Gedachten van een veldbioloog aan het einde van zijn ambtelijke loopbaan

Gedachten

van een veldbioloog

aan het einde

van zijn

ambtelijke loopbaan

Toespraak gehouden door Prof. dr. D. M. de Vries

te Wageningen op 24 juni 1965

Mijnheer de V o o r z i t t e r , D a m e s en H e r e n ,

Zo t u s s e n de beëindiging van mijn twee ambtelijke loopbanen in (mijn o n d e r z o e k e r s t a a k liep af einde a p r i l , die aan de Landbouwhogeschool zal 1 oktober v e r -vuld zijn) lijkt een v o o r d r a c h t o v e r mijn w e r k toch wel op zijn p l a a t s . Het zal een v o o r d r a c h t zijn, w a a r i n v o o r a l t e r u g g e z i e n wordt op wat voorbij i s , m a a r w a a r i n toch ook de blik g e r i c h t wordt op de v r i j e t o e k o m s t , die m i j tegenlacht. Mijn m a a t schappelijke taken heb ik m e t v e e l p l e z i e r v e r r i c h t , nu ga ik geheel v o o r mijn g e -noegen werken. Hierbij wordt, zoals mijn vogelvriend VAN DEN ANKER het zo k e r n a c h t i g u i t d r u k t e , de Standvogel tot t r e k v o g e l .

Z o a l s van een enthousiasteling, die vaak niet kan l a t e n al t e veel t e p r a t e n , verwacht mocht worden, heb ik m e n i g m a a l het woord gevoerd in het openbaar. De e e r s t e mondelinge mededeling over de u i t k o m s t e n van eigen, zuiver w e t e n s c h a p p e -lijk onderzoek hield ik tijdens mijn studententijd t e Utrecht voor de N e d e r l a n d s e Dierkundige Vereniging, zoals toen nog gebruikelijk, in jacquet. De m a a t s c h a p p e -lijke gewoonten zijn i n t u s s e n wel s t e r k gewijzigd, want nu s t a ik h i e r voor U in wandelcostuum! Het ging toen over de s p i j s v e r t e r i n g van de r u g z w e m m e r , een r o -vende w a t e r w a n t s , mijn voorgenomen p r o m o t i e - o n d e r w e r p . M a a r het i s heel a n d e r s gelopen m e t de t o e nm a lig e zoöloog, v o o r a l i n s e c t e n - en w o r m e n m a n . Ik had m i j toen nog niet voor mijn enige plantkundige bijvak zowel l e t t e r l i j k a l s figuurlijk op het plantendek van mijn g e b o o r t e s t r e e k geworpen.

In de K r i m p e n e r w a a r d op het enige blauw g r a s l a n d , dat d a a r nu a l s n a t u u r -r e s e -r v a a t van de Stichting "Het Zuid-Hollandse L a n d s c h a p " nog ove-rgebleven i s van de 60 bunder, welke ik e r voor mijn proefschrift onderzocht, hoorde ik uit de mond van mijn l e e r m e e s t e r P U L L E voor het e e r s t van het b e s t a a n van p l a n t e n g e m e e n -schappen en ontstond e r al d i r e c t een debat o v e r , wat nu wel a l s k l e i n s t e eenheid beschouwd diende t e worden. Ik wees h i e r b i j , hetgeen mijn v r i e n d - s o c i o l o o g BARKMAN wel genoegen zal doen te v e r n e m e n , o. a. op de bulten van k u s s e n t j e s -m o s , die duidelijk afstaken t e g e n de o-mgeving. Eigenzinnig a l s ik was w e i g e r d e ik bij BRAUNBLANQUET, de opkomende plantensocioloog uit het zuiden, t e gaan w e r -ken. Ik wilde, zelfstandig onderzoekend, stelling n e m e n in de felle s t r i j d , die e r binnen de snel opkomende plantensociologie woedde. Gezien mijn a l l e r e e r s t e r e a c -t i e s en m e -t v o o r ogen he-t devies van de, a l -t h a n s figuurlijk, g r o -t e WENT: "-tellen, m e t e n en wegen", m o e s t het e r wel op uitlopen, dat ik m i j aansloot bij sociologen a l s GAMS m e t zijn synusiën, LIPMAA m e t zijn l a a g - g e z e l s c h a p p e n , R E G E L m e t zijn gewichtsbepalingen en RAUNKIAER en LAGERBERG m e t hun f r e q u e n t i e m e t h o -diek. F l o r i s t e n uit die tijd lachten m i j e r o m uit, dat ik de s p r u i t e n t e l d e die binnen een d m ^ - r a a m p j e groeiden en hen d a a r n a woog. Anderzijds lag m i j m i n d e r de m e e r f l o r i s t i s c h ingestelde plantensociologie van BRAUN-BLANQUET met op de v o o r g r o n d de exclusieve k e n s o o r t e n , w a a r i n ik zo m a a r niet geloofde. Daarbij w e r k t e l a t e r

voor mij afschrikwekkend de subjectieve en onnauwkeurige werkwijze van s o m m i g e dogmatische volgelingen, die "plus r o y a l i s t e que le r o i " w a r e n . BRAUN-BLANQUET zelf heb ik altijd g e ë e r d .

Mijn instelling a l s afstuderend bioloog, van landbouwkundige s m e t t e n v r i j , t e g e n o v e r de g r a s l a n d v e r b e t e r i n g , blijkt wel zonneklaar uit hetgeen ik uit de grond van mijn h a r t u i t r i e p , toen ik op dezelfde plek, w a a r ik het j a a r t e v o r e n nog een fraai blauwgrasland had ontdekt, tot mijn ontsteltenis o v e r h e e r s e n d witbol en r e u k g r a s aantrof: "Wat hebben ze h i e r nu w e e r uitgehaald en v e r k n o e i d ? " Het kan v e r -k e r e n , l a t e r werd i-k in biologen-kringen a l s een s o o r t v e r r a d e r wel uitgemaa-kt voor " b l a u w g r a s l a n d v e r d e l g e r " . Ten o n r e c h t e o v e r i g e n s , want zelf heb ik alleen m a a r slakkenmeel en kalizout gestrooid op door en door a r m e tuingrond, die ik in o o r l o g s -tijd v r u c h t b a a r m a a k t e .

Twee van mijn v o o r d r a c h t e n , die in dienstverband een mijlpaal aangeven, wil ik h i e r in h e r i n n e r i n g brengen, omdat dit mij achteraf de gelegenheid geeft e r nog i e t s o v e r en bij te zeggen.

De e e r s t e is mijn zgn. openbare l e s , in 1949 gehouden bij de officiële a a n v a a r d i n g van het ambt van l e c t o r onder de titel "Botanisch g r a s l a n d o n d e r z o e k in o p -bouw". Zij gaf de stand van zaken w e e r bij de landbouwkundige t o e p a s s i n g van plantensociologie en oecologie bij het g r a s l a n d o n d e r z o e k , die ik mij in 1929 aan het b e gin van mijn ambtelijke loopbaan aan het Rijkslandbouwpr oef station voor de A k k e r -en Weidebouw te Groning-en tot taak had gesteld. Zij w a s , zoals vele van dergelijke v o o r d r a c h t e n , voor een s l e c h t s gedeeltelijk uit m e n s e n van het eigen vakgebied b e -staand gehoor u i t g e s p r o k e n , eigenlijk te t e c h n i s c h . Als v e r z a c h t e n d e omstandigheid m a g wellicht gelden, dat een landbouwhogeschool geen u n i v e r s i t e i t i s . Alhoewel de ontwikkeling in Wageningen tegenwoordig wel in die r i c h t i n g gaat, die zou kunnen leiden tot een t e dunne spoeling voor de werkelijk landbouwkundige vakken. M a a r nog i s de Vakgroep P l a n t e n t e e l t 1. s. een niet te v e r w a a r l o z e n onderdeel d e r Landbouwhogeschool. Deze toespeling zou m e n wellicht e e r d e r v e r w a c h t e n van een r a s echte Wageningse ingenieur dan van een bioloog van huis uit. M a a r ja, door j a r e n lange s a m e n w e r k i n g met landbouwkundige o n d e r z o e k e r s , consulenten en niet te v e r geten hun a s s i s t e n t e n , ben ik ten slotte zwaar geïnfecteerd met g r a s l a n d c u l t u u r -v i r u s . Behal-ve, dat het m i j a l s o n d e r z o e k e r bij het t o e g e p a s t e onderzoek uit een s o c i a a l oogpunt voldoening schonk m e e te helpen tot verhoging van de produktie en de w e l v a a r t van de h a r d w e r k e n d e b o e r e n s t a n d , hebben de landbouwkundige instituten met hun vaak aanzienlijke m i d d e l e n m i j volop de gelegenheid geboden het g r a s l a n d -onderzoek, dat in de k i n d e r s c h o e n e n stond, te v er d ie pen en op grote s c h a a l uit t e b r e i d e n , w a a r m e d e de vegetatiekunde ook in zuiver wetenschappelijk opzicht baat vond.

De o n b e m e s t e b l a u w g r a s l a n d e n zouden evenals de heiden ook zonder het land-bouwkundig t o e g e p a s t e v e g e t a t i e - o n d e r z o e k vrijwel verdwenen zijn, m a a r nu heb ik van vele a r m e en natte g r a s l a n d e n de plantkundige s a m e n s t e l l i n g met bijbehorende

m i l i e u g e g e v e n s , althans op p a p i e r , voor de wetenschap kunnen behouden. Wat niet wegneemt, dat het ook m i j , niet alleen uit biologisch, m a a r zelfs uit landbouwkun-dig oogpunt, z e e r spijt, dat t e weinig b l a u w g r a s l a n d e n b e w a a r d zijn gebleven. Laat e c h t e r de b e h e e r d e r s van natuurmonumenten e r v o o r a l voor zorgen aangekochte g r a s l a n d t e r r e i n e n niet aan hun natuurlot over te laten, m a a r deskundig landbouw-kundig te behandelen. Het koste wat het kost, dan m a a r m i n d e r aankopen, want d a a r m e d e alleen i s m e n e r niet. Mooie g r a s l a n d e n a l s die van het blauwgrasland en de g e m e e n s c h a p van F r a n s r a a i g r a s danken ten slotte hun b e s t a a n aan g e r e g e l d , zij het extensief landbouwkundig gebruik. Zonder tijdig m a a i e n gaan in snel t e m p o e e r s t de hoogste g r a s s e n en l a t e r bomen volkomen o v e r h e e r s e n en verdwijnen al die mooie kruiden en bijbehorende d i e r e n om w e l k e r behoud het begonnen i s , a l s sneeuw voor de zon. En nu ik de n a t u u r b e s c h e r m i n g toch a a n r a a k , wil ik, wat ik in 1929 bij mijn p r o m o t i e niet behoefde te doen, stelling n r . VI oplezen: "De keuze van n a t u u r m o n u -m e n t e n dient in de e e r s t e p l a a t s bepaald t e worden door de v e g e t a t i e , v e r v o l g e n s door het aantal z e l d z a m e s o o r t e n " . Wellicht i s deze h e r h a l i n g niet geheel overbodig, omdat e r nog altijd m e e r s o o r t e n j a g e r s (oneerbiedige t e r m voor f l o r i s t e n en f a u n i s -ten) rondlopen dan werkelijke sociologen.

De tweede v o o r d r a c h t , w a a r o p ik even t e r u g wilde komen, i s mijn inaugurale r e d e "Beschouwingen over o n d e r z o e k e r en o n d e r z o e k " uit 1956, tot welk o n d e r w e r p ik m i j gedrongen voelde tijdens de l a a t s t e stuiptrekkingen van het v r o e g e r e C. I. L. O. (Centraal Instituut voor Landbouwkundig Onderzoek), goed functionerend, m a a r t e groot bevonden. Nu i s e r sinds g e r u i m e tijd w e e r onzekerheid, nl. o v e r het lot van het P . A. W. (Proefstation v o o r de A k k e r en Weidebouw), een d e r d o c h t e r i n s t e l -lingen van het opgeheven C. I. L. O. ! Dit l a a t m i j niet o n b e r o e r d , m e d e omdat ik e r de l a a t s t e j a r e n zo v o r s t e l i j k en vriendschappelijk inwoonde naast v e r s c h e i d e n e v r o e g e r e m a k k e r s van het C. I. L. O. In het begin van mijn loopbaan huisde ik ook in een P r o e f s t a t i o n v o o r de A k k e r - en Weidebouw, toen Rijks, nu e c h t e r Stichting. De r i c h t i n g w a a r u i t de wind waait, i s in ons landje i m m e r s nogal v e r a n d e r l i j k en niet het m i n s t in ' s G r a v e n h a g e , zo dicht bij de kust gelegen! M a a r niet v e r d e r g e -s c h e r t -s t : v o o r t d u r e n d e r e o r g a n i -s a t i e i -s net zo m i n toe t e juichen a l -s p e r m a n e n t e revolutie! De o n d e r z o e k e r m a g , behalve dat hij de nodige vrijheid dient t e genieten, niet s t e e d s in a n g s t t o e s t a n d gebracht worden of hij zijn w e r k op l a n g e r e t e r m i j n wel kan v o o r t z e t t e n en ontplooien. Dat w e r k t r e m m e n d op zijn p r e s t a t i e s en v e r l o o p van k r a c h t e n in de hand. Uit de v r o e g e r e Afdeling W e i d e - en Voederbouw van het C. I. L. O. , onder de k r a c h t i g e en deskundige leiding van 't HART, i s geen g r a s l a n d i n s t i t u u t v o o r t gekomen, zoals wel e e n s in de bedoeling heeft gelegen. Ik hoop nu m a a r , dat het t o e g e p a s t e g r a s l a n d o n d e r z o e k zich zonder veel s t o r i n g e n en in onderlinge goede h a r monie m a g ontwikkelen, zowel aan de Afdeling Landbouwplantenteelt en G r a s l a n d -cultuur van de Landbouwhogeschool en het I. B. S. (Instituut voor Biologisch en Scheikundig Onderzoek van Landbouwgewassen) a l s aan de Hoofdafdeling W e i d e - en Voederbouw van het P . A. W. , w a a r v a n het welzijn m i j ook t e r h a r t e gaat. D a a r aan

het P. A. W. werkt een gevarieerde ploeg graslandonderzoekers onder de

sympathie-ke en bekwame leiding van DE GROOT, aan welsympathie-ker bijeenkomsten ik menigmaal heb

deelgenomen. Dat mag en zal ik, af en toe, graag blijven doen als schakel met het

verleden. Intussen hebben de onderzoekers, welke zich met grasland of met gras

bezighouden, en dat zijn er vele, zelf wel gezorgd zich te verenigen in de

Nederland-se Vereniging voor Weide- en Voederbouw, die naar ik verwacht ons land met ere

zal vertegenwoordigen binnen de inmiddels tot stand gekomen, breed - Europese

Grasland Federatie. Hiervan zal zeer binnenkort de eerste Algemene Vergadering

met voordrachten en excursies onder voorzitterschap van 't HART in ons land

ge-houden worden.

Ik heb het indertijd gewaagd over onderzoeker en onderzoek te spreken,

hoe-wel dit mijn vakgebied ver te buiten ging, in mijn ijver een lans te breken voor de

onderzoeker. Naar het haast ovationele applaus te oordelen, is deze bedoeling door

velen terdege begrepen. Ongetwijfeld is er echter bij zo'n algemene rede meer kans

op gegronde kritiek dan bij een voordracht als mijn specialistische openbare les.

Wie echter vermoed mocht hebben, dat ik mijzelf als een typische onderzoeker

be-schouw heeft het toch mis. Weliswaar drijft een inwendige motor mij voort op het

levenspad, maar wars te zijn van elke verantwoordelijkheid, hetgeen Amerikaans

onderzoek aan een echte onderzoeker toeschrijft, heb ik mij toch zeker niet gevoeld.

Integendeel heb ik er met toewijding en volharding naar gestreefd de Afdeling

Bota-nisch Graslandonderzoek onder de wisselende regimes te behouden en uit te bouwen

tot de Afdeling Vegetatiekunde door er de akkeronkruidbegroeiingen en

slootvegeta-ties als objecten van onderzoek bij te betrekken. Zij zal aan het I. B. S. door fusie

met de Afdeling Onkruidbestrijding voortleven binnen de Afdeling Vegetatiekunde en

Onkruidonder zoek onder de algemene leiding van VAN DER ZWEEP. Het

organise-ren in veorganise-renigingsverband heb ik ook altijd moeilijk kunnen laten en met het contact

scheppen tussen de locale Vogelwerkgroepen en Vogelbeschermingswachten, die als

paddestoelen uit de grond opschieten, hoop ik zeker voort te gaan als functionaris

van de K. N. N. V. (Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging).

In deze voordracht wil ik nu verder voor U in grote lijnen de ontwikkeling

schetsen van het sinds mijn afstuderen in dienstverband geleide vegetatie-onderzoek,

om U daarna een kijk te geven op de eveneens sociologisch en oecologisch gerichte

vogelstudie, welke ik na twee jaren voorbereiding sinds 1950 in hoofdzaak met mijn

vrouw als vrije tijdsbesteding heb verricht. Mijn derde baan, zoals mijn vrouw die

wel noemde, overigens pro deo, maar als sportieve veldwetenschap prima voor de

gezondheid. Dit inventarisatiewerk, steeds meer biosociologisch gericht (want de

plantengroei blijft mijn aandacht vragen), wordt nu de vrijwillige taak, die ik mij

voorneem in samenwerking met het R. I. V. O. N. (Rijksinstituut voor Veldbiologisch

Onderzoek ten behoeve van het Natuurbehoud) te verrichten. Tevens zal hierbij

con-tact gezocht of verstevigd worden met personen en instellingen uit eigen land en het

verdere Europa tot aan de Oeral.

Allereerst dan het toegepaste vegetatie-onderzoek, dat uiteraard kwantitatief

behoort te zijn. Zowel in weide-, akker- en bosbouw gaat het immers om de

hoe-veelheid der produktie en haar kwaliteit. Nu ligt een kwantitatieve instelling mij wel,

zoals in het begin van mijn voordracht reeds naar voren is gebracht, zodat het

over-stappen niet moeilijk was. Reeds in dezelfde zomer van mijn promotie in 1929 deden

dezelfde houten ramen, die ik in de Krimpenerwaard bij het onderzoek der

blauw-graslanden gebruikte, al dienst in Noord-Holland op door de Dienst der

Zuiderzee-werken met g r a s - en klaverzaadmengsels ingezaaide gronden. Bij mijn vroegere,

zuiver wetenschappelijke werk ging ik uiteraard van een ander principe uit dan

be-sloten ligt in de zoeven genoemde oogmerken der landbouwwetenschap, ni. de m. i.

logische stelling, dat een gezelschap uit een meer of minder groot aantal individuen

bestaat, die weliswaar tot meer dan één soort kunnen, maar niet behoeven te

beho-ren. Bij mijn onderzoek naar samenstelling en milieu van de

zoutplantengemeen-schappen der buitendijkse slikken en kwelders (of schorren), zowel als van de

binnendijkse kwelplekken, gelegen in het noorden van Nederland, welk onderzoek v e r

-richt werd in de eerste jaren na mijn aanstelling te Groningen, gold evenals voor

het vroegere onderzoek met SCHEYGROND, PEETERS en BOER in de

Krimpener-waard dit uitgangspunt en werden de gezelschappen als gevolg daarvan in de eerste

plaats onderscheiden naar homogeniteit, overheersing van bepaalde soorten en

structuur, pas daarna naar de verspreidingsdichtheid (frequentie van voorkomen)

van bijkomende soorten.

Voor kwantitatief onderzoek is voorwaarde, dat de planten ook in niet

bloeien-de toestand onbloeien-derscheibloeien-den kunnen worbloeien-den. Hiertoe heeft mijn trouwe en

buitenge-woon gewaardeerde medewerker KRUIJNE, meer floristisch ingesteld dan ik, zeer

veel bijgedragen door samenstelling van keurige boekjes, achtereenvolgens over

graslandplanten, akkeronkruiden, water- en oeverplanten en, samen met DRIEVER,

over akkergewassen.

Toen ik na mijn Zuiderzeetijd nog te Groningen het plantkundig onderzoek

der oude graslanden voor geheel Nederland opgedragen kreeg, heb ik mij eerst

grondig bezig gehouden met het toetsen en verbeteren van de methoden der

grasmat-analyse, welke moesten verschillen naar gelang van de aard van het gebruik van het

land en het doel van het onderzoek. Hierbij kwam ook een nieuwe methode, de

rang-orde-methode uit de bus, die de laatste tijd internationaal weer de aandacht trekt.

Daarnaast werden graslanden van verschillende soort maandelijks alsmede

in jaren met verschillende weersgesteldheid onderzocht om het strijdpunt op te l o s

-sen of men eigenlijk wel van de botanische samenstelling van een grasland mag

spreken. Hieruit kwam naar voren, welke oogstzekere plantengemeenschappen oude

graslanden wel zijn in hun aanpassing aan grond en behandeling. De vaak talrijke

plantesoorten, waaruit deze graslanden bestaan, kunnen elkaar namelijk door

onderlinge concurrentie in gewichtsaandeel vervangen al naar jaargetijde en w e e r s

-gesteldheid.

Het botanische onderzoek van g r a s l a n d , zuiver wetenschappelijk zowel a l s toegepast, behoort u i t e r a a r d tot het t e r r e i n d e r plantensociologie en dient in de e e r s t e p l a a t s b e s c h r i j v e n d te zijn en tot indelingen te leiden, die zuiver of t o e g e -p a s t botanisch kunnen zijn in z o v e r r e niet of wel r e k e n i n g gehouden wordt m e t de landbouwkundige w a a r d e d e r s o o r t e n .

In de plantensociologie of wel coenologie, zoals deze wetenschap t e g e n w o o r -dig genoemd wordt (we kunnen ook m e e r N e d e r l a n d s vegetatiekunde zeggen) was na h a a r " S t u r m - und D r a n g p e r i o d e " , zo ongeveer samenvallend m e t de mijne, die nogal lang heeft geduurd, i n t u s s e n de strijdbijl b e g r a v e n en een voorbeeldige v e r d r a a g zaamheid ingetreden. Nadat ik, na het overlijden van mijn veelbelovende s t r i j d m a k -k e r VAN DIEREN, tot het inzicht was ge-komen, dat alle eenzijdigheid uit den boze i s , heb ik ook zelf in 1939 tot s a m e n w e r k i n g opgeroepen. Men heeft het fel o m s t r e -den b e g r i p " a s s o c i a t i e " aan de School van BRAUN-BLANQUET gelaten en a n d e r e t e r m e n v o o r de eenheden van de Noordelijke School gevonden. I m m e r s zijn zowel k e n s o o r t e n , s o o r t e n c o m b i n a t i e s a l s dominantie (dit l a a t s t e o n d e r s c h e i d i n g s k e n m e r k v o o r a l landschappelijk belangrijk) van sociologische b e t e k e n i s . I n t u s s e n i s m e n ook in de School van BRAUN-BLANQUET m i n d e r s t a r geworden en het g r o t e belang d e r m a s s a v e r h o u d i n g e n gaan inzien. "De plantensociologie heeft een g r o t e t o e k o m s t " luidde mijn e e r s t e stelling en die i s gezien het g r o t e aantal b e o e f e n a a r s en het in-t u s s e n bewezen nuin-t bij de in-t o e p a s s i n g van deze wein-tenschap in l a n d - en bosbouw wel bewaarheid.

Bij het indelingswerk d e r g r a s l a n d e n , te Wageningen v e r r i c h t , heb ik m i j op een objectieve b a s i s geplaatst en de wiskunde t e hulp geroepen in de p e r s o o n van HAMMINGH en s t u d e n t a s s i s t e n t e n m e t een wiskundige knobbel. Zuiver w e t e n s c h a p -pelijk konden d a a r d o o r n a a s t d o m i n a n t i e - g e z e l s c h a p p e n g r a s l a n d e n volgens "ken-c o m b i n a t i e s " o n d e r s "ken-c h e i d e n worden. (Deze t e r m n e e m ik over van mijn vriend, de d i c h t e r - s o c i o l o o g WESTHOFF, N e d e r l a n d s g r o o t s t e a l l - r o u n d socioloog en veld-oecoloog, begaafd m e t een s c h e r p inzicht. ) Werk a l s onze c o n s t e l l a t i e - f i g u r e n (ge-tekend in een plat vlak of geheel b e r e k e n d in d r i e d i m e n s i e s ) , die de onderlinge p l a a t s d e r g r a s l a n d p l a n t e n aangeven, r a a k t tegenwoordig i n t e r n a t i o n a a l in zwang. M a a r l a a t m e n d a a r b i j v o o r z i c h t i g zijn; indien m e n al c o m b i n a t i e s van s o o r t e n u i t -zoekt, zijn a c h t e r a f b e r e k e n d e positieve c o r r e l a t i e s van voorkomen te geflatteerd. Wij hadden voor deze en a n d e r e bewerkingen t a l r i j k e , over geheel Nederland v e r s p r e i d e , homogene g r a s l a n d e n van a l l e r l e i s o o r t uitgezocht w a a r b i j de s o o r t e n c o m -binatie geen leidend o n d e r s c h e i d i n g s p r i n c i p e w a s .

Behalve door.genoemde w i s k u n d i g s t a t i s t i s c h e bewerking i s e r nog een a n d e -r e wijze om op objectieve wijze tot s o o -r t e n c o m b i n a t i e s te komen, namelijk doo-r uit te gaan van een zoveel mogelijk gesloten stel complexen van m i l i e u - e i g e n s c h a p p e n . Deze m e e r A n g e l s a k s i s c h e indelingswijze, r e s u l t e r e n d e in oecologische g r a s l a n d -typen, leidt ook tot de o n d e r s c h e i d i n g van k e n s o o r t e n , e c h t e r van a n d e r e a a r d dan die van de School van BRAUN-BLANQUET. Het zijn geen a a n w i j z e r s van subjectief

onderscheiden plantengezelschappen, ook niet van bepaalde milieu-eigenschappen,

maar van complexen hiervan, dus b. v. van een vochtige, matig zure en vruchtbare,

echte weide op veengrond. Het is nog afwachten in hoeverre die kensoorten uit het

reeds door KRUIJNE bewerkte materiaal voor den dag zullen komen. De gemiddelde

samenstellingen, die uit deze bewerking resulteren lijken mij vooral voor

landbouw-kundige graslandmensen van betekenis.

Teneinde niet eenzijdig te zijn en ook wel om mijn BRAUN-BLANQUET'se

vrienden genoegen te doen, heb ik Mevr. EISMA-DONKER, die zulks wel

toever-trouwd is, ertoe opgewekt ons in de loop der jaren verzameld materiaal ook in hun

zin te bewerken. Zij doet dit echter op moderne wijze door daarbij gebruik te maken

van onze exacte cijfers, van sociologische (in de grond oecologische) groepen en

door al onze bemonsterde plekken, ook de overgangen, erbij te betrekken.

Behalve deze zuiver wetenschappelijke noem ik nog twee indelingen van

toe-gepaste aard, waarbij voorrang verleend wordt aan soorten, beoordeeld naar hun

landbouwkundige waarde. Eerst die van mijzelf, waarbij alleen uitgegaan is van de

frequentie van voorkomen. Deze werd later overschaduwd door die van DE BOER,

die als typische ingenieur (volgens Amerikaans onderzoek dus mannelijker) zijn

vegetatiekarteringseenheden schiep, waarbij hij met van alles rekening hield, zoals

met dominantie en indicatorgroepen. Geen wonder, dat zijn werk in landbouwkundige

kringen, in het bijzonder door de Cultuurtechnische Dienst, algemene waardering

geniet.

Kennis van de botanische samenstelling van grasland is vooral voor de

waar-dering ervan en voor milieu-aanwijzing van belang. Wat het eerste betreft kregen

na aanporren door 't HART de planten van het grasland waarderingscijfers, waaruit

na een botanische analyse door omrekening aan een graslandperceel een

hoedanig-heidsgraad kan worden toegekend. Deze waarderingswaarden hebben, althans in

principe, hun weg tot ver over de grenzen gevonden. De waardering voor het

bota-nische graslandonderzoek is er in landbouwkundige kringen aanmerkelijk door

ge-stegen.

Later konden aan talrijke graslandplanten ook indicatiegetallen voor

ver-schillende milieu-eigenschappen worden toegekend, gevolgd door een publikatie over

de wijze van berekening van de indicatiegraad van een grasgewas. Ook deze

oecolo-gische waarden trokken in het buitenland veel aandacht, o. a. in Rusland. Geen

won-der overigens, want voor een uitgestrekt land is het veel aanlokkelijker uit de

vege-tatie allerlei milieu-eigenschappen te benaderen dan voor een klein land als

Neder-land, met een voorbeeldig ontwikkelde voorlichtingsdienst en laboratoria voor

grond-onderzoek, waarvan veel gebruik is gemaakt. Toch kan het ook hier een belangrijk

voordeel betekenen, reeds onmiddellijk bij het doorlopen van een veld over

aller-hande milieu-eigenschappen, zoals de vochtigheidstoestand, georiënteerd te geraken,

terwijl pleksgewijze verschillen, o. a. in vruchtbaarheid, die niet uit een gemiddeld

grondmonster blijken, door de plantengroei verraden worden. Een uitvoerige,

defi-nitieve publikatie betreffende alle ruim 450 in onze graslanden aangetroffen

plante-soorten zal voortaan berekening van milieu-eigenschappen uit de vegetatie mogelijk

maken; zij is in manuscript gereed.

Deze indicatiegetallen zijn evenals onze graslandindelingen ontleend aan ca.

1600 over geheel Nederland verspreide, minstens 10 jaar, meest stokoude

graslan-den, die nauwkeurig botanisch werden onderzocht en waarvan ook grondonderzoek

van de zodelaag plaats vond alsmede allerlei gegevens betreffende het milieu werden

genoteerd. Een dergelijk omvangrijk en kostbaar materiaal, in de loop van vele

ja-ren in samenwerking met de Rijkslandbouwconsulenten verzameld, levert een haast

onuitputtelijke bron van gegevens op.

Voor het verkrijgen van een goed oecologisch inzicht is echter behalve

ge-noemd correlatieve veldwerk ook experimenteel onderzoek nodig. Talrijk zijn de

analyses geweest van proefvelden, meest bemestingsproefvelden van de

Rijksland-bouwvoorlichtingsdienst. Samenvattende bewerkingen hebben ons heel wat geleerd

over de invloed der meststoffen op de botanische samenstelling.

Nu de bemesting toch aan de orde is, moet ik er op wijzen dat een teveel

niet aan te raden is. Het kan onrendabel zijn (fosfor), de gezondheidstoestand van

het vee kan gevaar lopen (kali) en goede zoden kunnen verknoeid worden (stikstof).

Door al maar meer stikstof wordt de produktie weliswaar steeds opgevoerd (men

moet die maar aan kunnen! ), maar onafwendbaar gaat de begroeiing gelijken op die

welke men om en bij mestvaalten aantreft. In het Graslandnummer van Stikstof van

1960 heb ik reeds op dit gevaar gewezen, nadat ik door assistenten van de

Landbouw-voorlichtingsdienst geroepen, de eerste symptomen ervan had waargenomen in de

vorm van kweekhaarden. Thans zijn deze tekenen aan de wand al veelvuldig en kan

men erbarmelijke samenstellingen aantreffen. Daar gaan dan (vooral bij meer

maaien) onze goede, oude Engels raaigraslanden! Te somber?

Stelling nr. VII van mijn proefschrift luidt "Het is een

physiologisch-sociolo-gische taak den strijd om het bestaan experimenteel te onderzoeken". Ik zag de

noodzaak hiervan in en heb ook in Groningen aan het Rijkslandbouwproefstation voor

de Akker- en Weidebouw braaf medegewerkt om de grote betekenis aan te tonen van

de concurrentie als interne factor bij de totstandkoming van vegetaties. Dit

geschied-de aan het graskalkvak, een geschied-der vier vakkenproeven, die op initiatief van wijlen

OTTO DE VRIES tot stand kwamen. Maar als veldbioloog met een systematisch,

be-schouwende geest ligt het experimentele werk mij minder (ik heb een instinctieve

afkeer van machines en formules, hoe nuttig die ook zijn). Het

organisch-filoso-fische abstracte denken trekt mij meer dan de mechanische abstractie, zoals men

de wiskunde kan noemen. Een scheppend onderzoeker als DE WIT, begaafd met een

geheel andere denkwijze, was aan het I. B. S. nodig om het concurrentie-onderzoek

in geheel nieuwe banen te leiden. Onder zijn invloed werd door mijn zeer

gewaar-deerde medewerker en vriend VAN DEN BERGH aan de hand van mono- en

meng-cultures in pot- en vakkenproeven vruchtbaar causaal-oecologisch werk geleverd

en kunnen nog vele buiten gevonden schijnverbanden op hun oorzakelijkheid worden

getoetst.

Hierbij moet ik erkennen, dat de horizontale splitsing van het voormalige

C. I. L. O. in een fundamenteel en in meer naar de praktijk gerichte instellingen wel

vruchtbaar is geweest, waarvoor de wereldvermaardheid van het fundamentele

I. B. S. wel pleit. Dergelijke instituten als het C. I. L. O. en het I. B. S. met een

uit-nemende geest en veel contact tussen biologen, scheikundigen en landbouwkundigen

van diverse pluimage geven uiteraard alle gelegenheid tot inspiratie. Ik wil wat

mijn eigen werk betreft, hiervan twee voorbeelden geven.

Als eerste heeft nog op het C. I. L. O. een interne voordracht van de

bioche-micus DIJKSHOORN over het gehalte aan kali en kalk bij Engels raaigras en

krop-aar mij gebracht tot eenzelfde gedeeltelijke verklaring van het verschijnsel van het

bij voorkeur aangetroffen worden bij, of het mijden door plantesoorten vân plaatsen,

gekenmerkt door een bepaalde milieu-eigenschap, als mijn in Groningen

achterge-bleven vriend GOEDEWAAGEN aan de hand van een fosfaatvakkenproef op het spoor

was gekomen. Een uitgebreid veldonderzoek naar de chemische verschillen in de

samenstelling van graslandplanten, waarvan veel te weinig bekend bleek te zijn, is

er uit voortgekomen. Verrassend grote verschillen in gehalte aan bepaalde stoffen,

zoals kalk en natrium, blijken te bestaan tussen planten, die op eenzelfde plek

groeien. Het is mij een groot genoegen geweest hieraan mijn laatste jaren aan het

I. B. S. te hebben kunnen werken, tezamen met mijn grote vriend en medewerker

reeds van weleer DIRVEN, die na jaren van succesvol onderzoek in Suriname terug

in het vaderland, aangesteld werd aan de Afdeling Landbouwplantenteelt en G r a s

-landcultuur der Landbouwhogeschool.

Iets dergelijks als bij het aanhoren van genoemde voordracht van DIJKSHOORN

trad op bij het beluisteren van een voordracht van VAN DOBBEN voor onderzoekers

en assistenten van het I. B. S., namelijk over de fotoperiodiciteit bij granen. Hoewel

dit onderwerp mij weinig interesseerde ging ik er toch naar luisteren, uitgaande

van de gedachte, dat men niet alleen naar dergelijke bijeenkomsten moet gaan als

men zelf spreekt, bovendien vermoedende, dat het wel weer een sublieme

voor-dracht zou worden. Deze voorvoor-dracht heeft aanleiding gegeven tot een hernieuwde

aanpak van het spruiten-probleem bij grassen. In de laatste tijd waren nl. nieuwe

spruitvormen in niet-bloeiende toestand ontdekt, die alleen later in de zomer

ge-vormd worden, nl. spruitheffers (door KRUIJNE zo benaamd) en zomerhalmen,

waarvan onderscheidenlijk alleen de onderste of alle stengelleden gestrekt zijn. De

verklaring drong zich toen bij mij op, dat het optreden van deze spruitvormen, die

bij sommige grassen sterk, bij andere niet optreden, aan lange dag zonder

voldoen-de kouvoldoen-de toegeschreven zou kunnen worvoldoen-den, zulks in tegenstelling tot voldoen-de bloeihalmen.

Misschien zijn zelfs stolonen (bovengrondse uitlopers) en genoemde zomerhalmen

lichtfysiologisch identiek.

sa-m e n s t e l l i n g van het g r a s g e w a s van niet geringe landbouwkundige b e t e k e n i s , osa-mdat g e s t r e k t e s p r u i t e n nu e e n m a a l m i n d e r smakelijk voor het vee zijn dan b l a d s p r u i t e n en h i e r v a n ook c h e m i s c h v e r s c h i l l e n , V e r d e r uitgebreid onderzoek lijkt h i e r z e k e r op zijn p l a a t s omdat de a a r d van de s p r u i t v o r m i n g zowel van de s o o r t g r a s a l s w e l -licht van de w e e r s g e s t e l d h e i d in het v o o r j a a r afhangt.

Tot slot dan nog een kijk op het vogelonderzoek, b e d r e v e n door een v e g e t a -tiekundige. Hoe kan het a n d e r s dan dat h i e r van een doordringing van m e t h o d e s en begrippen uit de plantensociologie in de ornithologie s p r a k e moet zijn.

Het h e r h a a l d e onderzoek van g r a s l a n d e n door mijzelf, dat van a k k e r o n k r u i d -begroeiingen door Mej. ZEILER en van s l o o t v e g e t a t i e s door HOOGERS vindt zijn vogelkundig evenbeeld in de sinds 1950 in w e e r en wind doorgevoerde vogeltellingen in het Wageningse Binnenveld. Deze ronde van ca. 5 km w e r d vrijwel zonder o n d e r -b r e k i n g gedurende 10 j a r e n 10 k e e r p e r maand en d a a r n a 6 k e e r p e r maand afgelegd, vaak door mijn vrouw, die de vogels b e t e r h e r k e n t dan ik, alleen, omdat de dienst mij vaak belette h a a r te v e r g e z e l l e n . Uit dit onderzoek komt vooral n a a r voren, dat w e e r s i n v l o e d e n , zoals een s t r e n g e winter, een nat b r o e i s e i z o e n of een te droge z o m e r de vogelstand z e e r ongunstig bei'nvloeden. Men moet d a a r o m wel z e e r v o o r -zichtig zijn om v e r m i n d e r i n g van de vogelstand, die l a t e r vaak tijdelijk blijkt t e zijn, alleen te wijten aan de v e r m e e n d e v e r d e r f e l i j k e invloed van de m e n s .

Naast dit diepgaand onderzoek in eenzelfde t e r r e i n en g e d r a g s w a a r n e m i n g e n aan t a l r i j k e jonge en oude v o g e l s , die a l s v r i j e huisgenoten w e r d e n behandeld, i s een onderzoek in den b r e d e opgezet, h i e r b i j vooral bijgestaan door de e n o r m e w e r -k e r en s c h e r p e w a a r n e m e r LEYS.

Bedoeld onderzoek beoogt de gebondenheid na te gaan in v e r s c h i l l e n d e g e -deelten van E u r o p a van de vogelbevolking in zijn geheel, e n e r z i j d s aan g r o v e r e landschapstypen (met behulp van t r a n s e c t e n van 2 km lengte), a n d e r z i j d s aan h o m o -gene v e g e t a t i e s en a n d e r e l e v e n s p l a a t s e n , w a a r b i j blokken van 10 ha worden geïn-v e n t a r i s e e r d . H i e r o n d e r geïn-v a l l e n behalgeïn-ve b o s s e n , heiden, hooilanden, weilanden en akkerbouwgewassen, o. a. ook w a t e r v l a k t e n en bewoningsvormen. Dit onderzoek vindt alleen ' s w i n t e r s en in het b r o e d s e i z o e n p l a a t s om de invloed van de t r e k uit t e schakelen. Hoeveelheid voedsel, dekking, nestelgelegenheid, zangpost en uitkijk-post zijn behalve r u s t - en s l a a p p l a a t s factoren die bij deze binding een r o l spelen. Naast de ongetwijfeld vaak nadelige invloed van bespuitingen m e t i n s e c t i c i d e n en h e r b i c i d e n en van zaadvergiftigingen s t a a t de g r o t e vogelrijkdom van villawijken en a n d e r e woongebieden, w a a r a a n v e r s c h e i d e n e n v o g e l s o o r t e n zich uitstekend weten aan te p a s s e n , aldus m e d e p r o f i t e r e n d van de w e l v a a r t . De oude stad in Wageningen m e t zijn 35 v o g e l s o o r t e n in dit b r o e d s e i z o e n staat tot nog toe aan de top, gevolgd door villawijken met hun bomen, s t r u i k e n , gazons, w i n t e r v o e d e r i n g en n e s t k a s t e n . Na de broedtijd tot in de winter bieden boomgaarden, v r u c h t b a r e g r a s l a n d e n en a k -k e r s voedsel voor duizenden v o g e l s .

Ten einde een goed en objectief inzicht t e v e r k r i j g e n in de verhouding t u s s e n 10

dierenleven, landbouw en bewoning i s veel kwantitatief veldoecologisch onderzoek nodig, w a a r o p MÖRZER BRUIJNS in zijn pas gehouden i n a u g u r e l e r e d e in het a l g e -m e e n de nadruk legde. Met -mijn vrouw ben ik v o o r n e -m e n s d a a r t o e in belangrijke m a t e bij t e dragen wat de gehele vogelbevolking betreft. In vriendschappelijke s a m e n w e r k i n g met de n a t u u r b e s c h e r m i n g s c o n s u l e n t voor Gelderland BAKKER, b o s bouwkundige en g r a s l a n d m a n beide, hebben wij voor onze provincie r e e d s een v e e l belovend begin gemaakt, o. a. door wel en niet r u i l v e r k a v e l d e g r a s l a n d e n in o n d e r

-zoek te nemen. Op ons p r o g r a m s t a a n v e r d e r b o o m g a a r d e n en b o s s e n , die niet of in v e r s c h i l l e n d e m a t e m e t insecticiden bespoten zijn.

Ik wil eindigen m e t twee oeroude, bij dit afscheid t o e p a s s e l i j k e v e r z e n uit de bundel Godenliederen van de I J s l a n d s e Edda. De e e r s t e i s s p r e u k n r . 66 uit het Lied van den Hoge:

Een m e n s schoon krank m i s t a l l e s nog niet:

de een is met zoons gezegend, m e t verwanten een a n d e r of m e t overvloed

of wel met geluk in zijn werk.

Dit l a a t s t e heb ik veel beleefd en heeft m i j in moeilijke j a r e n van mijn leven de n o -dige k r a c h t gegeven het zover te b r e n g e n .

Het tweede v e r s i s n r . 20 uit het Lied van G r i m n i r , handelend o v e r de beide r a v e n van de s l i m m e Odin, de N o o r d G e r m a a n s e benaming voor Wodan, de v e r p e r soonlijking a l s r a d e n d e godheid van het v e r s t a n d en de dood. Door die r a v e n , w e l -k e r namen Hugin en Munin r e s p . de v e r s t a n d i g e en de geden-kende bete-kenen, was Odin van a l l e s op de hoogte. T a l r i j k zijn o v e r i g e n s de s p r e e k w o o r d e n in onze t a a l , die de slimheid van r a v e n en k r a a i e n aangeven, welke de m o d e r n e gedragskunde ten overvloede heeft kunnen bevestigen. Aan jonge opgefokte k r a a i e n heb ik zelfs c o m -b i n a t i e v e r m o g e n kunnen o p m e r k e n .

H i e r volgt dan het l a a t s t e , zo fraaie gedicht: Hugin en Munin vliegen heel de dag de wijde w e r e l d door; ik v r e e s dat Hugin niet h u i s w a a r t s k e e r t ,

voor Munin v r e e s ik nog m e e r .

Ik hoop m a a r , dat het geheugen en het v e r s t a n d tot het einde bij m i j blijven in dienst van de wetenschap en de Waarheid.