Een zoektocht naar fossielen in de kleigroeve van Kruibeke

(1)

AFZETTINGEN WTKG 27(4), 2006 80

Een zoektocht

naar

fossielen

in

de

_kleigroeve

van

Kruibeke

Lex Kattenwinkelen

Harry

Raad*

De

_ontmoeting

Opgewekt

redenwede

zijweg

vande N419 op,

noordelijk

vanhet Fortvan

Kruibeke,

nadatwehet urbanevan

Ant-werpen achterons

gelaten

hadden. Hierwashet

platteland,

een

abrupte

overgangnaarde

landelijke

rust. Vanverwas

de locatievande groeve alaanteduiden door

zijn

enorme

graafinstallatie.

We redeneen

rondje

en weerterugomde

juiste ingang

teontdekken. Het

_{pad nabij}

een

stalling

van

vrachtwagens gaf

toegang.Er werd op deze

zaterdagmid-dag

nog

gewerkt

toteen uurof drie. We

gingen

als wande-laar het

_gebied

in vooreeneersteoriëntatie. Het halfver-harde

_{pad liep langs}

_{de groeve:}een

gigantisch

gat,waarin de historievanhet graven

goed

wasaftelezenaande

ont-wikkeling

vande

begroeiing.

De bodem

_lag

misschien wel

dertig

meterbeneden

_maaiveld,

de

_graafmachine

had hier

eenpatroonvanribben in de

grond achtergelaten, gelijkend

op rabatten. Hetvers

aangesneden

deel

_bij

de

_graafmachine

toondeeensteile

helling

met vette,

grijze Rupelklei

(Oli-goceen).

De

_afgeschaafde

_top vande

kleilaag

vertoonde

een

ijl

patroonvanscheuren,diemet

ingespoeld

zand

wa-ren

opgevuld.

Of diescheuren,meteenbreedtevan

hoog-uit tien centimeter door de

_{kleiwinning zijn}

ontstaanof dat

zevannature al

_aanwezig

waren isons onbekend

geble-ven. Boven die klei was een Pleistoceen

pakket

van

cir-ca

vijf

meterweggegraven. De randvande groeve toonde

dit

_pakket

als fraai

_geel

zand. Met die

_{oppervlakkige}

be-schouwing

haddenwenog niet snel in degatenwaar we

‘onze’

_{fossielenlaag}

moesten

zoeken,

maardaarover later.

Eerst hebben_we

_langs

het

_pad

nogwat ingestorte

grond

gezocht.

Dat leverdeeen

plek

op waardeeerstetandenen

schelpen

gevonden

werden. Frans_raapteal snel _eentand

vande Carcharocles

megalodon (reuzenhaai)

op,verder

warenlosse

klepjes

en

doubletjes

vanLucinoma borealis

(noordse cirkelschelp)

daar

_talrijk.

In die_gestorte

specie

wasvast_geen

schelpenbank

opgenomen,want watbetreft de andere mollusken_washet

_magertjes.

Andere

_hopen

be-stonden uit

_steengruis

_en

_{gebakken kleibolletjes.}

We

begre-pendat heteen

depot

wasvan materiaalvoor

verharding

vanwegen.Die

bolletjes,

zovernamen we

later,

kwamen

uit de fabriek

ophet terrein. Het

zijn

de bekende

bolletjes

uit de

_{bloemisterij.}

Zo hoordenweook dat de klei wordt

toegepastvoor

afdekking

van nieuwe

dijken.

De

mede-werkers_vande

groevewareninmiddelsaanhun weekend

begonnen

en voor onswasde

tijd gekomen

omhet

profiel

vande groevewatbeterteverkennen.

Grind van Burcht?

FransenLex

pakten

hun

_{gereedschappen}

voorhet

graaf-werk uit deautoendaalden degroevein via het

Pleistoce-ne

pakket nabij

de

graafmachine.

Dat werdeeneindeloze

zoektocht in grauweklei, waaruit

_nauwelijks

een fossiel

tevoorschijn

kwam. Lex iszelfs totaande rabatten in het

diepste

deel_vande

groeve

gekomen,

waar

hij overigens

uiterste

_{voorzichtigheid}

moest betrachtenom niet ineen

week

_gedeelte

wegtezakken. Frans vondopeen

helling

wat

_{horens, mogelijk}

_van

_Oligocene

soorten.

_Harry

deed

hetwat

rustiger

aan enverzamelde ‘alle’

cirkelschelpjes

ennogwat

geribde

Dentalium sp.

(olifantstanden)

vande

eerder bezochte

_storthoop.

Eigenlijk

warenal deze resultatenaande magere

kant,

tot-dat_{we een}

_{afzettingslaag langs}

_een

_{laaggelegen pad,}

paral-lel_{aan en}aansluitend

opde

hoofdontsluiting,

ontdekten. Ditwashet

pad

naarhet

afgeschaafde

deelmet de

graaf-machine. De sloot

_langs

dit

_pad

toondeeen

schelpenbank

in het talud.

Plotsklaps

herkendenwe

graaf-

enzeefwerk van onze voorgangers op de

aangrenzende

strook,

tussen de slootenhetgatvande groeve. Hierwashet Grindvan

Burcht,

zodachtenwe.

De

_schoppen

endezevenkwamen in

actie,

en vooral de

mannen diezehanteerden. Er bleken dunne

kleilagen

te

zijn, gescheiden

door

_{zandige afzettingen}

en/of

schelprij-ke

_lagen.

Het taludvan de sloot liet

eigenlijk

maaréén

Op

2

_september

2006

_ging

eenkleinegroepverzamelaars

naarde groeve vanKruibekevoor eenzoektochtnaar

fos-sielen. Die groep bestond uit Frans

Frenken,

Lex Katten-winkelen

Harry

Raad. De

aanleiding

voorhet bezoekwas

eenverhaal in dit bladover een

mogelijke

excursienaardit

gebied (Janse, 2006).

Het daarin aangeprezen ‘Grindvan

Burcht’met

zijn

fosforietknollen,

schelpresten

en

haaien-tanden trok enorm, zekertoen erlater ooknog informa-tie kwamovervondstenvan

‘megalodon’tanden,

die hier niet zeldzaam

zijn.

(2)

AFZETTINGEN WTKG 27(4),2006 81

schelprijke laag

zien van meestal niet meerdan

twintig

centimeter dik.

Bij

het

_spitten

moest

je

eerstdooreen

zan-dige laag

en

vervolgens

dooreendunne

kleilaag

om

bij

de

schelpenbank

tekomen. Uit die

schelpenbank

is_een mon-ster _meegenomenvoor onderzoek thuis. Daaronderwas

een

grofzandige laag

met stenen, haast zonder

schelpen.

In die

laag

vond Lex demeestehaaientanden.

Dieper zijn

wenietgegaanmethet

graafwerk.

Dan zoudenweook al

snel op de

Rupelklei gekomen zijn.

De

_laag

methaaientandenwasop

aanwijzing

van een

pas-sant

aangesneden. Hij

kende de groeve

blijkbaar goed.

We

kregen

weleen

waarschuwing

datwehier

illegaal

aanhet

zoekenwaren.Omdatweniet deheletochtvoorniks

had-den ondernomen

_zijn

wetochmaar

doorgegaan

met ons

werk. FransenLex hebben vooralnaarhaaientanden

ge-spit, waarbij

Frans toch niet echt opeen

goede hoogte bezig

wasenniet veel vond.

Harry

heeft nogwatzeefmateriaal

vande voorgangersmeegenomenvooronderzoek thuis. Uit

dit materiaalwashet zandende klei al mooi

weggespoeld,

zodaterniet veeltarrainzat.

Verspreid

op dezelocatie

ver-zamelde

_hij

watzwarte,

afgerolde vuursteentjes.

Diezelf-destenen

zijn

ook op het strandvande Kalootte

vinden,

maardaar hebbenze eensterkere

glans.

Verder is

hij

nog

bovenlangs

de_verse

_{kleiwinning gelopen,}

omte ontdek-ken dat daar geen enkel fossielwasopte_{rapen. De}

graaf-machine

_schraapt

devetteklei _naar

_boven,

enop de rand

vanhet talud

_lagen

alleenmaarkleibrokken, waarvanhet

oppervlak volledig

was

‘dichtgesmeerd’

door het

graafpro-ces.

Opvallend

genoeg

lag

er eengrootbrokmetveel

lich-tere

_{klei, bijna}

de kleurvan

mergel.

Het leek op eenstuk

septariënklei.

Het brokwasniette

_{verslepen. Verderop lag}

eenklein stukvanhetzelfdemateriaal,

vuistgroot.

De klei bleek niet verkiten

bij

het afborstelen kwam

geleidelijk

aan eenstuk

pyriet tevoorschijn

meteen

merkwaardig

vertakte

structuur die zich

moeilijk

laat

_beschrijven.

Terugkomend

op de

waarschuwing

vandepassantkwam

daar rond

_vijven

inderdaadeen

jager/opzichter langs,

die

ons

aangaf

datwezonder

toestemming

op het terrein

wa-ren.Hetwaseenmarkanteman, die

prima

in

zijn

rol pas-te.We voeldenonsstoute

jongens,

maar wewilden

ech-ter_{toch nog wel}_evendoorzoeken. Lex bouwdeeen

aardig

gesprek

methem op, waaruitnaar vorenkwam datwewel konden

_blijven.

Naast wat

_{algemeenheden,}

vertelde deze

man over

zijn

werk in de groeve, de historievandeenorme

graafmachine

en overbezoekers uit de

_illegale

metaalhan-del.

_{Zijn dagelijkse}

rondewasdus nietvoorniets. Hetwas ons

overigens opgevallen

dat de eerder

_gemelde

_passant

ras wasverdwenen

_(?).

_{We zochten nog}een

uurtje

onge-stoord dooren waren

weinig

verbaasdoverde schoten die

wevanuit het bos op het

groeveterrein

hoorden.

Pliocene

_schelpen

Uit het

meegenomenmateriaalvande

schelpenlaag

kwa-mennaastvele

_schelpen

ook

_afgerolde

_en

_gebroken

haai-entandjes, botfragmenten,

otolithenen

fijn grind (kwarts

en

fosforietgruis) tevoorschijn.

Grote fosforieten ontbra-ken nagenoeg,zoook

afgerolde

vuurstenen. Die karakteris-tiek_zegt

_natuurlijk

verder niet

_veel,

wanthetwaseenklein

monster.Uit de oude

_zeefhopen

_{kwam ongeveer hetzelfde} materiaal. We herkenden

_bij

de mollusken veelsoortenuit hetPlioceen,dus materiaal dat

_jonger

is dan het Grindvan

Burcht. Datwas

ontnuchterend,

wantwehadden helemaal

nietaan

dergelijke,

relatief

_{jonge afzettingen gedacht.}

Van de

_schelpen

_{is op}

_pagina

61een

opsomming

gegeven. De

lijst

laat zich

_{goed vergelijken}

met het fossiele mate-riaal dat

opde Zeeuwse stranden istevinden. Er werden

voornamelijk

fragmenten

gevonden,

eenenkel minder

kwetsbaar

_schelpje

heeft het zonder

_beschadiging

_gered.

Gelet op de aardvande scherven is het_grootste deelvan

de

_schelpen

al in voorhistorische

_{tijd gebroken geraakt.}

Het

afgerolde

materiaal duidt wellicht

opeen

strandafzet-ting.

Dat

_geeft

daneen heel ander beeld dan de_gestorte

grond

met

_doubletjes

_vande noordse

_{cirkelschelp,}

eerder

genoemd

in dit

_verslag.

Haaientanden

Het uitzeven van de

_schelpenlaag

leverde FransenLex vele tientallen haaientanden op, waarvan demeeste

we-olifantstand

De

_{Grindfractie,}

metonder anderegeroldevuursteen,betresten

enfosforietknollen

(3)

FOTO

FRANS

FRENKEN

gens

slijtage

en

beschadiging

niet of

_nauwelijks

deter-mineerbaarwaren. Er zaten

overduidelijk

kronen tussen

van

Cosmopolitodus

hastalis

(mako).

Van enkele andere

soortenkwamen eruit het

gruis

fraaie

exemplaren,

zoals

vanLamnanasus

(haringhaai)

enCarcharodon

carchari-as

(witte haai).

Alle

genoemde

soorten

zijn

bekend uit het

Plioceen, doch de

_schelpenlaag

bracht ook oudere

soor-tenaanhet

licht,

die ondanks het

verspeelde

karakter nog

duidelijk

herkenbaar_waren.Voorbeelden hiervan

_zijn

de

Oligocene/Miocene

soortenParotodusbenedeni,

Carcha-riasacutissima,

Notorhynchus primigenius

enIsurus

des-ori

(of:

I.

oxyrhynchus).

OmgroteretandenvanCarcharocles

megalodon

te

vinden,

moestenwede

laag

direct onder de

schelpenlaag uitzeven,

zo adviseerde ons bovenvermelde passant.

Volgens

hem

waren erde

zaterdag

daarvoor door acht zoekers

veertig

tanden_groterdan

_vijf

centimeter

_gevonden.

Best

_mogelijk,

want

wij

vonden in die

_laag

binnen het_{uur een}_tweetal, he-laas

_{beschadigde ‘megs’}

en eenruim

vijf

centimeter_grote,

gaveen

scherpe Cosmopolilodus

hastalis. En nog enkele andere

gave

tanden,

waarondereenbovenkaakse

zijtand

vande zandbaai Carcharias acutissima. De

enigszins

klef-fe

_laag

liet zich alleen

_{vrij grof}

zeven,zodatweeventueel

aanwezige

kleinere

_tandje

niet

_opgemerkt

hebben. Kleineresoorten zaten

volop

in het door

_{Harry uitgezóchte}

zeefmonster uit de

schelpenbank.

Ondermeer een

scher-pe Galeorhinus sp.

(waarschijnlijk

de Pliocene G.

_galeus),

scherpe

en

verspeelde Squatina

soortenen eenhelemassa

in de

_categorie

‘ondetermineerbaar’. Erzatook een

ver-speeld tandje

vande EocenesoortAbdounia minutissima

Haaientanden,hel_graafwerkvan een waarnemer.

(4)

tussen.En dat ineen

afzetting bovenop

eendik

_pakket

Ru-pelklei!

?

Opmerkelijk,

maarwellicht niet

onmogelijk

ineen

strandafzetting.

En nog iets Eoceens:eenkroonvande vis-sentand

Eotrigonodon

serratus, bekend uit ondermeerde

kleigroeve

van

Ampe

in

Egem.

De

_{‘Scheldeafzetting’}

Watwehier boven de

Rupelklei

aan vermeend Tertiaire

afzettingen

hebben

_gezien

_wasdoor_onsniette

koppelen

aande beschreven

profielen

van

bijvoorbeeld

het

havenge-bied _van

_Antwerpen.

Een dun

_pakket

‘metvanalles

daar-in’ is _{voor een}minderver

gevorderde fossielenraper

een

grootraadsel.

_Raadpleging

vande fossielenkenner

Freddy

vanNieulande uit Nieuw-enSint Joosland bracht het

vol-gende

aanhet licht.

Hij

stelde; “In

_{Kruibeke, Steendorp,}

Rumst, Reet,

Terhagen

enSint

Niklaas,

overal komt

bo-venop de

Rupel-klei

een

afzetting

voormet

schelpen,

fos-forieten, grind

enhaaientanden. In het

algemeen

wordt dit de

_{‘Scheldeafzetting’ genoemd”.}

Hetzou om een

Pleisto-cene

afzetting

gaan,

waarbij

MioceneenPliocene

afzettin-gen

geërodeerd

en

vervolgens vermengd afgezet zijn.

De

gangbare hypothese

stelt dat het materiaal is

_omgewerkt

en

afgezet

dooreen

voorloper

vande Schelde.

Freddy

noemt

dat_eente

beperkte zienswijze,

omdat_er

_volgens

hem ook

transportvanmateriaal in

omgekeerde richting,

onder

an-dere

_{omstandigheden,}

heeft

_{plaatsgevonden.}

Daarover zul-lenwehier echter niet verder mediteren.

Tenslotte

Wij

waren onvoldoende op de

hoogte

van de situatie in Kruibekeenweten nudatwehebben

_gespit

in de

‘Schel-deafzetting’.

Dat sluit niet uit datwehet GrindvanBurcht

enandere Tertiaire

_afzettingen

_{op de}

_Rupelklei

overhet hoofd hebben

_gezien,

of dat die

_afzettingen

misschiennet iets

dieper

ofnetiets

verderop

wèl

_aanwezig

_waren.

Ken-ners vandit

_gebied

_{voelen zich wellicht geroepen}

_hierop

te

_reageren!

Aan het eindvandit

verslag

willenwe

Freddy

van

Nieu-lande

nogbedankenvoor

zijn uitleg

overde situatie in de

groevevanKruibeke.

Bronnen

Janse,

A.,

2006.

_{Septemberexcursie.}

-

Afzettingen

WTKG,

27(2):

27.

Nieulande,

F.A.D.,2006. Wat betreft de

_schelpen

van

Krui-beke.- Schrift,meded.,31 oktober 2006.

Fossielenvan de

kleigroeve

te

Kruibeke, België

Mollusken

Glycymeris sp. 1fr,onderrand

Mytilussp.div. fr.

Pectencomplanatus2 fr.

Aequipecten opercularisdiv. fr. Crassadoma multistriata div. fr.

Ostrea edulis 1ad.,div. fr.

Lucinoma borealis div. def.ex.

Cyclocardiaorbicularis chamaeformis 2_juv.

Isocrassina basteroti 2juv., div fr.

Astarte corbuloides 2ad,2 def.

Astarteincerta/obliquata1ad, 1juv

Astarteobliquata1_juv

Cerastoderma edule hostieidiv. fr.

Angulusbenedeni benedeni1 fr.

Venus sp. div. fr.

Timoclea ovata 1 slotfr. Arctica islandica div.fr., 1 slotfr.

Corbula_gibbadiv. slotfr.

Dentalium sp.

Haaien

Lamna _nasus2_ex.

Carcharodon carcharias 1_ex.

Galeorhinussp.(G. galeus?)1ex.

Carcharocles megatodonenkele besch.ex..

Cosmopolitodushastalis div. ex. enfr.

Squatinaspp.div.ex.

Galeocerdo aduncus 1 fr.

Parotodusbenedeni1 ex.

Isurusoxyrhynchusdiv.exenfr.

Carchariasacutissima enkele ex.

Notorhynchus primigeniusenkele fr.

Physogaleussp. enkeleex.

Abdounia minutissima 1ex.

Roggen

Myliobatussp.1ex.endiverse fr.

Rajasp. 1 stekel

Overige

Beenvissen,tandjesdiversesoorten

Beenvis,1 otoliet

Walvisachtigen,2 besch. bulla’s

*_Lex

Kattenwinkel,Ramusstmat14,4461CKGoes,email:

l.kattenwinkel@hccnet.nl;

*Harry

Raad,

Capelleweg

9,4416 PN

_Kruiningen,

email: