M C de Witte
Inleiding
De laatste stuiptrekkingen van het Taylorisme?!
Reeds jaren geleden zette het uitstervingsproces van het Taylorisme in. Anno 1995 weten wij dat het gaat om een uiterst langzaam stervenspro ces met vele stuiptrekkingen en wonderbaarlij ke momenten van revitalisering, om maar niet te spreken van wederopstanding. Tayloriseren en ook bureaucratiseren zitten ons als het ware in het bloed. Wij zijn zelfs geneigd om de afta- kelingsverschijnselen te bestrijden met maatre gelen die slechts leiden tot verdergaande arbeids deling.
Het einde van het Taylorisme (hier opgevat als het principe van maximale arbeidsdeling) is echter onafwendbaar. Het wordt veroorzaakt door versnelde technologische ontwikkelingen, een steeds meer mondiale economie, verschui vingen van 'sellers' naar 'buyers', markten en ontwikkelingen op de arbeidsmarkt, waar mon dige en steeds hoger opgeleide werknemers niet langer met tot op het bot gescheiden en gesplit ste taken tevreden kunnen worden gesteld. Door halsstarrig het oude Tayloristische spoor te volgen, geven organisaties onvoldoende ant woord op deze turbulente omgevingsontwikke- lingen en wordt hun interne complexiteit slechts verhoogd. In navolging van Hammer en Champy moeten wij constateren dat de oude manier van bedrijfsvoering eenvoudig niet meer werkt. Niet voor niets is er in de literatuur spra ke van een koortsachtige speurtocht naar 'nieu we produktieconcepten'. Het interessante arti kel van Benders en Van Hooft in dit nummer toont aan dat in dit verband de sociotechniek niet te snel mag worden afgewezen.
In de zoektocht naar nieuwe produktiecon cepten is de rol van de Nederlandse overheid op vallend. De door het ministerie van Sociale Za ken en Werkgelegenheid (Sozawe) ontwikkelde
en inmiddels integraal ingevoerde Arbo-wet, be vat unieke bepalingen, die het introduceren van niet-Tayloristische (nieuwe) produktieconcep ten stimuleren. De Arbo-wet is immers niet al leen gericht op het verhogen van de veiligheid op het werk en op bescherming en verbetering van de gezondheid van de werknemers, maar ook op het vergroten van het welzijn in de ar beid.
Vanaf de eerste formuleringen tot op de dag van vandaag speelt Sozawe een voortrekkersrol bij het omschrijven en operationaliseren van 'welzijn in de arbeid'. Conform de conditionele benadering worden welzijnsrisico's gezien als de kansen op het ontstaan van stress en het ont breken van leer- en ontwikkelingsmogelijkhe den in de functie. Het bekende, en nog onlangs verbeterde Weba-instrument brengt de welzijns risico's en condities per functie in kaart en be schrijft en beoordeelt daarbij onder andere het moeilijk met het Taylorisme te verenigen as pect 'functievolledigheid' (bevat de functie uit voerende, voorbereidende en ondersteunende taken?). Dat dit beschrijven en beoordelen ook met het Weba-instrument geen eenvoudige zaak blijft, blijkt o.a. uit de in dit nummer opge nomen repliek en dupliek naar aanleiding van het artikel van Morée en Vulto ‘Zorgarbeid als
zorgenkind? (zie TVA 95/1).
De met behulp van het Weba-instrument op gestelde welzijnsprofielen leveren de input voor welzijnsverbeteringsmaatregelen die uiteenlo pen van taakroulatie, -verbreding, -verrijking tot integrale herontwerpprojecten die funda menteel ingrijpen op de structuur van de ar beidsdeling. Door met name van het laatste de meest positieve invloed op de arbeidsomstan digheden te verwachten, erkent Sozawe de rela-* Dr. M.C. de Witte is lid van de redactie van het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken
Inleiding tie tussen het verbeteren van arbeidsomstandig
heden en arbeidsorganisatorische vraagstukken. Bovendien getuigt zij daarbij van haar voorkeur om de Tayloristische invalshoek te verlaten.
Taaksplitsing
Gezien de hierboven gememoreerde voortrek kersrol is het op zijn minst verbazingwekkend dat Sozawe onlangs een rapport publiceerde waarin taaksplitsing wordt gepredikt. Zonder in het rapport in te gaan op de achtergronden, noodzakelijkheid en/of wenselijkheid wordt een handleiding gepresenteerd voor het invoeren van dergelijke Tayloristische maatregelen1. Be grijpelijkerwijze zal menigeen het voorhoofd fronsen, want de inconsistentie tussen de Arbo- wet en deze handleiding is evident.
Natuurlijk is Sozawe niet de eerste en enige organisatie die taaksplitsing als middel wil in zetten in de bestrijding van de werkloosheid, met name in het onderste segment van de ar beidsmarkt. Andere organisaties als de WRR (1990), de PvdA (1991) en de FNV (1992) gingen het ministerie reeds voor. Maar ook toen al werd gewaarschuwd tegen het weinig substant iële karakter van de plannen (Pot, TVA 1992/3). Toch heeft Sozawe blijkbaar de politieke druk en het marktdenken als waan van de dag niet kunnen weerstaan. Samen met vele andere reeds mislukte banenplannen zal ook taaksplit sing geen structurele werkgelegenheid opleve ren. Daarvoor kan een aantal redenen worden aangevoerd. Taaksplitsing kent minstens een tweetal vormen. In de zuivere vorm gaat het om het herverdelen van regulier werk. De werkgele genheid voor laaggeschoolden wordt vergroot door de werkgelegenheid op middelbaar niveau te verminderen. Extra werkgelegenheid levert dat niet op. Daarvan is pas sprake wanneer taaksplit sing wordt gecombineerd met het creëren van ad ditioneel werk. Het betreft dan het bundelen van maatschappelijk nuttig geachte activiteiten die onder het huidige loonkosten- en sociale ze- kerheidsregime niet binnen de formele econo mie worden verricht. Subsidiëring is hierbij on ontbeerlijk en dit impliceert dat van extra werk gelegenheid slechts sprake is zolang de subsi
dies gehandhaafd blijven.
Als taaksplitsing al op grote schaal mogelijk is, dan nog is het scheppen van laaggekwalifi- ceerde arbeid een gevecht tegen de bierkaai. Door de toenemende internationale concurren tie, danwel door automatiseringsprocessen ver dwijnt juist deze werkgelegenheid weer als sneeuw voor de zon.
Verder zal het scheppen van laaggekwalifi- ceerde banen weinig soelaas bieden voor de langdurig, veelal laaggeschoolde werklozen, waarvoor zij in eerste instantie bedoeld zijn. Misschien klinkt dit vreemd, maar het is het gevolg van één van de best gedocumenteerde ar- beidsmarktverschijnselen die wij kennen: het proces van neerwaartse verdringing. De enig lo gische aanbeveling die uit dit onderzoek kan worden getrokken is het creëren van functies op midden en hoog niveau. Als voor middelbaar en hoogopgeleide werknemers voldoende werkge legenheid kan worden geschapen, blijven de (be staande) laaggekwalificeerde banen voor laagop geleide werknemers gereserveerd.
Bovendien heeft taaksplitsing in het licht van de Arbo-wet nare bijwerkingen. Immers gesplit ste taken zijn uitgehold en ontberen ontwikke- lings- en leermogelijkheden. Binnen de functies waarvan afgesplitst wordt, neemt de hoeveel heid complexe taken toe, waardoor de werk druk en de kans op stress wordt verhoogd.
Kortom, Sozawe is zelf (mede) verantwoorde lijk voor inconsistent arbeidsmarktbeleid met slechts hoge symboolwaarde. Met het genoem de rapport levert zij een (ongewenste) bijdrage aan het in allerlei kringen weer oplevende idee van taaksplitsing. Een (hopelijk) kortstondige revitalisering van het mijns inziens ten dode op geschreven Tayloristische principe. Het voren staande bevat weinig nieuws, maar TayIonise ren is ons zo eigen dat het telkens weer op nieuw moet worden gezegd.
Noten
1 Eek, N.T. van , e.a., 1994, Handleiding taaksplit sing bij het creëren van functies op laaggeschoold niveau, Den Haag: ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid: VUGA.
