Verslag WTKG excursie naar Winterswijk, 11 en 12 september 1999 Over wisselende vondstmogelijkheden gesproken

AFZETTINGEN WTKG 20 (4), 1999 76

Verslag WTKG excursie naar

Winterswijk,

11 en12september 1999

Over wisselende

_{vondstmogelijkheden gesproken}

Ruud

_Wiggers

*

Maartenvan den Boschwas bereid

gevonden

om de ex-cursie te_verzorgen.De kleine

_camping

Renskers

(kam-peren

bij

de

_boer)

wasbeschikbaar voor

_kampeerders.

Even buiten

Winterswijk,

waarde 20eeeuw _nogmaarnet

lijkt

te

_{zijn begonnen.}

Hetwastevenshet

_vertrekpunt

voor de excursie op

zondag.

Op zaterdag

11

_september

wasde

ingang

vande

kleigroeve

De

Vlijt

het

_{ontmoetingspunt.}

Vande firma Daas Bak-steen,die de

groeve

exploiteert,

had Maarten

toestemming

verkregen

om het

groepje

in de groeve rondteleiden. Het aantal deelnemerswashelaas onder de 10

blijven

steken. Er

_zijn

momenteeltwee_groevenin

_bedrijf.

_{De oude groeve}

(op

afb.

_{1, bij A)}

isweer

geopend

om kleitewinnenten behoeve_van hetafdekkenvan een

nabijgelegen

nieuwe vuilstort. Zichtbaar in deze groeve is het middelste ge-deelte_van de

Afzetting

van Woold

(afb. 2).

De

_jongere

Tertiaire

_{afzettingen zijn}

daar

_{weggeërodeerd.}

Dit

_gedeelte

isarmaan fossielen.Dat

geldt

voorveel

Oligocene

vind-plaatsen

in Nederland. Wel kunnen hier haaientanden worden

_aangetroffen

enook

blijken

fossiele foraminiferen tehebben overleefd.

Wat

zuidelijker,

op afb. I aangegeven

bij

B,bevindt zich de nieuwe groeve, het

ontmoetingspunt.

Daar wordt al

jarenlang

klei

_gedolven

voor de baksteen-industrie.

Vanaf

_{Winterswijk wigt}

het

_Oligoceen

in

_noordelijke

rich-ting

uit.

_Terwijl

_wein de _{nieuwe groeve}van De

_Vlijt,

onder het

_Pleistoceen,

de

_top

vanhet

_Rupelien

aantreffen

(top

R4 in de

_terminologie

van

Spiegler

1

)

is in

_Niekerk,

20 kmtennoordenvan

Winterswijk,

R2 de

_{Oligocene laag}

die direkt onder het keileem

ligt.

R3enR4

_zijn

daar totaal verdwenen.Dat kon ookaande handvande foraminiferen-fauna’s worden

_aangetoond,

_{aangenomen dat de}

_indeling

door

_Spiegler

vanhet

Rupelien

in

_{Noord-Duitsland,}

_voor Oost-Nederland in_grote

_lijnen

kan worden

_gevolgd.

De firma Daas maakt

speciale

steensoorten diena

ver-loop

van

_tijd

moeten kunnen worden nabesteld. De

sa-menstelling

vande klei is daaromvan

_{groot belang.}

Inde

groeve komt dekleiechter in wisselende

samenstellingen

voor.Maarten adviseert

hierbij.

De nieuwe groeve is

geologisch

interessant_maarde

mo-gelijkheden

voor het verzamelenvan mollusken

zijn

be-perkt

enwisselend. Ommaarniette

spreken

overhet aan-treffenvanfraaie

exemplaren.

Door vaak in de groevete komen kan echter toch een

_{aantrekkelijke}

verzameling

worden

_opgebouwd.

Ook kan het

_gebeuren

dat_een

gezin-netje

vande

_{nabijgelegen camping}

Vreehorst

_bij

een

toe-vallig

bezoek een

tamelijk compleet

skelet van een

Oligocene

haai vindt. En het

_{gebeurde ook, terwijl}

iker

bij

stond,dat_eenvadermet

_zoontje

in de keileem_zomaar de kiesvan eenmammoet vond!

Maarten

_gaf

vanafderand_vande

_kleigroeve

een

uiteen-zetting

overde

stratigrafie

enweesinteressante

verschijn-selenaan,zoals vertikale breuken. Dewandtoontonder het maaiveldeerst een

pakket

Pleistoceen waarin fraaie zwerfstenen kunnen worden

_{aangetroffen (en}

dus soms ookeenonverwachte fossiele

mammoetkies).

Hieronder

liggen Oligocene afzettingen.

Eerst de

_Afzetting

van

Winterswijk,

een in relatief korte

tijd afgezet

pakket

zandige

klei.

_Weinig

molluskenmaar indien

_aanwezig

meestal in

_goede

staat. Dediktevandeze

_afzetting

ishier

maarenkele metersmaarkan elderstot140 meter

_oplopen.

Daaronder

_ligt

de

_Afzetting

van

Woold,

meestal_vette,

groen-grijs-blauwe klei,

sterk

_brokkelig,

waarin

_schelpen

vaak

_{zijn stukgedrukt}

en/of_aangetastdoor

_pyriet

maar waarook

_{complete hoorntjes, kleppen}

_enzelfs dubbel-Het valt de laatste

_jaren

niet

_altijd

mee om een

WTKG-excursiete

_organiseren.

Dat komt vooral door dezeer

be-perkte mogelijkheden

omteverzamelen. Locaties in bin-nen- en buitenland

zijn

vaak niet

_{(méér) toegankelijk,}

in

gebruik

genomen als vuilnisbelt oftot monument

verhe-ven waardoor de

(amateur-)geoloog

er een

_ongewenst

persoon is

geworden.

Het leekeen

aardig

ideeom weer eensietste

_organiseren

in

_Winterswijk.

Daarsta

_je

_{niet gauwtegenover}een

Belg

met

_jachtgeweer

die

_je

deentree toteengroeve

ontzegt.

Ook zullen Fransen

_je

niet

verwijten

dat

_{je (onbewust)}

een

_geologisch

monument hebt betreden.Omdat de locaties in de buurtvan

Winterswijk

bovendien op korte afstand van _{de Duitse grens}

_liggen,

konden ook Duitse leden worden verwacht.

77 AFZETTINGEN WTKG 20(4), 1999

kleppen

kunnen worden

_{aangetroffen.}

Oud-kraanmachinist Vosvande steenfabriek vertelde

_mij

eens over

zijn

maniervankleidelven. Naast devetteklei

(Afzetting

van Woold

_dus)

nam

hij

ook in

_verhouding

zandige

klei uitde

_Afzetting

_van

_Winterswijk

_{om een} be-ter

_kleimengsel

te

_krijgen.

Van de

_stratigrafie

was

_hij

zich

overigens

nietzobewust. Het

_{bakproces gaat}

desondanks wel eens

mis, getuige

de hoeveelheden

_afgekeurde

bak-stenendiezo nu endan wordenteruggekieperdineenhoek van de groeve.

Er is eenhiaattussende

_Afzettingen

vanWoolden van

Winterswijk.

De

_grenslaag

tussende

_afzettingen

heefteen interessante microfauna waarinondermeer

_{haaientandjes,}

foraminiferen,

kleine mollusken _enostracoden kunnen worden

_{aangetroffen.}

Om

_enige

microfaunatekunnen vindenmoet

vrij

veel materiaalworden meegenomenom thuis verderteverwerken. Een

_fijne

zeef is

_{vereist, 0,25}

mmof

_fijner.

We

_gingen

_{met de groep op}zoeknaarde_{grens tussen}de

Afzettingen

van Woold en

_Winterwijk.

_{De overgang is} niet

_abrupt.

Menmoet eendeelvandewandafstekenen

enige tijd

laten

_indrogen.

De

_zandige

klei_vande

_afzetting

van

Winterswijk droogt

anders op dan devettekleivan de

_Afzetting

van Wooldende overgang is dan beterte zien.Deze

_grenslaag

werdinderdaad

_gevonden

endiverse

excursiegangers

beulden zich afmethet

_transport

van zak-ken

_Oligoceen

materiaalvanuit de

_diepte

vande groeve

naarde auto’s.

Anderen verkenden de groeveenkonden

mondjesmaat

verzamelen. Een

_{dubbelkleppige}

Nuculana

_deshayesiana

enenkele

_exemplaren

vande circa 10-20soorten mollus-ken die daar

_altijd

na een

uurtje

zoeken worden

gevon-den. Ookeenmooie haaientand. EenDuitser die zich

_bij

het

_{groepje voegde, peuterde langdurig}

in eenwanden

had het

_geluk

om_opde breukvaneenbrokkleideresten

van een

visje

aan tetreffen. Dat is echtereen

uitzonde-ring.

In de groeve iserde laatste

tijd

veel aktiviteit vande

ex-ploitant.

Desteenfabriek

ontgint

in

_{hoog tempo,}

de klei wordt opgrote

hopen

gestort ensnel in

_productie

geno-men.De

vondstmogelijkheden

zijn

dan niet _groot.Klei moet eerst

enige tijd

bezinkenendoor_regen,zon enwind wat

_drogen

en uit elkaar gaan vallen. De

lichtgekleurde

schelpen

steken dan uit de kleienvallen

onmiddellijk

op.

Tijdens

de excursie

_lag

de kleiernogmaarenkele

dagen.

De denk dat demeeste deelnemersermeer van hadden

verwachtmaar deze

_{mogelijkheden}

tot verzamelen

_zijn

nueenmaal normaalvoor een_{groeve als ‘De}

_Vlijt’

endat zal ookdereden

_zijn

waarom erniet zoveel WTKG-ers

zijn

komen

opdagen.

De vraag

dringt

zich dan wel _op waarom aan eenexcursienaar een

geologisch

interessante site in Nederland niet wordt

_deelgenomen.

Naast verza-melen iser

bij

de leden

_hopelijk

toch ook

_{belangstelling}

om

geologisch

teworden

_{geïnformeerd?}

Voor de avond_waseen

_{lezing gepland.}

Omdat demeeste deelnemers alweerwaren

_afgereisd

ofomandere redenen niet

_aanwezig

konden

_zijn,

_was de

_opkomst

voor de

le-zing

in het Veldlaboratoriumvan Maarten helaas

_gering.

In

_plaats

vande

_{lezing ging}

Maarten daarom in discussie metde

aanwezigen

over nieuwe inzichten in de

onder-grond

tennoordenvan

Winterswijk.

Thieny

Moorkens

wasuit Duitsland

gekomen

omde excursie en

_lezing

mee te maken.

_Hij

ontvouwde enkele kaarten met

_daarbij

stratigrafische beschrijvingen

waardoortussenMaartenen hemeeninteressante discussie op gang kwam. In de ko-mende

_aflevering

van de Contributions

(december

1999)

staateenartikel vanMaartenoverdit

onderwerp.

Op zondag

was

_camping

Renskers het

vertrekpunt.

Gast-vrij

werd daar eerst_nogkoffie

_geschonken.

Helaaswaser

nietvan de

_{camping gebruik gemaakt.}

Meteenklein

ge-zelschap

werd

_begonnen

aan een

_geologische

trip

door het

_prachtige

_landschap

in de Achterhoek. En zoals de vrouwvan Maarten het uitdrukte: “Zelfsvoor 1 persoon

zouMaarten bereid

_zijn

omdit

prachtige landschap

toe te

lichten”.

Op

eenwagen,

getrokken

doortwee

_paarden

en met twee_{voerlui op de}

bok,

werd onder ideale

weersom-standigheden

een tocht

_gemaakt

door het

_landschap

ten noordenvan

Winterswijk.

De tocht

_ging

eerstin

NO-richting

naarRatum. Het

land-schap

is daar

_{enigszins glooiend.}

Maartenweesop diverse essendie in devormvan

waaiervormige gordels

gegroe-peerd

in het

_{landschap liggen.}

Essen

_zijn

ontstaan

op

hoge

plaatsen

in het

_landschap.

Demensbrachtdaar

eeuwen-lang mestplaggen

opomde

_grond

teverbeterenen daar-mee

cultuurgrond

te

_verkrijgen.

Verder

_zijn

in het

landschap

hierendaar

_{langgestrekte}

hoogten

waartenemen.In het verleden

zijn

daar

beken,

meteen

diepte

totzo’n25 meter,

dichtgestoven

metzand. Door

_inklinking

vande

_omgeving

vande beek resulteerde dit in

_zandige,

relatief

_hoge,

_{ruggen in het}

_landschap

(inversie)

met waterin de

_nabijheid

diede eerste

bewo-Afb.

2. De

_{stratigrafie (naar}

_vanden

_{Bosch, 1984)}

Pleistoceen

Afzetting

van

Winterswijk

Hiatus

Formatievan Brinkheume

Afz.vanWoold-B

_(kalkarm)

A

_(kalkrijk)

Afe.vanKotten- B

_(kalkarm)

A

_(kalkrijk)

FormatievanRatum

AFZETTINGEN WTKG20(4), 1999 78

ners van de streek tot

_woonplaats

konden dienen. Vanuit de

_veengebieden

_{kwam vroeger veel}water_ende

afwateringsriviertjes

konden dat niet

altijd

aan met het

gevolg

datermet

regelmaat

waterop de velden kwamte staan.

_{Op lage}

delen in het

landschap

worden daarom

zoet-waterschelpen

aangetroffen.

Vanafde 8e/9eeeuw

wer-den

_geulen

gegravenomdat wateraftevoeren.De beken van nu

zijn

daaromvaakdoormensen gegraven.

Nog

in de

_jaren

’20vande 20eeeuw

groeide

errond

Winterswijk

veel heidemaar

bijna

alle

_grond

isnuin cultuur

gebracht.

Geologisch

iseengrote

lijn

aantegeven.

Langs

een

denk-beeldige

asdie ongeveer ZW-NO

loopt

endoor de

omge-ving

van

_Winterswijk,

heeft kanteltektoniek

plaats

gevon-den.Linksvandeasvindenwe een

dalingsgebied

enrechts daarvan is de bodem

_opgeheven

_endaarna

_{weggeërodeerd.}

Van

Winterswijk

naarhetoostenvinden_wedaarom steeds minderTertiaire

afzettingen.

In Duitsland

_zijn

deze al snel verdwenen.

_Nog

verdernaar het oosten bevindt zich het Bekken_vanMünster.

_Op

de

_Geologische

kaartvan Oost-GelderlandenTwente is de

_{diepteligging}

_aangegevenvan de

_(mariene)

Tertiaire

_afzettingen

in

_{Oost-Nederland,}

in meters t.o.v.het NAP. Ook zienwehet

_{breukenpatroon}

dat ontstond

_gedurende

de

_{periode Midden-Oligoceen}

tot Laat-Mioceen.Deze breuken

_lopen

ongeveer ZO-NW. Het

_gebied

boven

_Winterswijk

bestaatuiteen_groot

pla-teau.In het Pleistoceen

_zijn

daar

_geulen

ontstaan die_soms

tot100meter

_{diep zijn uitgesleten.}

Later

_zijn

deze

_geulen

opgevuld

geraakt

metkeileem. Van onderuit de

_geulen

wordtnuwatervanzeer

goede

kwaliteit betrokken.Inhet

landschap zijn

deze

_geulen

te herkennen alsgrote vlakke

gedeelten.

Tijdens

de tocht maakten_wediverse keren de

overgang vankleileem

_bedding

naar

plateau

en

omgekeerd

mee.Het

hoogteverschil bij

zo’n overgang kan van 1 totwel 12 meter

_bedragen.

Door erosie is de

sprongechter

afgevlakt.

Weredenvia Henxelen

Huppel

vanhet

_{plateau omlaag}

naarde vlakke

bedding, bogen

naarlinksenzagen deweg

weer

omhoog

gaan,terugnaarhet

plateau.

Korte

_tijd

later werd

_{geul overgestoken}

dievanboven

_Haaksbergen

naar

Winterswijk

loopt

envanaf daar in ZW

richting

verder gaat.Naeenpauze in Meddo werdweerkoersgezetnaar het

_{vertrekpunt Winterswijk.}

Tweewekennade excursie was ik weer in groeve De

Vlijt.

De

_grote

hoeveelheden

_klei,

in de

_{afgelopen tijd}

ge-dolven,

waren inmiddelswatuiteen

_gevallen.

De

licht-gekleurde puntjes

en

randjes

van

_schelpen

tekendennu

goed

af

_tegen

de

_grijze

klei. Tientallenmollusken kon ik

oprapen

(Nuculana

deshayesiana,

Semicassis

_rondeleti,

Hexaplex pauwelsi,

Typhis fistulosus, Aquilofusus

waeli

ennogdiverse andere

soorten).

Maarten hadnog in de

aankondiging geschreven

dat verzamelen hetbestkan door brokken kleitebreken. Nuwasdat helemaalniet

nodig.

In het

_oostelijk

deelvan de groeve wachtte een

verras-sing.

Een

Nautilus,

Aturia sp.,34 cm

_lang,

kon nietover het hoofd worden

_{gezien (afb. 3).}

Het

_exemplaar

is

welis-waarzwaar

_{gepyritiseerd}

maarzieter

_{aantrekkelijk}

uit. Omdat de wandaan eenkantontbreekt

_zijn

daar de

ka-mersmettussenschotten

_goed

zichtbaar.

79 AFZETTINGEN WTKG 20(4), 1999

Het

_pyriet

is

waarschijnlijk

op de duur fataalvoor de Nautilus maarheefterin dit

_geval

voor

gezorgd

dat alles

bijeen

bleef. Het fossiel is door de

pyritisering ‘loodzwaar’,

ongeveer8

kg. Algemeen

wordt

gezegd

dat

conservering

niet

_mogelijk

is.Toch

_{proberen natuurlijk!}

Even latervond ikeentweede

exemplaar,

circa 17cm

lang,

eveneens zwaar

gepyritiseerd;

de

_specifieke

kenmerkenvan eenNautilus

zijn

daar minder

_goed

tezien.

Naast

schelpen

werd ook nog eenhaaientand

opgepikt:

Hexanchus

primigenius

(afb. 4).

Is dezesoort

overigens

wel bekend uit De

Vlijt?

Hetmoetworden

_gezegd

dat dit

exemplaar

detanddes

_tijds

niet zonder_meerheeft door-staan.Geremanieerduit het ooit

_aanwezige

Mioceen?

Over wisselende

_{vondstmogelijkheden}

_gesproken!

Noot

1.

Spiegler (1965)

heeft het

_Rupelien

van

Noord-Duits-land,

op

grond

van

foraminiferen,

onderverdeeldin 4

perioden.

In de oudste

_{periode (Rl)}

werden

_zandige,

kalkloze

_{lagen afgezet. Tijdens}

de

_{daaropvolgende}

transgressie (R2) kreeg

de

_{Rupelzee zijn}

_grootste

om-vang.

Hierop volgde

een

transgressie (R3)

en aanhet eindvanhet

Rupelien opnieuw

een

_{transgressie (R4),}

maarminder dan die

gedurende

R2.

Literatuur

Geologische

kaartvanOost-GelderlandenTwente.

_Top

Tertair,

schaal 1:100000.

_Uitgave

vande

Rijks

Geolo-gische

Dienst

RGD,

1996.

_Prijs

f.15.-.

Brand,St. H.vanden,M.vandenBosch,D. Hamhuisen W. van de

Westeringh.

Winterswijk, Landschap

en

Vegetatie.

Deel 1. Ontstaanen

ophouw

vanhet

land-schap. Uitgave KNNV,

nr. 147

-juni

1981.

Peletier,

W.enH.G. Kolstee.

_{Winterswijk, Geologie}

Deel 1.

Inleiding

totde

geologie

van

_{Winterswijk. Uitgave}

KNNV,nr. 175 n

juli

1986.

Bosch,

M. van

den,

M.C. CadéeenA.W.

_Janssen,

1975.

Lithostratigraphical

and

_{biostratigraphical}

subdivision of

_{Tertiary deposits (Oligocene-Pliocene)}

in the

Win-terswijk-Almelo region

(eastem partof the Nether-lands).

Scripta

Geol.29

_(1975).

Spiegler,

D., 1965.

_{Biostratigraphie}

des

_Rupels

auf Grund vonForaminiferen im nördlichen Deutschland. Geol.

Jb.,

S.447-486,2Abb., 2.Tab.,5 Taf.

*Ruud

_Wiggers,

Orteliuskade76-3

_hoog,

1056NG

Am-sterdam,

tel.

020-6124960,

email

_{ruudw@cs.vu.nl}