Lessen voor de XXIe eeuw: “Waarden in het Europees economisch recht” wouter.devroe@law.kuleuven.be
Samenvatting
1. Regelmatig en met grote stelligheid horen we beweren dat de Europese Unie vooral economisch geïnspireerd is en dat het marktdenken binnen Europa primeert op een “sociaal Europa”. Schaalvergroting van economische operatoren zou leiden tot vervreemding, sociale dumping en uitsluiting van maatschappelijk zwakkeren.
In welke mate economische globalisering of bewuste beleidskeuzes op Europees niveau verantwoordelijk zijn voor het bekritiseerde marktdenken valt moeilijk uit te maken. Vast staat wel dat dit marktdenken mee vorm krijgt en afgedwongen wordt door recht.
Deze bijdrage belicht onderdelen van het Europees economisch recht die de marktwerking versterken, en geeft aan hoe en hoe krachtig zij dat doen. (Akelig?) Efficiënt blijken vooral het mededingingsrecht en het recht van de interne markt, dat vrij verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal garandeert. Achter de techniek van de regels, die bewust niet het voorwerp van deze bijdrage uitmaakt, schuilen krachtige beginselen en technieken, die ook voor niet-juristen toegankelijk zijn.
2. Dat Europees economisch recht marktwerking bevordert en afdwingt, valt moeilijk te ontkennen. Helaas komt te weinig aan bod waarom het dat doet, en hoe genuanceerd het recht het belang van de vrije markt afweegt tegen andere, niet-economische, belangen. Teneinde het debat op een hoger niveau te tillen, wil deze bijdrage ook deze kant belichten.
Aan bod komt onder meer dat vrije mededinging in de Europese Verdragen nooit als doelstelling werd geponeerd, maar steeds slechts als instrument ter verwezenlijking van andere, nobeler, doelen en waarden zoals volksgezondheid, milieu, regionale ontwikkeling, solidariteit en transparantie. Volgens de Verdragen blijft het handhaven van vrede de eerste doelstelling en economische integratie bleek cruciaal ter verwezenlijking van die doelstelling.
Vanuit deze grondhouding voert het Europees economisch recht mechanismen in om te bepalen hoe en wanneer, in geval van conflict, het vrij verkeer tussen lidstaten en de vrije mededinging op de markt moeten wijken voor hoger ingeschatte algemene belangen. De werking van deze mechanismen – hoofdzakelijk vrijstellingen en een jurisprudentiële “rule of reason” – wordt kort toegelicht, evenals het concept “universele dienstverlening” als wapen tegen sociale uitsluiting. 3. Economisch recht wordt vaak beleefd als “hard” en “kil” want enkel begaan met geld. Dat is jammer want via economisch recht wordt mee bepaald in welke samenleving wij leven en aan welke waarden we in die samenleving voorrang geven. Heel “hard” is het economisch recht wel als het op afdwinging aankomt (vergelijk de miljoenen- en miljardenboetes opgelegd bij overtreding van het kartelverbod met de vaak symbolische schadevergoedingen die het Hof voor de Rechten van de Mens toekent). Bij wijze van conclusie veroorloven we het ons kort te dromen van het inschakelen van de “harde” afdwingingsmechanismen uit het economisch recht ter bevordering van “zachtere” waarden of mensenrechten. Deze combinatie van het “beste uit twee werelden” zou wel eens minder utopisch kunnen blijken dan traditioneel gedacht.
Structuur
Deel 1. Waarover spreken we?
recht van de interne markt: 4 vrijheden + burgerschap van de Unie mededingingsrecht: 5 takken
Deel 2. De uitzonderlijke kracht van Europees economisch recht rechtstreekse werking
primauteit van EU recht
van discriminatie naar restrictie inroepen tegen eigen lidstaat hypothetische restrictie volstaat één enkele restrictie volstaat
inroepen tegen overheid én tegen medeburgers draconische sancties
‘spill-over’ effect: EU recht in domeinen waar EU niet bevoegd is (?!) Deel 3. Waarden en niet-economische belangen
pre-Maastricht post-Lissabon
Preambule VEU, Handvest van de grondrechten van de EU
interne markt, EMU en vrije mededinging zijn slechts instrumenten, geen doelstellingen Deel 4. Wijze waarop Europees economisch recht momenteel omgaat met waarden en niet-economische belangen
vier technieken
Verdragen aanpassen (supra)
economisch recht buiten toepassing verklaren zich onbevoegd verklaren, naar nat’l recht verwijzen
beperkingen op vrij verkeer en vrije mededinging rechtvaardigen (“rule of reason”)
rechtvaardiging van restricties omdat niet-economische belangen primeren Deel 5. Voorstellen
waarden en niet-economische belangen ernstig nemen = ze als EU zelf respecteren aantal technieken reduceren van 4 naar 2
niet-economische belangen bevorderen in plaats van tolereren: kracht van economisch recht offensief inzetten
