Lapilli

AFZETTINGEN WTKG 26 _(3), 2005 52

Lapilli

Larsvanden Hoek+Ostende

Dinobaby’s

Daar isnu

verandering

in

gekomen.

Eenteam van

Cana-dese,

Amerikaanse_en Zuid-Afrikaanse

paleontologen

berichtte in Scienceover

dinobaby’s juist

uit het

_begin

vanhet

_{dinotijdperk (lit. 3).}

In het Onder Juravan Zuid-Afrika vonden

zij

zeseieren. Eenvande eierenwas

ken-nelijk

al

_uitgekomen,

maarde andere

_vijf

bevatten

em-bryo’s

van de

_{prosauropode Massospondylus}

carinatus. Van deze dino warenal heel veel fossielen in de Elliot Formatie

_gevonden.

De vondsten waren onder andere

gebruikt

om de hele

ontogenetische

ontwikkeling (het

groeiproces)

vandesoort

_nauwkeurig

in kaartte

_brengen.

Nu werd die

ontwikkeling

dus

_aangevuld

methet aller-eerste

_begin.

En die

ontwikkeling

had de

nodige

verras-singen

in_petto.

Prosauropoden

zijn

de

_voorlopers

van de echte reuzen onder de

dinosauriërs,

de

_sauropoden.

Dat

_zijn

die

grote monsters meteenkleine

_{kop, lange}

nek,en een

lange

staart, beesten die heel

_stevig

_{op vierpotenstonden. Deze}

prosau-ropoden

warenveel kleiner.

_{Massospondylus}

kon ‘slechts’

vijf

meter

_lang

worden. Ook kondenze zich nog optwee poten

oprichten.

Maar uit de reconstructievanhet

baby-skelet bleeknu,dat de

allerjongsten

dat niet konden. Die

liepen

ook op vierpoten.De overgangvanafentoeop de

achterpoten

naar continue op vier is dus

eigenlijk

het Dinosauriërs

_zijn

vooral indrukwekkend door hun_grootte.Maar demeest

_bijzondere

dinofos-sielen

_{zijn juist}

klein.

_{Babyfossielen}

_zijn,

al-thans

_{bij gewervelde dieren, altijd}

zeldzaam.

_Baby’s

wor-den_grootof worden

opgegeten.En zehebben ook nog eens hele tere botten, wat de fossilisatiekans _nogeens verkleint. Toch

_zijn

van eenaantal dinosauriërs al

_baby’s

beschreven. Of beter

_{gezegd, embryo’s,}

wantmeestal_gaat hetomdieren die nog in het eizitten, en

kennelijk

opeen of andere maniermetnest enal onder de modder

_zijn

komen te

liggen. Dergelijke

fossiele eieren kunnen dan

met

_behulp

vanzuren

geëtst

worden,totalleen de botten

overblijven.

Misschien wel hetmeestindrukwekkendevan die

_botjes,

is dat zo’n kleine

_baby

in korte

_tijd

kan

uit-groeien

toteen

reuzenreptiel.

Dat onderzoek naar

embryo’s

is

_natuurlijk

_{erg sexy,}een

typisch

onderzoek_waar

_Discovery

Channel

graag docu-mentaires_vanmaakt. Vandaar ook dat ik

altijd

de indruk had dat inmiddelsal de

nodige dinobaby’s

bekendwaren. Maar

feitelijk

kenden _wedeze

_embryo’s

alleen

nogmaar uit het Laat

Krijt,

dus _vanhet eind van de

heerschappij

AFZETTINGEN WTKG26 _(3), 2005 53

vasthouden van de

_{kinderlijke eigenschappen}

van de voorouder.

Een ander

_opvallend

_punt aan de

_baby’s

was, datzezo

hulpeloos

leken. Nu vindenwedat

natuurlijk

al snelvan

baby’s,

maar er

zijn

genoegdiersoorten

waarbij

de

jongen

directnahet verlatenvanhet ei de

wijde

wereld in trekken. Voor de

jongen

van

Massospondylus lijkt

dateenwel_erg

grote

uitdaging

geweestte

zijn.

De tandenvande

embryo’s

waren

bijvoorbeeld

nog niet

ontwikkeld,

terwijl

derest vanhet skelet alzo

goed

als afwas.Vandaar dat de

weten-schappers

dan ook suggererendat de

jongen waarschijnlijk

geen nestvliederswaren, maar in huneerste levensfase nog

afhankelijk

waren vande zorgvanhun ouders.

Schattig toch, dinobaby’s.

De

_{kortnek-langnek}

In het

vorige stukje

staateenfout. Maar ik ben

er nueenmaalzo aan

gewend

om

sauropoden

te

beschrijven

als_grotemonsters meteenkleine

kop, lange

nek, en een

lange

staart.Zelfs in de dinoteken-films_van

_mijn

kinderen

_(Platvoet

_en

_{zijn vriendjes),}

wor-den ze

aangeduid

als

_Langnek.

Duitse en

Argentijnse

wetenschappers

hebbennuechtereen

Langnek gevonden

met_eenkorte nek

_{(lit. 2).}

De nieuwesoortheet

Brachy-trachelopan

mesai,enis

_gevonden

in het Boven Juravan de Canadón Calcereo Formatie in

_Argentinië.

Waar

sommige sauropoden

eennek hebben die vier keerzo

lang

is als de rug, is

bij Brachytrachelopan

dat slechts driekwart vande

ruglengte.

En heel erggrootwas

hij

ook

niet,

want met_{nog geen}tienmeter

lengte

washetmaar eenukkie als

je vergelijkt

metreuzenals

Apatosaurus,

Brachiosaurus

of

_Diplodocus.

_Feitelijk,

zostellen deonderzoekers,

lijkt

het

_{gereconstrueerde}

silhouetvande nieuwesoortnog het meestop datvan

Iguanodon-achüge

hadrosauriërs. En dat is op zicheen

aardige gedachte,

want deze hadrosauriërs leefden in het Late

_Krijt

_{wel op het}

_{Noordelijk Halfrond,}

maarontbreken in de fauna’svanhet

Zuidelijk

Halfrond. Datzou dus betekenen dat

Brachytrachelopan

dezelfde

ecologische

rol vervulde als de

_{Iguanodon- achtiger)}

in het noorden. De

schrijvers

van het artikel in Nature hebben ook_eenidee_over wat die rolzoukunnen

zijn.

De nek is

tekortom echt tekunnen _{grazen, dus} voedde

Brachy-trachelopan

zich

_{waarschijnlijk}

met

lage

struiken_vanzo’n

1 _a2 meter

hoogte.

Ik denk niet dat ik

vanwegedezeenesoortnu

mijn

grove schetsvanwat

_{sauropoden zijn}

_{ga veranderen.}Groot, klei-ne

kop, lange

nek,

lange

staartdekt de

_lading

wel afdoende. Maar het isnu wel

_duidelijk

dat het echt eengrove

ken-schetsing

is. Het is zeker niet allemaaleenpotnat,enzoals deauteursterecht

_opmerken,

er

lijkt

heelwalmeer diver-siteit _{in de groep}tezitten dan

_doorgaans

_wordt aange-nomen.

Droogte

in het Eemien

Ooit zal het hierweer heel erg koud

zijn.

Het is

_natuurlijk

wachten

op de

volgende

ijstijd,

en

wetenschappers

die zich

bezighouden

met het

_uitpluizen

_van

_ijskemen

of

_{isotoopanalyse}

doen_aan

diepzeesedimenten,

gebruiken

dit vaak als de rationale achter hun onderzoek. Willen_weweten watonstewachten staat, danmoetenwede

opeenvolging

van

vorige ijstijden

in detailbestuderen. Het

_{aantrekkelijke}

vande

genoemde

onderzoeksmethoden

_is,

datze

juist

heel erg

goed zijn

in dat detail. Maarvoorde buitenstaander

blijft

dat toch wel

erg abstract. Ik wil gewoonweten hoe daterhier

uitziet,

als ereen

ijstijd

aankomt. Het

_ELSA-project

_geeft

daar

een

goed

beeldvan.En het doet qua detail zeker niet onder voor de

ijskemen.

ELSAstaatvoor Eifel Laminated Sediment Archive. Dit

project

richt zich

op desedimenten in demaren van de Eifel. Omdat deze met varven

gevuld zijn,

kunnen de

ontwikkelingen

in de

regio

van

jaar

tot

jaar gevolgd

worden. Ook de

_{ontwikkelingen}

_aan het eind van het Eemien,dus vlakvoorhet laatste

_glacial.

En daarin vonden de Duitse onderzoekers_een

_{opvallend verschijnsel (lit. 4).}

Een

_{droogteperiode}

die468

_{jaar duurde,}

en118 kY

_geleden

plaatsvond. Tijdens

deze

_zogenaamde

LEAP

_(Late

Eemian

Aridity Pulse)

verdwenen warmteminnendebomen zoals deels, eik, hazelaar,lindeen

haagbeuk

binneneeneeuw uit de Eifel. Het bos werd meeropen,zoals

blijkt

uit de toename van

graspollen.

Er moeten _grote stofstormen

gewoed

hebben, zoals

blijkt

uit de 52

stoflagen

in de boorkemen. In het midden_vande LEAP_warenstofstormen zelfs_een

_{jaarlijks terugkerend verschijnsel.}

En dan

_eindigt

de

_periode

netzo

abrupt

als

_{hij begonnen}

is

_(in

een

tijd-spanne van zo’n 20

jaar),

wanneer naaldbomen als een soort

pioniersvegetatie

weerin de Eifel

verschijnen.

De LEAP is herkenbaar door deextreem

nauwkeurige

datasetvande

ELSA,

maardeauteursmenenhemnuook teherkennen in gegevens uit de

Vogezen

en uit Duitse

boringen. Echter,

in veel boorkemen uit Centraal

_Europa

is de

periode

niet_terugtevinden. Aan deenekant kan dit komen door

de, geologisch gezien,

korte duur. Bovendien bevatten de sedimenten uit die

_periode

veel zand_en

_silt,

en

palynologen

mijden

vaak

_{dergelijke lagen}

omdatze

doorgaans

weinig goed

geconserveerde

pollenkorrels

bevatten.

De oorzaak van deze

_{droogteperiode}

zoeken de

weten-schappers

in een

plotselinge verschuiving

van de Golf-stroom.Dezezou

tijdens

de LEAPmeer

zuidelijk zijn

gaan stromen.Dit_past

_goed

in bestaande klimaatsmodellenvan die

_periode.

Ze

_wijzen

erook op hoe

fijngevoelig

het aardse

klimaatsysteem

blijkt

te

_zijn.

Kleine

_{verschuivingen}

hebben_grote

_gevolgen,

enhet is

_duidelijk

dat wehet klimaataan het beïnvloeden

_zijn.

Voor

_geologen

is 468

jaar

weliswaareenminuscule

_periode,

voorde mensheid

AFZETTINGEN WTKG26 _(3), 2005 54

Goeie Mie

De vroegere

kantinejuffrouw

vanhetmuseum in Leiden konpratgaan opeenberoemde fami-lie. Zewas eenverwant vanGoeie

_Mie,

de be-ruchte Leidse

_gifmengster,

dieaanhet eindvan de 19de

eeuw minstens 16 moorden op haarnaam hadstaan. Ik zaler maarmeteen

bij

vertellen,datonze

kantinejuffrouw

fantastische lunches maakte.

Gif,

het heeft zoiets achterbaks. Je associeert hetmeteen met

slangen, spinnen

enandere onaangename dieren. Het is niet iets _waar

_{wij zoogdieren}

aan doen. Dat is niet helemaal_waar,want_er

_zijn

_een

paar

onderkruipsels

(spits-muizen, solenodon)

ofrare snuiters

_{(vogelbekdier)}

die wel

degelijk gif

aanmaken,maarhet is zeker nietzoinonze

traditie

ingebakken

als

_{bijvoorbeeld bij}

de

_reptielen.

O

_ja,

en

je

hebt GoeieMie,maardatmensenzich nietzo aande traditiesvande dierenwereld

_houden,

wistenwe

allang.

Maar als

je

rare

zoogdieren

wil

vinden,

die niet voldoen aande

_regels

van

vandaag

de

_dag,

dan

_moetje

_gaan

_kijken

in het Paleoceen. In deeerste

_periode

na het uitsterven

vande dinosauriërs werder

lustig

oplos

geëxperimenteerd

in het

zoogdierendom.

Richard Foxen

Craig

Scott hebben nu eennieuwe rariteit uit het

_Paleoceen,

een

zoogdier

met heuse

_{giftanden (lit. 1).}

Het

diertje

waarhetom gaatis een

pantolestide,

Bison-alveus browni. De

_{pantolestiden}

_zijn

een

uitgestorven

groep,een van de mesozoïsche

evolutielijnen

van zoog-dieren die

_doorlopen

in het

_Paleogeen.

Desoort_{is op} zich-zelf al veel

_{langer bekend,}

maar was

oorspronkelijk

be-schreven_vanniet al tebeste fossielen. FoxenScott had-den veel mooier materiaal uit de

Paskapoo

Formatie in Canada. En die nieuwe fossielen lieten zien dat de hoek-tanden_{eenmooie groeve hadden. Omdat de onderzoekers} meerdere hoektanden

_gevonden

hadden,wistenzedat het hier niet

_ging

om een

toevallige pathologische afwijking.

En doorte

_kijken

hoe het

_ondergebit

aansloot

_bij

het

boven-gebit,

konden zeook uitsluiten dat het nieteengroeve was die

_gemaakt

werd door het schuren van de onder-kaakshoektand.Een

_dergelijke

_{groeve is verder niet bekend} vanwelk

_zoogdieren

danook,fossiel ofrecent. Maar wel vande

_{boomslang Dispholidus}

_typus.De conclusie dat de groeveerdus wasom

gif

inte

brengen lag

voor de hand. Bisonalveus browni breekt dusmet de traditie. Toch

_blijf

ik

_erbij,

dat

_gif

niet echt ietsvoor

zoogdieren

is. Dat is een

beetje

chauvinistisch,maar

zoogdieren

hebben zoveel

mogelijke aanpassingen

in het

_gebit

enin hunledematen, datze

eigenlijk gif

niet

_nodig

hebben. Gif is een wapen voor de zwakken, zoals de

_{onderkruipsels}

_en de _rare snuiters.

_Kijk

maar naarde

_geschiedenis

van massamoor-denaars. Demeeste

gifmengers zijn

vrouwen.Ook Goeie Mie is onderdeel_{van een} traditie.

Literatuur

1 Fox,C.F. & Scott, C.S., 2005. First evidence ofa ve-nom

delivery

apparatusin extinct mammals.-Nature,

435,

pp. 1091-1093.

2 Rauhut, O.W.M., Rentes, K., Fechner, R., Cladera,G. &Puerta, R,2005.

_Discovery

ofashort-necked

sauro-pod

dinosaur from the Late Jurassic

_period

of

Patago-nia.- Nature435,pp. 670-672.

3

_Reisz,

R.R., Scott, D.,

Sues,

H.-D., Evans, D.C. &

Raath, M.A.,

2005.

_Embryos

ofan

Early

Jurassic

Pro-sauropod

Dinosaur and Their

_Evolutionary

Signi-ficance.- Science

_309,

_{pp. 761-764.}

4

_{Sirocko, F., Seelos, K., Schaber, K., Rein,}

B.,

Dreher,

F., Diehl, M., Lehne, R.,

Jager,

K., Krbetschek, M. &

Degering,

D., 2005. A late Eemian

_{aridity pulse}

in central

_{Europe during}

the last

_{glacial inception.-}

Nature 436,pp. 833-836.

*Lars W. _vanden HoekOstende, Nationaal Natuur-historisch MuseumNaturalis, Postbus9517,2300 RA Leiden,email: Hoek@Naturalis.nl