Lessen voor de XXIe Eeuw Het gewicht van het geweten Ethiek in het licht van de psychoanalyse
Paul Moyaert Hoger Instituut voor Wijsbegeerte K.U. Leuven Handleiding
1. Op het eerste gezicht lijken Freuds beschouwingen over ethiek naadloos aan te sluiten bij de morele psychologie van de toonaangevende morele theorie, het utilitarisme. Deze theorie beweert dat wat we onder moreel goed en slecht verstaan restloos bepaald wordt door wat lustvol en onlustvol is. Beweert Freud niet ongeveer hetzelfde wanneer hij stelt dat het lustprincipe, dat wil zeggen het vermijden van onlust, onze verlangens stuurt?
2. Dat heeft Freud mijns inziens nooit beweerd. Hij beweert wel dat het lustprincipe nooit de enige krachtbron is die onze interesses stuurt. Daarnaast is er nog een tweede krachtbron en die werkt met ons vermogen pijn te verdragen. Freud gebruikt daarvoor een lelijke term, het masochisme. Wat Freud daarover zegt lijkt spectaculair en schokkend, maar is het niet. Eigenlijk verwoordt hij een belangrijk aspect van de morele ervaring waarmee we allemaal vertrouwd zijn en in feite is het verwonderlijk dat dit aspect zo weinig verwoord wordt. Over welk aspect gaat het? Hoe meer je om iets geeft hoe meer je er voor over hebt. Niet de hoeveelheid lust die aan iets vastzit, bepaalt de waarde die iets of iemand voor ons heeft, maar wel onze bereidheid om er voor te lijden of te bloeden.
3. Mijn vermogen om te lijden wordt gemobiliseerd wanneer iets of iemand wordt overgewaardeerd, dat wil zeggen wanneer iets of iemand een meer dan gewoon belang krijgt en dus een extra-aantrekkingskracht uitoefent op mijn verlangens. Overwaardering is een proces dat zijn oorsprong niet in mij vindt. Het is voor mij, maar niet door mij dat iets of iemand een extragewicht krijgt.
* Overwaardering stelt een grens aan de uitwisselbaarheid van waarden en gaat in tegen de complete nivellering en egalisering van onze leefwereld. Niet alles is te koop.
* Overwaardering trotseert het lustprincipe. Het belang van wat overgewaardeerd wordt is niet vertaalbaar in de mogelijke voor- en nadelen die eraan vastzitten. Het gevolg hiervan is dat een persoon ook nooit precies kan uitleggen waarom iets zeer van belang is en waaruit het belang ervan bestaat.
4. Je bent je niet noodzakelijk bewust van het feit dat iets in je leven een meer dan gewoon belang heeft. Je wordt je ervan bewust bijvoorbeeld naar aanleiding van
omstandigheden die je dwingen de band of de hechting met die zaak of persoon losser te maken. Dan ondervind je een tegendruk die van die zaak of persoon zelf uitgaat. En in die tegendruk laat de stem van het geweten, door Freud het Superego genoemd, zich horen. “U zult me niet zomaar loslaten, u zult me gezien mijn uitzonderlijke positie niet zomaar gelijkschakelen met vergelijkbare zaken, enzovoort.”
5. Op het ogenblik dat het geweten zijn stem verheft naar aanleiding van het proces van overwaardering, duikt er een spanningsverhouding op in het geweten. De ethiek van de psychoanalyse is de ethiek van het dubbele geweten, vergelijkbaar met de metafysica van de dubbele waarheid in de Middeleeuwen. Er is enerzijds het geweten zoals door cultuur en opvoeding gevormd en daarmee verweven is er een andere stem en die stem is rauwer, wreder en meedogenlozer dan het door cultuur gevormde geweten. Die andere stem wordt geactiveerd naar aanleiding van overwaardering.
6. Die andere stem of dat andere geweten is niet het geweten van het personalisme. Het is een stem waarvoor ik me niet kan afsluiten en waartegen ik geen verweer heb. Over wiens stem gaat het? Over welke Ander in mij hebben we het hier? Het is niet de stem van deze en gene aanwijsbare Ander. Ik zou hem liever de Ander in de Ander noemen. Wie beschermt me tegen de heropleving van de Ander in de Ander? De bestaande morele regels, of het door cultuur gevormd en gepolijste Superego.
7.De Ander in de Ander die de wet transcendeert en boven het lustprincipe uitstijgt, is niet God. Je kunt de druk op de ethiek niet verminderen door God uit de ethiek te verjagen. De spanningsverhouding is inherent aan de ethiek. Dat maakt begrijpelijk waarom de Verlichting zich grandioos heeft vergist wanneer ze meende dat ze de ethiek eenvoudiger had kunnen maken door God uit de rationele ethiek te verbannen.
8. Besluit:
- De onverzadigbare eis in de ethiek en het belang van symbolisering om met die onophefbare schuld te kunnen omgaan.
- Het is niet altijd duidelijk hoe je handelingen die aan de spanningsverhouding tussen de wet en voorbij de wet, de grens en voorbij de grens, tussen de dubbele gehoorzaamheid moet beoordelen.
Vragen
1. Bespreek het verschil tussen de theorie van het morele geweten in het personalisme en bij Freud.
2. Volgens de psychoanalytische theorie van Freud heeft de Verlichting zich grandioos vergist. Leg uit.
