve dat ik door die gesprekken veel wijzer ben gewordenn waren ze ook buitengewoon inspirerend. Het was echter dee neerlandicus Bert Groothoff die op basis van zijn grote ervaring enn de nieuwste spellingsafspraken de laatste 'vuiltjes' uit mijn werk verwijderde.. Verstandig als hij is, wees hij na gedane arbeid iedere verantwoordelijkheidd af voor fouten die alsnog in dit boek voorko-men. .
Tott slot nog dit: Het voorliggende werk heeft behalve een weten-schappelijkee ook een persoonlijke kant. Het betreft weliswaar de spi-rituelee zoektocht van een Russische magon, maar door hem op zijn tochtt te volgen ontkwam ik niet aan het overdenken van mijn eigen
religieuzee opvattingen. Mede daardoor werden de vijf jaren van mijn onderzoekk de meest inhoudsvolle, stabiele en misschien wel de ge-lukkigstee periode in mijn leven. Hansje had daarin een belangrijke plaats.. Zij was voor mij als de poolster.
Tonn de Kok Abcoude,, mei 2000
