Interne structuurfactoren in de Kleimozaikverkaveling "De Dongeradelen"

NN31545.0292

INSTITUUT VOOR CULTUURTECHNIEK EN WATERHUISHOUDING. C O N C E P T - N O T A 292 dd. 18 f e b r u a r i 1965 (verbeterd mei 1966)» Bm

^OTmmf

Dro, KKPFJCT* t 6700

AB £;;

Interne S t r u c t u u r f a c t o r e n in de Kleimozaikverkaveling% "De D o n g e r a d e l e n " I r . J. A. K e s t e r en Th. J. L i n t h o r s t

N o t a ' s van het Instituut zijn in p r i n c i p e i n t e r n e c o m m u n i c a t i e m i d -delen, dus geen officiële p u b l i k a t i e s .

Hun inhoud v a r i e e r t s t e r k en kan zowel b e t r e k k i n g hebben op een eenvoudige w e e r g a v e van c i j f e r r e e k s e n , a l s op e e n c o n c l u d e r e n d e d i s c u s s i e van o n d e r z o e k s r e s u l t a t e n . In de m e e s t e g e v a l l e n zullen de c o n c l u s i e s e c h t e r van voorlopige a a r d zijn omdat het o n d e r -zoek nog niet i s afgesloten.

Aan g e b r u i k e r s buiten het Instituut wordt v e r z o c h t ze niet in p u -b l i k a t i e s t e v e r m e l d e n .

Bepaalde n o t a ' s k o m e n niet voor v e r s p r e i d i n g buiten het Instituut in a a n m e r k i n g .

P$ 3961

CENTRALE LANDBOUWCATALOGUS 0000 0917 8571

•

1-1. INLEIDING

Bij de overgang van de Nederlandse economie van een agrarische naar een industriële structuur is het eertijds relatief welvarende zeekleigebied van Groningen en Friesland sterk in welvaart achterop geraakt. Het ontbre-ken van industriële vestigingen in dit perifeer gelegen gebied maakt dat voor de bij een toenemende mechanisatie in de landbouw vrijkomende arbeids-krachten t e r plaatse geen alternatieve werkgelegenheid beschikbaar i s . Door de zo opgeroepen migratie zien we vooral bij de kleine dorpen een teruglopen van het inwoneraantal en daardoor een verdere vermindering van de leef-baarheid.

In recente sociaal-economische studies - namelijk WERKEN EN WONEN in de Kleibouwstreek (1962) voor het Friese deel en BEDREIGD BESTAAN

(I960) voor het Groningse deel van dit probleemgebied - wordt als primaire voorwaarde voor het herwinnen van een gezonde economische en sociale structuur genoemd het vormen van zodanige agrarische bedrijven dat een rationele bedrijfsvoering mogelijk i s .

De hogere gronden langs de Friese en Groningse waddenkust zijn al voor het begin van onze jaartelling bewoond geweest. Bij deze spontane, ongere-gelde vestiging ontstond een systeemloze verkaveling, waarbij de begrenzin-gen bepaald werden door natuurlijke hoogten in het t e r r e i n (GROENMAN, 1948). Het huidige verkavelingspatroon in dit oudere zeekleigebied wordt nog steeds gekenmerkt door vaak grillig gevormde kleine percelen in een onge-ordende onderlinge ligging. We spreken hier dan ook van een kleimozaikver-kaveling. Karakteristiek voor dit gebied zijn de terpen. Zij zijn opgeworpen in een tijd, dat dijkbouw nog onbekend was, om de bewoners te beschermen tegen de opdringende zee.

Het is duidelijk dat de geringe grootte en de onregelmatige vorm van de percelen voor de grondgebruiker een belemmering vormen om te komen tot een rationeel gemechaniseerd productieproces. Hierbij komt dat bij vele b e -drijven de grond sterk versnipperd en zeer verspreid gelegen i s .

Door het uitvoeren van ruilverkavelingen is een verbetering van deze produktiefactoren mogelijk. Als gevolg van het zeer onregelmatige sloten-patroon zal bij het creëren van goed gevormde kavels het zogenaamde kavel-aanvaarding s werk reeds het dempen van veel sloten omvatten. Deze dem-ping s activité it zal nog sterk toenemen wanneer binnen de nieuwgevormde kavels de perceelsgrootte opgevoerd en de perceelsvorm verbeterd wordt.

In het k l e i m o z a i k g e b i e d wordt de si ootdemping e x t r a bemoeilijkt door een t w e e t a l f a c t o r e n :

a. De ongelijke m a a i v e l d s l i g g i n g binnen de p e r c e l e n (kruinigheid) en t u s s e n de p e r c e l e n onderling;

b . Het o p t r e d e n van oppervlakte ontwatering zowel in de knippige g r a s l a n d -gebieden (bolle s m a l l e a k k e r t j e s ) alsook op de slempgevoelige lichtzavelige bouwlandgronden (kruinige p e r c e l e n ) .

Het noordelijke klei m o z a i k g e b i e d b e s l a a t een oppervlakte van 145.000 ha (zie figuur). Momenteel w o r d e n studies v e r r i c h t o m een oplossing te vinden voor de in dit gebied optredende l a n d i n r i c h t i n g s - p r o b l e m e n . De onderzoekingen zullen voor een groot deel g e c o n c e n t r e e r d w o r d e n in het p r o j e c t g e b i e d de

Dongeradelen, een 15.000 - ha g r o t e r u i l v e r k a v e l i n g in v o o r b e r e i d i n g , die het grondgebied van de g e m e e n t e n Oost- en W e s t d o n g e r a d e e l omvat (zie e v e n e e n s figuur 1).

Deze publicatie beoogt de u i t g a n g s s i t u a t i e in de Dongeradelen v a s t te l e g -gen. Hiertoe i s een i n v e n t a r i s a t i e van i n t e r n e s t r u c t u u r f a c t o r e n u i t g e v o e r d volgens een h i e r n a n a d e r te b e s c h r i j v e n m e t h o d e . Inherent aan deze methode i s dat zoveel mogelijk g e b r u i k wordt g e m a a k t van r e e d s e e r d e r v e r z a m e l d e g e g e v e n s . Hierbij moet in het oog w o r d e n gehouden, dat afhankelijk van het doel w a a r v o o r de g e g e v e n s o o r s p r o n k e l i j k v e r z a m e l d zijn de nauwkeurigheid kan v a r i ë r e n .

Voor de onderhavige i n v e n t a r i s a t i e i s in de e e r s t e p l a a t s g e b r u i k g e m a a k t van de door de Afdeling Onderzoek van de D i r e c t i e F r i e s l a n d van de C u l t u u r -t e c h n i s c h e Diens-t in 1961 v e r v a a r d i g d e g e b r u i k e r s k a a r -t en g e b r u i k e r s l i j s -t .

De s o c i a a l e c o n o m i s c h e g e g e v e n s zijn v o o r n a m e l i j k ontleend aan de f o r -m u l i e r e n van de C . B . S. - -m e i t e l l i n g e n van de j a r e n 1961 en 1964.

II. METHODE VAN INVENTARISATIE

Wanneer we plannen willen o p s t e l l e n om de i n t e r n e s t r u c t u u r van e e n b e s t a a n d landbouwgebied te v e r b e t e r e n dienen we goed ; g e i n f o r m e e r d te zijn over de b e s t a a n d e t o e s t a n d . Een uniforme wijze van v e r z a m e l e n , v e r w e r k e n en w e e r g e v e n van de v e r s c h i l l e n d e s t r u c t u u r g e g e v e n s b e s t a a t in Nederland nog n i e t . N a a r m a t e m e e r i n s t e l l i n g e n m e t de a g r a r i s c h e s t r u c t u u r p r o b l e m e n te m a k e n k r i j g e n z a l het g e m i s aan landelijk uniforme g e g e v e n s o v e r alle

landbouwgebieden g r o t e r w o r d e n .

De mogelijkheden om tot een landelijk opgezette i n v e n t a r i s a t i e te k o m e n w o r d e n m o m e n t e e l o n d e r z o c h t . Het s p r e e k t vanzelf dat het ontwikkelen van

• 3

-een i n v e n t a r i s a t i e m e t h o d e , steunend op b e g r i p s d e f i n i t i e s , die v o o r alle Ne-d e r l a n Ne-d s e v e r k a v e l i n g s t y p e n eenvouNe-dig en zinvol zijn, niet eenvouNe-dig i s . Aan een landelijke i n v e n t a r i s a t i e zal d e r h a l v e een a a n t a l p r o e f i n v e n t a r i s a t i e s over k l e i n e r e gebieden vooraf m o e t e n g a a n . Door VAN WIJK en GROENEN-BOOM (1965) i s een dergelijke proef v o o r een klei m o z a i k v e r k a v e l i n g al e e r d e r u i t g e v o e r d voor het gebied om W i e r u m (357 Ie) in de g e m e e n t e W e s t -d o n g e r a -d e e l . Om-dat ook -de h i e r n a te b e s c h r i j v e n i n v e n t a r i s a t i e en -de -d a a r b i j g e b r u i k t e c a r t o g r a f i s c h e w e e r g a v e nog een e x p e r i m e n t e e l k a r a k t e r d r a g e n mag m e n niet v e r w a c h t e n , dat de h i e r g e b r u i k t e methode g e h e e l ongewijzigd a l g e m e n e t o e p a s s i n g z a l vinden. Zo i s bij de m o m e n t e e l in v o o r b e r e i d i n g zijnde i n v e n t a r i s a t i e van het gehele Noordelijk Kleimozaikgebied het aantal op te n e m e n s t r u c t u u r k e n m e r k e n k l e i n e r en w o r d e n enige b e g r i p p e n i e t s a n -d e r s o m s c h r e v e n .

De t e v e r z a m e l e n g e g e v e n s zijn te o n d e r s c h e i d e n in v e r k a v e l i n g s t e c h n i -sche en s o c i a a l - e c o n o m i s c h e g e g e v e n s . Hierbij i s het bedrijf a l s b a s i s e e n h e i d g e b r u i k t , m a a r v e r k a v e l i n g s t e c h n i s c h dienen ook g r o t e r e en k l e i n e r e e e n h e den b e s c h r e v e n te w o r d e n . Van groot n a a r klein zijn dit a c h t e r e e n v o l g e n s g e -b i e d d o r p s -b e h o r e n s - -b e d r i j f - -b e d r i j f s k a v e l - k a v e l - p e r c e l e n . Bij de -b e s c h r i j v i n g van de wijken, w a a r o p de gegevens zijn v e r z a m e l d en v e r w e r k t zal de bij

dit onderzoek gebruikte b e g r i p s i n h o u d van de h i e r genoemde eenheden n a d e r aangegeven w o r d e n .

O n d e r s t a a n d s c h e m a geeft een o v e r z i c h t op welke wijze we o v e r de i n -t e r n e s -t r u c -t u u r van he-t gebied g e i n f o r m e e r d willen w o r d e n .

• 4-ozz

s

H O > Ö <D CD o o M M bû • f i bo • i - i a • H CD M fi o M <u > bo •S 'So bo • i - i + fi fi u 0) 44 i - H cd fi tö cd U 0 O 0) (0 • i H »H T3 CD 43 CD •4-» CO bû fi • H r—1 CD > ni X u <u > eu >> fH cd cd fi bo fi •r-t to •.H i-H fc ni Cd fi û) O O ?H M O O u 00 CO « M ••—1 • H •o CD 43 U cd cd fi u cd cd fi co (—I CU • cd 44 r—1 cd -t-> fi cd cd 60 ö 4-> • H CO +* fi o Cl) b û fi (U bo G) <u 3 fi Q) 43 Ö O bo CO V i • 1-4 <u 43 fc cd cd fi CD O o u ^ j • H 3 eu •&-» o o M bO i - H M 0) CD cd bo ^ M cd cd fi bo !-l cd cd fi X • H 2 5-< 43 CD ba h cd cd fi

a

M O > f\ U <D CJ u CD eu (!) 43 U CO cd u ba o CU o *> i—i cd - y fi cd cd bo fi 'M 4 - > 3 f - i CO •y fi O O O h bO > cd u cd cd fi <D O h ba X •IH 3 43 CD bo ^ cd cd fi i CD O u bo > cd X u cd cd fi

a

M o > CD > cd X u cd cd fi S u o > fi Cl) O 43 O) 43 co CU O ₄₃ O CD > cd 4 4 cu CD O O) CU <D

"8

o S H 00 CO • • " i • i - i f-i •x) <D 43 cd cd fi fi CD <+H O O 43 co m •>-» • I - i O) 43 O) CU CU O u 0) 43 73 S-l O O 43 cd cd fi fi CD T 3 M-l ₀ O 43 co T l <D 43 • X) _• > CU 0) o h O) 43 T3 m O O 43 O) •4-J o bo co V I • i - I h T3 0) 43 cd cd fi bo fi • i - i <0 N <U 43 co T3-• r 4 11) 43 U rd 0) cu + ^ Et O

•8

• H 0 - M 0) +J 44 cd f—i > U CD CU Cu 0 •e o o u bc co •rt h T3 0) 43 cd cd fi bo fi • t - i 0 O ^3 0) > •4-> rf3 cd CU i S o •0 fi 0) bo • H Cl) 1 43 O CD +» CO fi CD U bo 0 fi • H 1—1 0) > cd 44 M CD > •!-> CJ cd * H CD 43 CJ co fi a -p o CO O fi u CD

5

-HET VERWERKEN EN V E R Z A M E L E N VAN DE BASISGEGEVENS Bij de i n v e n t a r i s a t i e dient m e n a l l e r e e r s t de beschikking te k r i j g e n over een zogenaamde g e b r u i k e r s k a a r t . Deze k a a r t moet voor elk d e r in het te b e s c h r i j v e n gebied gelegen b e d r i j v e n de ligging van de b e d r i j f s g e bouwen en de in gebruik zijnde grond aangeven. Teneinde de o n t s l u i t i n g s t o e s t a n d van de k a v e l s te kunnen v a s t s t e l l e n wordt ook het wegennet g e -d i f f e r e n t i e e r -d n a a r wegkwaliteit op -deze k a a r t aangegeven.

Soms i s - zoals in h e t onderhavige geval - r e e d s een v r i j r e c e n t e g e b r u i k e r s k a a r t aanv/ezig, bijvoorbeeld ten behoeve van een p r o v i n c i a a l u r g e n t i e o n d e r z o e k . Indien dit niet het geval i s m o e t het gebruik alsnog in het veld opgenomen w o r d e n t e r w i j l ten aanzien van het w e g e n s t e l s e l de t o pografische k a a r t a l s p r i m a i r e i n f o r m a t i e b r o n kan dienen. Van de t o p o -g r a f i s c h e k a a r t i s t e v e n s de -g e b r u i k s t o e s t a n d van de -grond o v e r -g e n o m e n . Daar de l a a t s t uitgegeven k a a r t van dit gebied d a t e e r t van 1961 mag een goede aansluiting bij de in datzelfde j a a r opgenomen g e b r u i k e r s k a a r t w o r -den v e r w a c h t .

Aan de hand van de g e b r u i k e r s k a a r t wordt het te b e s c h r i j v e n gebied opgedeeld in k l e i n e r e b e s c h r i j v i n g s e e n h e d e n , de d o r p s b e h o r e n s . Onder een d o r p s b e h o r e n v e r s t a a n we een a a n g e s l o t e n gebied in gebruik bij een g r o e p b e d r i j v e n die bij e l k a a r liggen of g e o g r a f i s c h gelijk g e o r i ë n t e e r d zijn. Veelal zal een d o r p s b e h o r e n b e s t a a n uit een d o r p s k e r n en een d a a r -omheen liggend gebied, w a a r v a n de g r o n d g e b r u i k e r s ofwel zelf in deze k e r n wonen of m a a t s c h a p p e l i j k h i e r o p g e r i c h t zijn. In een gebied w a a r v o o r a l de k l e i n e r e k e r n e n door het t e r u g l o p e n van het i n w o n e r a a n t a l hun v e r z o r g e n d e functie m e e r en m e e r v e r l i e z e n v o o r a l tot uitdrukking k o -mend in het l a n g z a m e r h a n d verdwijnen van detailhandel en ambachtelijke b e d r i j v e n en in het opgaan van tot dan toe zelfstandige k e r k e l i j k e

g e m e e n t e n in c o m b i -n a t i e s va-n m e e r d e r e -n a b u r i g e g e m e e -n t e -n - i s het v a s t s t e l l e -n va-n goede

d o r p s b e h o r e n g r e n z e n e c h t e r niet altijd zo eenvoudig. Bij de h i e r b e s c h r e -ven i n v e n t a r i s a t i e i s een gebied m e t m e e r d e r e k e r n e n , die r e e d s voor hun p r i m a i r e v e r z o r g i n g s f u n c t i e onderling afhankelijk nijn, zoveel mogelijk als

één d o r p s b e h o r e n beschouwd. (Vergelijk: BIJLAGE XXI van WONEN EN

WERKEN IN DE KLEIBOUWSTREEK, 1962). Zo zijn aan de hand van de g e b r u i k e r s k a a r t g e b i e d s e e n h e d e n g e f o r m e e r d , die bij het opstellen van l a n d i n r i c h t i n g s p l a n n e n ook i n d e r d a a d a l s eenheden behandeld kunnen worden,

6

-De m a t e w a a r i n een d o r p s b e h o r e n grond b e z e t , die in gebruik i s bij in andere d o r p s b e h o r e n gevestigde b e d r i j v e n h i e r v e r o n t r e i n i g i n g g e n o e m d wordt s t e r k beinvloed door de keuze van de g r o o t t e en de b e g r e n -zing van de d i v e r s e d o r p s b e h o r e n . Wanneer vanuit twee m i n of m e e r on-d e r l i n g afhankelijke k e r n e n een g e o g r a f i s c h s t e r k gemengon-d g r o n on-d g e b r u i k plaatsvindt z a l des t e e e r d e r tot de v o r m i n g van één in p l a a t s van twee d o r p s b e h o r e n s o v e r g e g a a n w o r d e n .

Op de g e b r u i k e r s k a a r t zijn alle bij een bedrijf in gebruik zijnde k a -v e l s aangege-ven m e t het codecijfer -van het bedrijf. Onder ka-vel wordt bij deze i n v e n t a r i s a t i e v e r s t a a n een a a n g e s l o t e n stuk g r o n d van e'en g e b r u i k e r , dat g e h e e l b e g r e n s d wordt door grond van a n d e r e g e b r u i k e r s , een weg of o n o v e r s c h r i j d b a a r w a t e r . Wanneer m e e r d e r e k a v e l s onderling g e s c h e i d e n zijn door een o v e r s c h r i j d b a r e weg w o r d e n zij t e z a m e n a l s één b e d r i j f s kavel a a n g e m e r k t . De g e b r u i k e r s k a a r t i s t e v e n s van een c o ö r d i n a t e n s t e l -sel v o o r z i e n , zodat op een lijst van g r o n d g e b r u i k kan w o r d e n aangegeven w a a r de v e r s c h i l l e n d e bij een bedrijf in gebruik zijnde k a v e l s zijn g e l e g e n .

Op deze g e b r u i k e r s l i j s t kan t e v e n s opgenomen worden over hoeveel g r o n d de v e r s c h i l l e n d e b e d r i j v e n volgens de in het o p n a m e j a a r gehouden C 6 5 -m e i t e l l i n g konden b e s c h i k k e n .

Bij de h i e r b e s c h r e v e n i n v e n t a r i s a t i e i s t e v e n s g e b r u i k g e m a a k t van de voor N o o r d - F r i e s l a n d b e s t a a n d e b o u w v o o r z w a a r t e k a a r t (PROV. ON-DERZOEKS CENTRUM FRIESLAND, ).

Alle gewenste v e r k a v e l i n g s t e c h n i s c h e gegevens kunnen aan het nu t e r beschikking staande k a a r t m a t e r i a a l w o r d e n ontleend.

De s t a t i s t i s c h e v e r w e r k i n g kan het b e s t e m e c h a n i s c h g e b e u r e n m e t behulp van p o n s k a a r t e n . Het g r o t e v o o r d e e l van het g e b r u i k van p o n s k a a r t e n i s namelijk, dat het m a t e r i a a l volgens elke gewenste ingang g e s o r t e e r d kan w o r d e n . H i e r d o o r kunnen mogelijk b e s t a a n d e r e l a t i e s veel u i t -puttender onderzocht w o r d e n . Voor het s o r t e r e n en voor h e t u i t v o e r e n van eenvoudige b e r e k e n i n g e n kan g e b r u i k g e m a a k t w o r d e n van electroni.sche s o r t e e r m a c h i n e s . N a a r m a t e de uit te v o e r e n b e w e r k i n g g e c o m p l i -c e e r d e r i s en de omvang van het m a t e r i a a l t o e n e e m t , z a l m e n e e r d e r o v e r g a a n tot het w e r k e n m e t de c o m p u t e r .

Voor h e t n o t e r e n van de de aan de g e b r u i k e r s k a a r t ontleende g e g e v e n s i s g e b r u i k g e m a a k t van het ponsdocument, dat i s w e e r g e g e v e n in figuur 2. Elk f o r m u l i e r p e r s t de gegevens van één bedrijf. In de kop w o r d e n enige

•

7a l g e m e n e b e d r i j f s g e g e v e n s g e n o t e e r d , t e r w i j l v e r d e r elke r e g e l de g e g e vens van één kavel kent. Bij het ponsen i s p e r kavel één p o n s k a a r t g e -m a a k t , w a a r b i j s t e e d s ook de g e g e v e n s uit de kop van het ponsdocu-ment opgenomen zijn. De op het ponsdocument voorkomende r u b r i e k " c o m b i n a t i e s van b i j z o n d e r h e d e n " (R 18) opent de mogelijkheid bepaalde b i j z o n d e r e k e n m e r k e n van de k a v e l s op te n e m e n . De bijzonderheden kunnen b e trekking hebben op de v o r m van de k a v e l , op de aanwezigheid van een b e -drijfsweg of een obstakel (b. v. spoorlijn) en bij de h u i s k a v e l op de ligging en de ontsluiting van de bedrijfsgebouwen.

Zoals r e e d s in de inleiding gezegd i s zijn de s o c i a a l - e c o n o m i s c h e gegevens ontleend aan de m e i t e l l i n g s f o r m u l i e r e n van het C. B. S. Daar niet alle gewenste gegevens elk j a a r g e v r a a g d w o r d e n zijn h i e r b i j de f o r -m u l i e r e n van I959 en 1961 g e b r u i k t . O-m bovendien na t e kunnen gaan in h o e v e r r e e r s t r u c t u r e l e v e r a n d e r i n g e n in dit gebied zijn te c o n s t a t e r e n , zijn ook de gegevens van het j a a r 1964 opgenomen.

Het aldus v e r k r e g e n k a a r t e n d e k - dit zijn alle k a v e l k a a r t e n m e t de v e r k a v e l i n g s t e c h n i s c h e gegevens en alle b e d r i j f s k a a r t e n m e t de s o c i a a l -e c o n o m i s c h -e g-eg-ev-ens t -e z a m -e n - laat t o -e , dat v r a g -e n ov-er d-e invlo-ed van een bepaalde factor of aan een combinatie van f a c t o r e n nu m e t behulp van e l e c t r o n i s c h e a p p a r a t u u r z e e r snel te beantwoorden zijn. H i e r v o o r w o r d e n deze v r a g e n in een r e k e n p r o g r a m m a v a s t g e l e g d . B e l a n g r i j k i s h i e r b i j v o o r a l d a t i n het r e k e n p r o g r a m m a aangegeven wordt in welke v o r m de v e r -langde r e k e n r e s u l t a t e n v e r s c h a f t m o e t e n w o r d e n . Een goede " u i t v o e r " v e r g e m a k k e l i j k t de uiteindelijke p r e s e n t a t i e ten z e e r s t e .

De m e e s t e r e s u l t a t e n komen in de v o r m van f r e q u e n t i e t a b e l l e n p e r d o r p s b e h o r e n b e s c h i k b a a r . Deze t a b e l l e n b e v a t t e n wel een z e e r g e d e t a i l -l e e r d e i n f o r m a t i e , m a a r zij zijn ongeschikt om zne-l een indruk te k r i j g e n van het gehele gebied.

Bij de b e s c h r i j v i n g van een g r o t e r gebied z a l dan s t e e d s v o l s t a a n m o e t e n worden m e t gemiddelden p e r d o r p s b e h o r e n en o v e r z i c h t s t a b e l l e n over het gehele gebied. Om een goed inzicht mogelijk te m a k e n , zonder dat d a a r b i j de e e r d e r v e r k r e g e n differentiatie binnen het gebied w e e r g r o -t e n d e e l s v e r l o r e n gaa-t, kan m e n o v e r g a a n -to-t een c e r -t o g r a f i s c h e w e e r g a v e van de p e r d o r p s b e h o r e n opgestelde t a b e l l e n .

Wanneer i n d e r d a a d b e s l o t e n wordt tot het u i t v o e r e n van c u l t u u r t e c h -n i s c h e i -n v e -n t a r i s a t i e voor g e h e e l Nederla-nd z a l g e s t r e e f d w o r d e -n -n a a r

•8-een dergelijke c e r t o g r a f i s c h e w e e r g a v e van de r e s u l t a t e n . Het i s d a a r o m ook b e t e r de t e r m " c u l t u u r t e c h n i s c h e i n v e n t a r i s a t i e " h i e r te v e r v a n g e n door " c u l t u u r t e c h n i s c h e k a r t e r i n g " .

III. Interne s t r u c t u u r in de Dongeradelen

A. V e r k a v e l i n g s t e c h n i s c h e f a c t o r e n De d o r p s b e h o r e n s

Met behulp van de r e e d s e e r d e r genoemde c r i t e r i a zijn in het o n d e r -zoeksgebied z e s t i e n d o r p s b e h o r e n s g e f o r m e e r d . Figuur 3 toont de v o r m , de grootte en de onderlinge ligging van deze d o r p s b e h o r e n s . Bij het b e palen van de g r e n z e n i s de g e b r u i k e r s k a a r t de v o o r n a a m s t e i n f o r m a t i e -b r o n g e w e e s t . Voor een klein gedeelte w o r d e n deze g r e n z e n g e v o r m d door g r o t e r e , n i e t - o v e r s c h r i j d b a r e w a t e r l o p e n . Daar deze w a t e r l o p e n v e e l a l een natuurlijke o o r s p r o n g hebben v e r t o n e n de aldus g e v o r m d e g r e n z e n e e n bochtig v e r l o o p . Veel g r i l l i g e r w o r d e n de d o r p s b e h o r e n g r e n z e n e c h t e r , w a a r zij niet s a m e n v a l l e n m e t t o p o g r a f i s c h bepaalde scheidingen. Hier tekent de volledig o n s y s t e m a t i s c h e onderlinge rangschikking van de k a v e l s zich af in het v e r l o o p van de g r e n z e n .

De grootte van de d o r p s b e h o r e n s v a r i e e r t van 248 ha ( P a e s e n s ) tot 1459 (HantumHantumhuizen). Hierbij moet wel in het oog gehouden w o r -den, dat de l a a t s t e m e e r d e r e k e r n e n b e v a t . Het g r o o t s t e d o r p s b e h o r e n m e t é é n b e w o n i n g s k e r n i s Holwerd m e t een oppervlakte van 1145 h a .

In figuur 3 i s p e r d o r p s b e h o r e n t e v e n s een d i a g r a m opgenomen, die aangeeft, welk gedeelte van de grond van het betreffende d o r p s b e h o r e n in g e b r u i k i s bij b e d r i j v e n , die in de a n d e r e d o r p s b e h o r e n s zijn g e v e s -tigd (kortheidshalve p e r c e n t a g e v e r o n t r e i n i g i n g genoemd).

Absolute oppervlakte gegevens betreffende het over en w e e r gebruik v a n g r o n d t u s s e n de v e r s c h i l l e n d e d o r p s b e h o r e n s w o r d e n v e r m e l d i n t a b e l 1. De t o t a a l r e g e l onderin de t a b e l geeft de oppervlakte c u l t u u r g r o n d p e r d o r p s b e h o r e n , t e r w i j l de kolom links de t o t a l e b e d r i j f s o p p e r v l a k t e geeft van alle in een d o r p s b e h o r e n gevestigde b e d r i j v e n . Op de diagonaal vindt m e n hoeveel g r o n d in gebruik i s bij in hetzelfde d o r p s b e h o r e n g e -vestigde b e d r i j v e n . (Hier s p r e e k t m e n wel van "inwonend binnen g e b r u i k " ) . Het over en w e e r gebruik i s langs twee zijden s a m e n g e v a t en wel door het opnemen van een r e g e l , die v e r m e l d t hoeveel g r o n d van een b e p a a l d

tf Xi i-j a •H -S v O 0 * C C\! J -0> CO o ^~ *->o CM v-r^ CM id 3 td f.. - P JTJ O O -p ta . a OJ i > -o V O C J cO v O o " O VO* O cg 01 o o KD I A 8 O r-. C\t CJ CJ I A vO CO CM O o ca I A I A I A CJ -I A co < -ƒ 1 I A <J\ CO l > L A ( M o m vO LA CO LA \0 JS- l A I A LA I A IA IA v O C J CO » o V só" O N et I A vO I A o co CJ* I A I N CM I N cQ CJ 00 I A CO OJ » 'O I A o co NN -tf O rr I A -* « .* o I A I A CM I A CM I A cr> CT> » • 0 0 -* K\ \ 0 I A C J ^~ T " f C^-I A CM j. «• 8 o I A I A rA CJ OJ CJ CO cî * IA' o" LA O * r>- vo r>- -s-r> *• r- #• VO V l A O CT> -=!' CO - q -CO I A I A O O CO CO vO I N 8 \£> CM I A CO I A CM S O

3

I A I A I A d" v O c-v O I A CT>

8

C J •* SF I A v « CO I A I A 1 A CO CO c£ *-C 0 I A CM I A I A CT> N N CM vO 5 * M -i-> C :0 t l ca -a TH o 10 cc 0 3 +> r ; ' ö ss 3 K) c ( 4 o H i l 3 £•1 CU • H » g UI i - l CJ «* 0 • H e) •w S I A CO L A 01 <U C u O I A U I S3 o UI <a cl a. ^ j -o CO 3 UI UI co o H 4 L A v O r^ i u +> 01 cS v O -=r CO

I $

CM vO • v£> 10 * 4 > . H O J 3 E H 3 S3 0 ) ( 4 O J = J 3 w o. Sn o •ö +> CU J 3 ts 55 c .9 J 3 C 0 ) > :ïf _h • Ö a> £ 1 • r D £> » V ft J3 CD b D (= . r l C O t i O « 0 ) o « o. ( 4 o t » +> CD J = e CD *> • r l E l J 3 • O e <?. S8 . 3 r-i T) C O h ttO Q> - I J O r-4 > Î-. a) o. o. o o 10 + J O + J •o DO • H • P U I 0 ) > Sb c 2 o J S 0 ) J 3 U I P . h O •o 4-> H) J 3 C • u • rt 3 J 3 • H •o c a> > :P7 _h •ö _o o • r o • d A 3 g J 3 O » bO a • H e a> ( H o si o J 3 U I O . u O •ö • p 0 ) J 2 ( 3 0 ) c .s o •a s o ( 4 6 0 CU 4-> •s • - 4 > ( H CU Q . O , O 0) r H s o • p ••3 3 ( H J 3 CU B 0 c CU • p • H 3 j a •a c CU n § .3 3 3 l H A 0 ) b 0 c <u c c • H j a •a c CU c o _m • P •ö

1 0

-d o r p s b e h o r e n e r in g e b r u i k i s bij e l -d e r s gevestig-de b e -d r i j v e n ( = uitwonen-d binnen g e b r u i k ) en door het opnemen van een kolom, die aangeeft hoeveel grond de b e d r i j v e n van een b e p a a l d d o r p s b e h o r e n in t o t a a l e l d e r s in g e b r u i k hebben (ibu = inwonend buiten g e b r u i k ) . Vergelijking van deze twee s o m -r e e k s e n geeft een inzicht in de m a t e , w a a -r i n bij -r u i l v e -r k a v e l i n g u i t -r u i l van g r o n d e n kan plaatsvinden.

Uit t a b e l 1 en figuur 3 blijkt de hoeveelheid grond, die vanuit een ander d o r p s b e h o r e n wordt g e ë x p l o i t e e r d bij de m e e s t e d o r p s b e h o r e n s r e l a t i e f k l e i n te zijn. U i t e r a a r d heeft de keuze van de d o r p s b e h o r e n g r e n z e n h i e r o p een g r o t e invloed gehad.

De s t e r k e v e r o n t r e i n i g i n g in het d o r p s b e h o r e n L i o e s s e n s - M o r r a (203, 9 ha = 2 1 , 1 %) wordt v e r o o r z a a k t door het tot dit d o r p s b e h o r e n g e r e k e n -de ge-deelte van h e t v o o r m a l i g e r u i l v e r k a v e l i n g s g e b i e d "-de Anjumer kolken". Het g e b r u i k van dit onbewoonde gebied i s namelijk v e r s p r e i d over een g r o o t a a n t a l s o m s v e r a f gelegen dorpen. Een tweede " l e e g " gebied w a a r v a n een a a n m e r k e l i j k e oppervlakte vanuit a n d e r e d o r p s b e h o r e n wordt g e ë x p l o i t e e r d ligt t e n Noorden van de Zuider Ee in het d o r p s b e h o r e n N i a w i e r - M e t s l a w i e r . Door j u i s t n a a r deze gebieden b o e r d e r i j e n te v e r p l a a t s e n , kan een b e l a n g -rijke v e r k o r t i n g van de gemiddelde kavelafstand b e r e i k t worden.

Bij deze i n v e n t a r i s a t i e i s ook g e b r u i k g e m a a k t van de b o u w v o o r z w a a r t e -k a a r t voor Noordelij-k F r i e s l a n d , die i s uitgegeven door het P r o v i n c i a a l

O n d e r z o e k c e n t r u m v o o r de Landbouw in F r i e s l a n d (1964).

Deze k a a r t geeft het p e r c e n t a g e a f s i i b b a r e delen in de bouwvoor en m a a k t d a a r b i j de volgende indeling: p e r c e n t a g e a f s l i b b a a r 1 1 0 - 1 5 % z e e r lichte z a v e l g r o n d e n 2 15 - 20 % lichte z a v e l g r o n d e n 3 20 - 25 % z a v e l g r o n d e n 4 2 5 - 3 0 % z w a r e z a v e l g r o n d e n 5 3 0 - 3 5 % z e e r lichte k l e i g r o n d e n 6 35 - 40 % lichte k l e i g r o n d e n 7 > 4 0 % k l e i g r o n d e n F i g u u r 4 laat zien hoe de v e r d e l i n g van de g r o n d over deze b o u w v o o r -z w a a r t e k l a s s e n in de v e r s c h i l l e n d e d o r p s b e h o r e n ligt. In de-ze figuur i s t e v e n s de verhouding b o u w l a n d g r a s l a n d aangegeven. In de noordelijk g e

• 1 1

-legen d o r p s b e h o r e n s W i e r u m (6), Nes (10) en P a e s e n s (11) i s de grond het l i c h t s t . Hier komt dientengevolge ook het hoogste p e r c e n t a g e bouwland v o o r . De zuidelijk gelegen d o r p s b e h o r e n s R a a r d (3), A a l s u m (7), O o s t r u m

(13) en Ee (14) b e s t a a n voor het o v e r g r o t e deel uit z w a a r d e r e gronden, die dan ook als g r a s l a n d in gebruik zijn. E n g w i e r u m (16) wijkt h i e r duidelijk af. Dit i s een gevolg van de aanwezigheid van o e v e r w a l l e n langs het Dok-k u m e r Oud Diep, dat v r o e g e r in open verbinding stond m e t de z e e .

In het midden gebied i s het v e r b a n d t u s s e n b o u w v o o r z w a a r t e en c u l t u u r t o e s t a n d m i n d e r duidelijk. Dit i s ook wel begrijpelijk d a a r de g e b r u i k s -mogelijkheden van de grond niet l o u t e r b e p a a l d worden door de z w a a r t e van de bouwvoor, m a a r t e v e n s door profielopbouw, k a l k t o e s t a n d en bouwvoor zonder grond e t c . Zo zullen k a l k r i j k e gronden m e t een r e g e l m a t i g profiel en een p e r c e n t a g e a f s l i b b a r e delen t u s s e n 25 en 40% nog a l s bouwland g e -b r u i k t kunnen w o r d e n , al zal -bij het z w a a r d e r worden van de -bouwvoor de b e w e r k b a a r h e i d afnemen, en de g e w a s s e n k e u z e e n g e r w o r d e n (o. a. door t e r u g l o p e n van de o p b r e n g s t e n van p o o t a a r d a p p e l e n ) . Gronden m e t een

stugge k a l k a r m e laag in de o n d e r g r o n d zullen bij een b o u w v o o r z w a a r t e t u s s e n 25 en 40% v e e l a l a l s g r a s l a n d worden g e b r u i k t .

Bij de z e e r lichte en lichte zavelgronden b e p a a l t het gehalte aan k o o l -z u r e kalk -z e e r s t e r k de slempgevoeligheid van de grond.

Deze v e r s c h i l l e n in g e b r u i k s m o g e l i j k h e d e n van de in de Dongeradelen gelegen gronden zullen een u i t r u i l wel bemoeilijken.

De bedrijven

a. B e d r i j f s s t r u c t u u r

De b e d r i j v e n in dit gebied kunnen n a a r de ligging van de b e d r i j f s g e b o u wen ingedeeld w o r d e n n a a r binnen de d o r p s k e r n gelegen en buiten de d o r p s -k e r n gelegen b e d r i j v e n .

Een a n d e r e indeling, die nodig i s om een goede i n t e r p r e t a t i e van de b e d r i j f s g r o o t t e s t r u c t u u r te kunnen m a k e n i s die n a a r het hoofdberoep van de o n d e r n e m e r . Hier zijn o n d e r s c h e i d e n * :

A - b e d r i j v e n : De g r o n d g e b r u i k e r heeft als enig b e r o e p landbouwer

B - b e d r i j v e n : De g r o n d g e b r u i k e r heeft a l s hoofdberoep landbouwer, m a a r oefent d a a r n a a s t nog een n e v e n b e r o e p uit

* De indeling komt o v e r e e n m e t de bij het LEI gebruikte indeling. Hierbij dient wel bedacht te worden, dat het LEI een bedrijf indeelt aan de hand van een aantal b e d r i j f s e c o n o m i s c h e data. Hier i s s l e c h t s gebruik g e m a a k t van de aanduiding, die door de b e t r o k k e n e i s gegeven op het C. B. S.

-m e i t e l l i n g s f o r -m u l i e r .

-12-m a •*> o •P u 0) ÎÊ o> 4->

I

* 8" •a „ *> *• i ( S • CO 9 - •<= o • p • eg P . J3 O

s

o . cd o . s: o w ca eg +> o •p 'S CO o. a e- « b CU *> + o . eg 9 - - e g o w o CO • p g 10 T r r A * - \ O i A i A m o r - \ O « \ < M C ^ C T > 0 0 O o > cy* co CT» I A - * N N \ D vO v D <cr O * CT» CT* O * 0 r -l A l A l A r A K \ I A t A * - ï

-9 s a

O I A vO CO \ D CU I A t N CJ> CO P» I A * - N v O \ O c r > v o c u - * c M r » \ o

«

L T V ^ f d * I A ^ ^ C ^ 0 1 Q v C ( A r A i A i A i A i A t A i A r A < r

» O H § § H Ss

N S I A 3 3 - -3- K \ K \ S S « V N ifi r T - I A

§ ts $

? s

us

£ ft 8 $ l f \ - * I V V CU I CU o tN 00 <M vO I A •st-er^ CO o I A I A vD SO - * t N I N p». I A CU VO CT»

a « s

\0 I A ft •& CU I A l A vO O £ tN t<- rA I A

T-s

° tt fc £

Q CU I A CU N r r £ S - * vO • * R 3> vO CO o IN -* o S SR I A O CU 1 CM -* 00 I A CTN r A 81 V CM I A ig -* \0 en • CO O cv I A I A CO *-< £ *-•» I N <£ CM I A I A 8 » O I A Q K\ f A •*? ft £ I A I A O A l 8 3 CU

?

o ? CO 8 CT« CM CO pT O -sf" H a »ra CO O - H S W jO

•13-C - b e d r i j v e n : De g r o n d - g e b r u i k e r oefent het landbouwbedrijf s l e c h t s a l s n e v e n b e r o e p uit

D b e d r i j v e n : De g r o n d g e b r u i k e r i s een r u s t e n d landbouwer of een g e p e n s i -o n e e r d niet a g r a r i ë r m e t enig g r -o n d g e b r u i k .

Bij de p r e s e n t a t i e zijn de A en B - b e d r i j v e n m e e s t a l samengevoegd (dus het hoofdberoep van de g r o n d g e b r u i k e r i s landbouwer, eventueel m e t n e v e n -b e r o e p ) .

In t a b e l 2 i s de b e d r i j f s g r o o t t e v e r d e l i n g over alle 991 in het gebied voorkomende b e d r i j v e n gegeven, o n d e r s c h e i d e n n a a r de liggipg van de b e -drijfsgebouwen en n a a r het hoofdberoep van de g r o n d g e b r u i k e r .

Een g r a f i s c h e w e e r g a v e van deze v e r d e l i n g i s w e e r g e g e v e n in figuur 5, g e d i f f e r e n t i e e r d n a a r d o r p s b e h o r e n .

Van de 991 g r o n d g e b r u i k e r s zijn e r 823 die in hun a g r a r i s c h o n d e r n e -m e r s c h a p hun hoofdberoep vinden. De grootte van hun bedrijf i s ge-middeld

1 4 , 9 ha.

Bij de 168 g r o n d g e b r u i k e r s aan wie het bedrijf s l e c h t s een n e v e n v e r dienste oplevert , i s 495 ha g r o n d in e x p l o i t a t i e . Hun gemiddelde bedrijf s g r o o t t e i s dus s l e c h t s 3, 0 ha. De C + D b e d r i j v e n v o r m e n zo wel een a a n m e r k e l i j k p e r c e n t a g e van het t o t a a l a a n t a l b e d r i j v e n (17 %)maar ze g e b r u i ken s l e c h t s 3, 9 % van alle c u l t u u r g r o n d . Wanneer e r in r u i l v e r k a v e l i n g s -v e r b a n d nieuwe l a n d i n r i c h t i n g s p l a n n e n opgesteld m o e t e n worden, zullen deze plannen door de aanwezigheid van deze g r o e p niet s t e r k beinvloed behoeven te worden; z e k e r n i e t , w a n n e e r ook nog een aanzienlijk gedeelte g e b r u i k zou willen m a k e n van een bedrijfsbeè'indigingsregeling.

Van de C + D b e d r i j v e n valt het o v e r g r o t e deel (160) d. i. in de g r o o t t e -k l a s s e n tot 10 ha. M a a r oo-k van de A + B - b e d r i j v e n zijn e r 415 (50, 5 %) niet g r o t e r dan 10 ha. Zij e x p l o i t e r e n s l e c h t s 18, 1 % van de bij alle A + B b e -d r i j v e n in g e b r u i k zijn-de c u l t u u r g r o n -d .

De gemiddelde b e d r i j f s g r o o t t e van alle binnen de k o m t gelegen b e d r i j ven i s s l e c h t s 6, 0 ha tegen een gemiddelde grootte van de v e r s p r e i d l i g g e n -de b e d r i j v e n van 17, 8 ha. Dit v e r s c h i l in gemid-del-de g r o o t t e m a a k t dat -de C + D - b e d r i j v e n r e l a t i e f s t e r k v e r t e g e n w o o r d i g d zijn bij de binnen de k o m gelegen b e d r i j v e n . Van de 409 binnen de kom gelegen b e d r i j v e n b e h o r e n e r

118 (dus 29 %) tot de g r o e p C + D b e d r i j v e n . Bij de v e r s p r e i d gelegen b e -d r i j v e n zijn -deze c i j f e r s r e s p e c t i e v e l i j k 582 en 50 (9 %). Van -de a n -d e r e

-14-kant b e n a d e r d kan m e n ook zeggen dat 70 % van alle C + D - b e d r i j v e n binnen de kom gelegen i s , t e r w i j l dit p e r c e n t a g e bij de A + B - b e d r i j v e n s l e c h t s 35 i s .

Tabel 3. Voorkomen van binnen en buiten de dorpskom gelegen bedrijven en gemiddelde bedrijfsgrootte per dorpsbehoren voor A + B-bedrijven en voor alle bedrijven

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 aantal bedr. 34 9 7 9 20 24 10 24 24 30 2C 22 9 15 21 13 totaal 291 binnenkom opp. ha 280 50 100 54 157 142 79 211 127 141 100 144 49 139 182 162 2 118 A gem. opp. 8,2 5,6 14,2 6,0 7,9 5,9 7,9 8,8 5,3 4,7 5,0 6,5 5,4 9,2 8,7 12,4 7,3 + B aantal bedr. 37 25 34 64 43 6 20 44 30 20 15 41 39 38 49 27 532 b e d r buitenkom opp. ha 794 598 669 1 334 689 190 261 754 558 433 189 637 696 699 1 011 670 10 181 i j v e n gem. opp. 21,5 23,9 19,7 20,3 16,0 31,6 13,1 17,1 18,6 21,7 12,6 15,5 17,8 18,4 20,6 24,8 19,1 aantal bedr. 71 34 41 73 63 30 30 68 54 50 35 63 48 53 70 40 823 totaal opp. ha 1 074 649 768 1 388 846 332 340 966 685 575 289 781 747 338 1 194 831 12 299 gem. opp. 15,1 19,1 18,7 19,0 13,4 11,1 11,3 14,2 12,7 11,5 8,3 12,4 15,5 15,8 17,0 20,8 14,9

Zoals uit t a b e l 3 i s af te leiden loopt het p e r c e n t a g e binnen de kom g e

-legen b e d r i j v e n van d o r p s b e h o r e n tot d o r p s b e h o r e n s t e r k uiteen. De u i t e r s t e n vinden we in de twee n a a s t e l k a a r gelegen d o r p s b e h o r e n s . H a n t u m H a n t u m huizen en W i e r u m . In H a n t u m H a n t u m h u i z e n ligt m a a r 12 % van de A + B -b e d r i j v e n -binnen de kom tegen 80 % in W i e r u m .

Uit de t a b e l valt v e r d e r af te leiden, dat van de 409 binnen de k o m g e -legen b e d r i j v e n e r 70 g r o t e r dan 10 ha zijn, w a a r v a n 65 A + B - b e d r i j v e n . Deze 65 b e d r i j v e n e x p l o i t e r e n in t o t a a l 1071 ha. Binnen deze g r o e p zullen v o o r a l de candidaten voor een eventuele b e d r i j f s v e r p l a a t s i n g gezocht m o e -t e n worden, omda-t v e r w a c h -t m a g w o r d e n da-t dan he-t v e r p l a a -t s i n g s e f f e c -t het grootst zal zijn.

15Figuur 5 laat v e r d e r zien dat de b e d r i j f s g r o o t t e v e r d e l i n g van d o r p s -b e h o r e n tot d o r p s -b e h o r e n nogal uiteen kan lopen. Dit uit zich onder a n d e r e in de gemiddelde b e d r i j f s g r o o t t e .

Teneinde na te gaan of h i e r b i j een v e r b a n d valt w a a r te n e m e n m e t de gebruikswijze van de grond zijn in figuur 6 de d o r p s b e h o r e n s g e r a n g s c h i k t n a a r t o e n e m e n d p e r c e n t a g e g r a s l a n d . Dit v e r b a n d blijkt niet of nauwelijks a a n w i j s b a a r . De figuur laat n a a s t de g r o t e fluctuatie in gemiddelde b e d r i j f s -grootte ook duidelijk zien dat de verhouding t u s s e n de gemiddelde g r o o t t e n van de binnen de k o m gelegen en de v e r s p r e i d gelegen b e d r i j v e n voor de d i v e r s e d o r p s b e h o r e n s a l l e r m i n s t constant i s . Als we deze verhouding voor de A + B - b e d r i j v e n nagaan (zie ook t a b e l 3) dan wordt ook h i e r in W i e r u m een e x t r e e m gevonden m e t het v e r h o u d i n g s c i j f e r 5 , 4 . Het k l e i n s t e quotient vinden we in R a a r d n a m e l i j k 1, 4. Het p r o b l e e m van de vele kleine bedrijf-j e s m e t binnen de d o r p s b e h o r e n gelegen bedribedrijf-jfsgebouwen blibedrijf-jkt zich in het d o r p s b e h o r e n W i e r u m het s t e r k s t voor te doen.

Een i n t e r e s s a n t e v r a a g i s of de bedrijf s g r o o t t e s t r u c t u u r voor de d i v e r -se in het gebied voorkomende bedrijfstypen v e r s c h i l t . Globaal kan m e n zeggen dat aan alle b e d r i j v e n 10% z u i v e r e akkerbouwbedrijven, 20% z u i v e r e g r a s l a n d b e d r i j v e n en 70% b e d r i j v e n m e t gemengd grondgebruik. Rekent m e n de bedrijven m e t m i n d e r dan 15% g r a s l a n d tot de akkerbouwbedrijven en die m e t m e e r dan 85% g r a s l a n d tot de g r a s l a n d b e d r i j v e n , dan wordt de v e r d e l i n g 13% akkerbouwbedrijven, 32% g r a s l a n d b e d r i j v e n en 55% gemengde b e d r i j v e n . Met het oog op een eventuele optredende ontmenging zijn de g e mengde b e d r i j v e n n a a r hoofdproductie richting o n d e r v e r d e e l d in d r i e g r o e -p e n : gemengde b e d r i j v e n m e t overwegend g r a s l a n d (60 - 85% g r a s l a n d ) ; gemengde b e d r i j v e n m e t overwegend bouwland (15 - 40% g r a s l a n d ) en een t u s s e n g r o e p w a a r i n beide p r o d u c t i e r i c h t i n g e n ongeveer even b e l a n g r i j k zijn. T a b e l 4 geeft een overzichtjin welke g r o t e de v e r s c h i l l e n d e typen b e d r i j v e n p e r d o r p s b e h o r e n v o o r k o m e n .

• 16-Tabel 4. Verdeling n a a r bedrijfstypen

d o r p s b e h . 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Totaal z u i v e r bouwl. b e d r . 13 5 -3 14 10 -9 8 9 7 5 1 3 8 4 99 15 9 -2 4 -1 7 3 2 -1 2 31 gemengd (percentage g r a s l a n d ) 15-40 22 3 -6 19 12 1 6 16 26 20 8 -3 6 8 156 40-60 60-85 23 5 -9 26 7 1 15 17 6 9 26 3 5 15 13 180 10 13 1 24 14 2 1 28 14 6 3 22 11 24 30 11 212 85-100 3 7 6 19 7 -2 16 4 -3 11 9 10 2 101 zuiver g r a s -land b e d r . 10 10 38 33 4 -35 15 3 1 -9 25 14 10 5 212 t o t a a l aantal b e d r . 90 43 45 94 86 35 40 89 63 55 42 75 51 58 80 45 991

Hierbij blijkt dat in de d o r p s b e h o r e n s R a a r d (3) en Aalzum (7) bijna u i t s l u i t e n d z u i v e r e g r a s l a n d b e d r i j v e n w o r d e n gevonden. In alle a n d e r e d o r p s b e h o r e n s overweegt het gemengde bedrijf. Het p e r c e n t a g e g r a s l a n d bij de gemengde b e d r i j v e n v e r s c h i l t e c h t e r s t e r k bij de d i v e r s e d o r p s b e -h o r e n s . Zo -heeft 70% van de b e d r i j v e n in de d o r p s b e -h o r e n s (Oostrum (13), H a n t u m H a n t u m h u i z e n (4), Ee (14) en B r a n t g u m (2) m e e r dan 60% g r a s -land, t e r w i j l 70% van de b e d r i j v e n in de d o r p s b e h o r e n s P a e s e n s (11), Nes

(10) en W i e r u m (6) m e e r dan 60% bouwland hebben.

Bij de v e r s c h i l l e n d e b e d r i j f s t y p e n b e h o r e n ook v e r s c h i l l e n d e b e d r i j f s -g r o o t t e v e r d e l i n -g e n . Dit i s te zien in fi-guur 7, w a a r i n de -g r o o t t e v e r d e l i n -g voor de A + B - b e d r i j v e n i s gegeven p e r d o r p s b e h o r e n en over het gehele gebied m e t een o n d e r v e r d e l i n g n a a r bedrijfstypen. Zoals uit het d i a g r a m voor het gehele gebied blijkt, w o r d e n de akkerbouwbedrijven v o o r n a m e l i j k

17in de g r o o t t e k l a s s e 'xlO ha gevonden. De overige typen zijn allen op n a g e -noeg gelijke wijze over de g r o o t t e k l a s s e n v e r d e e l d . Dit r e s u l t e e r t in een s t e r k afwijkende gemiddelde b e d r i j f s g r o o t t e voor de akkerbouwbedrijven ten opzichte van de a n d e r e typen. Deze gemiddelde g r o o t t e n zijn w e e r g e -geven in t a b e l 5:

Tabel 5: Gemiddelde b e d r i j f s g r o o t t e n a a r bedrijfstype en n a a r hoofdberoep van de o n d e r n e m e r

be drijf stype A + B - b e d r i j v e n alle b e d r i j v e n akkerbouw ( 15% g r a s l . )

gemengd m e t overw. akkerbouw (15 - 40) gemengd (40 - 60) emengd m e t overw. g r a s l . 60 - 85) g r a s l a n d ( 85) alg. gemiddelde

l

6 , 9 ha 14, 7 ha 1 7 , 4 ha 16, 2 ha 1 4 , 8 h a 14, 9 ha 4 , 8 ha 1 3 , 4 ha 1 6 , 6 ha 1 4 . 8 ha 1 2 , 6 ha 1 2 . 9 ha

De gemiddelde grootte van het gemengde bedrijf m e t een ongeveer gelijke v e r d e l i n g van de grond over g r a s l a n d en bouwland blijkt het gun-s t i g gun-s t te zijn.

b . E x t e r n e p r o d u c t i e o m s t a n d i g h e d e n d e r b e d r i j v e n

Gemiddeld k o m e n e r in het b e s c h r e v e n gebied 4, 7 k a v e l s p e r bedrijf voor bij een gemiddelde k a v e l g r o o t t e van 2, 8 ha. Tabel 6 geeft een f r e -quentieverdeling van de b e d r i j v e n n a a r k a v e l a a n t a l .

18-Tabel 6. Verdeling van de b e d r i j v e n n a a r k a v e l a a n t a l Aantal k a v e l s Aantal Aantal e Gem. bedrijf

s-p e r bedrijf b e d r i j v e n k a v e l s / , K ' grootte (ha) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13-15 T o t a a l 42 157 180 169 134 108 67 50 34 19 15 9 7 42 314 540 676 670 648 469 400 306 190 165 108 100 7S3 1730 1863 1873 1616 1411 1138 742 591 416 285 139 209 9 9 1 4628 12795 18,6 11,0 1 0 , 4 1 1 , 1 12, 1 1 3 , 1 17,0 1 4 , 8 1 7 , 4 2 1 , 9 1 9 , 0 1 5 , 4 2 9 , 9 1 2 , 9 Gem. kavel grootte (ha) 18, 5, 3, 2, 2, 2, 2, 1, 1, 2, 1, 1, 2, 65 51 45 77 41 18 43 85 93 19 7 3 09 2,76

Opvallend i s de hoge gemiddelde b e d r i j f s g r o o t t e van de 42 één k a v e l -b e d r i j v e n .

In t a b e l 7 heeft een u i t s p l i t s i n g plaatsgevonden n a a r b e d r i j f s g r o o t t e . We zien h i e r , dat bij t o e n e m e n d e b e d r i j f s g r o o t t e het gemiddelde k a v e l a a n -t a l oploop-t -to-tda-t bij de k l a s s e 10-15 ha een m a x i m u m van 6, 1 k a v e l s p e r dag b e r e i k t wordt. D a a r n a loopt het gemiddelde k a v e l a a n t a l t e r u g , hetgeen u i t e r a a r d g e p a a r d gaat m e t een s t e r k e t o e n a m e van de gemiddelde k a v e l -g r o o t t e .

In t a b e l 8 i s het gemiddelde k a v e l a a n t a l p e r d o r p s b e h o r e n w e e r g e -geven.

•19-o «H •.5" (O CO CO

1

.M U a co c c g 60 e •H .-( <D J 3 Sb +> v j= t , o « +> & 'S S o cd o. ca 2 O X» ft * > (4 § Q) s) A o ft 1 S S S 8'ü S g £ I - P «H o 9 » <3 « « «o o. 4 3 O 9-5 I -P tJ e a> CS X I co & l ft JS ft I »4 I •o ip o </] cd i H Jü <D •p •P O O (4 bO in C M •rs a . cd -p h S "8 cd A a. a a. J= o p h B X ) Cd CU cd X) & 2 O. A • P U es A a. cd a A o •P t* c -o cd a> cd A O . cd ex J3 o 9 I •P -O • t , c m cd Xi cd <d a . cd si a. si o 1 ** 4s a) S Xi x: o m

w

il

s **

g . <d & CM I - P U S-, H » I » H f l •P CD cd eu cd a a. K t ( d CM I A ft <M O » O W\ I A CM K \ Si s ? 8 | § I S ? •" • S » ft * K \ T- CM « \ v £ * S & 8 ft K\ Jt O» J»- CM T - *

!HP^

\ O V D K \ \ 0 * * \ O C \ J T -« 8 i - ? -« f t f t ^ ^ l R CM (M T- CM r - r - CM C M O * O v O C M C M K \ K \ T - < r v O m K N t S \ 0 * O C > i O K \ S S CM IA *" T-K \ T-K \ T-K \ N ( o r i f l r w CM T- <-S <-S | 5 § & | * K ftcQRr J C C ^ l A v O C M C ^ - I A C ' - t A l A g S ? r 5 ^ « ? S S S I Ki CM r- <r r- r- T- V r-4 O O IA VO N K\ K\ in K\ * IA 3 8 i S c 5 s ! r i f t i / \ 5 S R § K \ c- r * . c o - * s P i ' A tv » c M i A i A C M v * * T CM * * * -K\ -K\ 00 v - v O r in Q ift i n ä N - * C » - Ç M ri - I A I A I A O 0 0 C M C M C M r- CM Jt IA IA CM r-C M * - t A r-C M f > - t  0 0 r-C M v O * ~ ^ V " r- r- K\ K\ CM v v-*• a. si * O C CM r C M K N ^ l A v O l N O O C r i v r T -•p IA * «

S

IA CO

1

I A I A I A « <£ CO

1

!C-X3S *8 «ft I A I A I A I A •» I A I A CO CTv •• CM I A 85 CM 00 vO -* vO CM l A fe sr IO\ <T> t > \0 ? S V-r-( cd cd • P S CO •* fCS ( A CM rH S > cd .M rH . 5 a c CD cd b0 cd M Cd > cd M B CD &D o> 00 o" * o" CD •P - P O O <4 bO

•20-T a b e l 8. Gemiddelde b e d r i j f s g r o o t t e , gemiddelde k a v e l a a n t a l en gemiddelde k a v e l g r o o t t e p e r d o r p s b e h o r e n

D o r p s b e h o r e n Gemiddelde Gemiddelde Gemiddelde b e d r i j f s g r o o t t e k a v e l a a n t a l k a v e l g r o o t t e 5 , 5 4 , 8 3 , 0 4 , 0 4 , 5 5 , 3 3 , 0 5 , 1 5 , 3 5 , 3 5 , 8 5 , 2 4 , 0 4 , 4 4 , 9 3 , 6 2, 35 3,27 5,78 3,83 2 , 3 1 1,84 3,24 2 , 2 8 2 , 1 5 2 , 0 3 1,25 2 , 0 7 3,74 3, 33 3,07 5,20 1. Holwerd 12, 9 2. B r a n t g u m 15, 6 3. R a a r d 17, 3 4. Hantum 1 5 , 4 5. T e r n a a r d 1 0 , 4 6. W i e r u m 9, 8 7. A a l s u m - D 9,6 8. N i a w i e r - M 11,7 9. O. Nijkerk 1 1 , 3 10. Nes 1 0 , 6 11. P a e s e n s 7, 2 12. Ldoessens 10,7 13. O o s t r u m 15,0 14. Ee 1 4 , 6 15. Anjum 1 5 , 1 16. E n g w i e r u m 18, 7 T o t a a l 1 2 , 9 4 , 7 2 , 7 6

We zien h i e r dat in het d o r p s b e h o r e n 11 ( P a e s e n s - M o d d e r g a t ) de k l e i n s t e gemiddelde b e d r i j f s g r o o t t e s a m e n g a a t m e t het g r o o t s t e k a v e l -a -a n t -a l p e r bedrijf. Dit r e s u l t e e r t n-atuurlijk in een z e e r kleine gemiddelde k a v e l g r o o t t e . Globaal kan gezegd w o r d e n , dat r o n d o m P a e s e n s M o d d e r -gat c o n c e n t r i s c h e c i r k e l s te t r e k k e n zijn, w a a r b i j bij een g r o t e r wordende

s t r a a l de gemiddelde k a v e l g r o o t t e t o e n e e m t .

Omdat het k a v e l a a n t a l p e r bedrijf geen i n f o r m a t i e geeft o m t r e n t de onderlinge ligging d e r k a v e l s , geeft het onvoldoende i n f o r m a t i e o m t r e n t de v e r s n i p p e r i n g . D a a r o m i s g e t r a c h t deze onderlinge ligging n a d e r v a s t te leggen door het i n v o e r e n van de b e g r i p p e n " b e d r i j f s k a v e l " en "benutte w e g l e n g t e " . Zoals al e e r d e r i s u i t e e n g e z e t , w o r d e n v e r s c h i l l e n d e door o v e r s c h r i j d b a r e g r e n z e n g e s c h e i d e n k a v e l s , die tot hetzelfde bedrijf b e -h o r e n besc-houwd a l s één b e d r i j f s k a v e l .

.21-eu co co cö I—I X cu •w +-> o o y ba co y XJ CU x> ï-t tt) cu > cö X co ••-1 • r l U X I (U Ö cu > rö Ö cö > •*•» O O y CU XI cö cö H o m As o in i m m i o o I m ro m co • o co O CO m C M m CM i o CM O CM I in m o o TH I. i n m i C M I cu XI X! • r l S a> w ö cu •—1 cö

5

• <y* r—1 CU .o cö H a j r l o co co cö r-H ^ cu •4-» O o fco co «H • • - » • H U X I eu ffl X H a^ o •cH r - i \ 0 T H O OO o CO O CO o^ CO CO i n i n m •* CO • r l ^ ro CM i n CO CM v£> O • r l CO CM vO • * • t f m 0 0 m CO *r< t -t ^ T H O N O • r l 0 0 O CM <tf O O ) O CM CO • H CM 0 0 • H CM CM • r i vO 0 0 0 0 o •* CM CM CO co •* Tfi Tfi Th CO O - T H vO •<* • r l 0 0 CM • r l O oo • r l • r l vO CM CM O C l [ ^ oo r~ Tt" CO T t • T l r-0 r-0 0 0 v O rj< CM r-„ ^ o *. T f •* i n i n „ •* i n * •* i H „ •* CO „ i n r» « m o „ m r H „ v D CM n i n 0 0 n CO CO * CM <* M <# O • t * f O •* ^ « f r-» co CO • c l N O « •<* o « -tf m * m o ,. m T » * m r-•. co co » CM vO r» „ C M m C l ~ • r l • r l O r-0 r-0 CO M o Tf CM .» C O 00 O-» CM «rl * m C M O .. CO 0 0 •. C M r-o » T - l t^-CO .. • r l 0 0 * o m . o "*< o^ fc C M m o •* co <n C M 00 T i CM ^ C M «rl O » o o N O _ «TH (^ „ i n i n n o • * H ^ CO o „ CM i - I • ^ * O M o m M o CU > • H u xi o Xi i—i cö -!-> G CÖ <l cu > cö > cd co " - » • i-I !-l X I cu M X l <u y X ) < co i-t (U > cö X i—i cd •»-> _Ö cö CU > cö co • 1 - 1 • r l y X ) cu & • - I cd + j G cd cd cö cd cö cd cd

é

s

cu cu cu > cd X <u > cö X co m •|H y x) cu .o cu < <! Ü Ü o o o o y y 00 OX)

s è

<u <u Ü Ü o <M <M

-22-Zoals in t a b e l 9 te zien v a l t , i s e r v o o r a l bij de g r o t e r e b e d r i j v e n een v e r s c h i l w a a r n e e m b a a r t u s s e n de gemiddelde k a v e l g r o o t t e en de gemiddelde bedrijf s k a v e l - g r o o t t e .

Zonder een aan t a b e l 6 analoge t a b e l te geven voor de v e r d e l i n g van de b e d r i j v e n n a a r b e d r i j f s k a v e l aantal zij h i e r v e r m e l d , dat e r 61 b e d r i j v e n

zijn m e t één b e d r i j f s k a v e l m e t een gemiddelde b e d r i j f s g r o o t t e van 2 1 , 4 ha. (Voor de één kavel b e d r i j v e n w a r e n deze c i j f e r s r e s p e c t i e v e l i j k 42 en 18, 7).

Bij de bepaling van de benutte weglengte i s de totale lengte van de bij de ontsluiting van de g r o n d benutte openbare wegen g e m e t e n . Tabel 10 toont de spreiding in benutte weglengte, die e r t u s s e n de b e d r i j v e n m e t een bepaald k a v e l a a n t a l b e s t a a n .

Tabel 10. Benutte weglengte naar kavelaantal per bedrijf

Kavel-aantal per bedrijf 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13-15 Totaal 200 42 29 5 1 77 200 500 23 19 2 44 Benutte weglengte 500 1000 36 34 21 6 1 2 100 1000 2000 43 55 53 35 15 4 1 1 1 1 209 2000 3000 11 41 35 29 21 5 7 5 1 1 156 (•) 3000 5000 11 17 36 43 41 26 17 8 8 6 2 215 5000 7000 3 9 12 9 16 14 14 13 2 "1 4 97 7000 10000 7 6 12 9 10 5 1 2 2 5 59 10000 15000 1 2 5 2 6 2 5 3 1 27 15000 1 1 1 1 1 2 7 Totaal 42 157 180 169 134 108 67 50 34 19 15 9 7 991 Gem. benutte wegl. per bedrijf (m) 1199 1788 2839 3316 4112 5328 5329 5471 7184 6963 6887 12894 3109

De gemiddelde w a a r d e n d e r k a v e l a a n t a l k l a s s e n geven wel een duidelijke t o e n a m e te zien bij het t o e n e m e n van het k a v e l a a n t a l , m a a r de spreiding binnen de k l a s s e n i s z e e r g r o o t .

De ontsluiting van de bedrijfsgebouwen laat bij een aantal b e d r i j v e n veel te wensen o v e r . Tabel 12 geeft d a a r o v e r n a d e r e i n f o r m a t i e .