UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl)
UvA-DARE (Digital Academic Repository)
In kringen van Kanunniken. Munsters en kapittels in het bisdom Utrecht
695-1227
van Vliet, K.
Publication date
2002
Link to publication
Citation for published version (APA):
van Vliet, K. (2002). In kringen van Kanunniken. Munsters en kapittels in het bisdom Utrecht
695-1227. Walburg Pers.
General rights
It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s)
and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open
content license (like Creative Commons).
Disclaimer/Complaints regulations
If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please
let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material
inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter
to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You
will be contacted as soon as possible.
BIJLAGEE 3
Proostenn en dekens in getuigenlijsten van bisschoppelijke
oorkondenn 1058-1118
Dezee bijlage geeft een overzicht van alle proosten en dekens van de Utrechtse kerk, die worden genoemd in getuigenlijstenn van oorkonden, uitgevaardigd door of totstandgekomen in nauwe samenwerking met de Utrechtsee bisschop. De oudste bisschoppelijke oorkonde met een getuigenlijst waarin proosten ambtshalve wordenn vermeld, dateert uit 1058. Het overzicht loopt tot en met 1118. Na dat jaar heeft de samenstelling van dee Utrechtse prelatuur, althans wat het aandeel van de proosten en de dekens aangaat, geen veranderingen meerr ondergaan en krijgt hun optreden in de getuigenlijsten een meer constant karakter.
Bijj de identificatie van de namen uit de getuigenlijsten is in principe uitgegaan van de nog altijd maatgevende 'Lijstenn der Utrechtsche prelaten voor 1300' van C. Pijnacker Hordijk, postuum gepubliceerd in het Nederlcndsch Archieuenbladd van 1911/1912. door S. Muller Fzn.1 Op sommige punten behoeven deze lijsten echter aanvulling off correctie. In die gevallen zal de identificatie in de annotatie nader worden toegelicht
Gebruiktee afkortingen: dn.. deken
kap.. kapelaan van de bisschop kbs.. koorbisschop pr.. proost ** onechte oorkonde
10588 06 25, Utrecht, St-Maartenskerk
'Testes:: Vocco, Blitgerus, Ansfridus, Liedulphus, prepositi...'
[pr.. dom2, pr. Oudmunster?, pr. (onbekend buitenkapittel)4, pr. Oldenzaal (?)5]
OHZZ nr. 83 (= OSU nr. 220)
11 Behalve opgaven van de proosten en dekens van de vijf Utrechtse kapittels en de buitenkapittels in Emme-rik,, Tiel, Deventer, Oldenzaal en de proosten van Eist en Odiliënberg (p. 63-103 en 185-213), bevat dit overzicht ookk lijstenn van de Utrechtse bisschoppen (p. 23-56) alsmede van de koorbisschoppen en de abten van Sr,-Pau-luss en St.-Laurens (p. 213-219).
22 Over domproost Focco zie p. 242.
33 Over proost Blidger van Oudmunster zie n. 1040.
44 Ervan uitgaande dat de proost Liudolf, die na Ansfried wordt genoemd proost was vann een buitenkapittel, vermoedelijkk Oldenzaal (zie hierna n. 5), en dat Ansfried geen proost was van St-Pieter of St-Jan (vgl. de situ-atiee in 1063), zal deze Ansfried eveneens een proost van een kapittel buiten Utrecht zijn geweest Gezien het feitt dat Lambert in 1063 als proost van Deventer wordt genoemd, moet daarbij waarschijnlijk aan Emmerik of Tiell worden gedacht In het eerste geval zal hij de opvolger zijn geweest van Kunro die in een tussen 1037 en 10544 te dateren (onechte) oorkonde als proost van Emmerik wordt vermeld: RUB nr. 152a (= EUB nr. 9) 55 Ik houd deze 'Liedulphus' voor dezelfde als de in 1063 genoemde 'Liudolfus' en de in het falsum van 1064 genoemdee 'Luottholfus'. In 1063 verschijnt hij na proost Lambert van Deventer en vóór proost Boudewijn, naar allee waarschijnlijkheid proost van St-Pieter (zie hierna n. 8), en proost Anselm van St-Jan. Dit zo zijnde, kan Liudolff in ieder geval als een proost van een van de drie overige buitenkapittels worden aangewezen. Uitgaan-dee van de vaste rangvolgorde onder de prelaten, waarbij de proosten van Emmerik en Tiel vóór de proost van Deventerr komen en die van Oldenzaal erna, zal hij dan proost van Oldenzaal zijn geweest
448 8
INN KRINGEN VAN KANUNNIKEN1058122 2501059 0716, s.1. (Utrecht?) *
'Inn rei geste testimonium hanc cedulam sigillari fecimus, subscriptis testibus, quorum unus de nostris est pre-posituss Focho, Plitherus, Anfredus...'
[pr.. dom, pr. Oudmunster, pr. (onbekend buitenkapittel)] OGZ-8,, nr. 1059.07.16 (na 1058.12.25) (= OSU nr. 222) 10633 12 28, Keulen
'Hii sunt testes: Ansfridus prepositus, Blidgerus prepositus, Lambertus prepositus, Liudolfus prepositus, Bal-duinuss prepositus, Anselmus prepositus...' (afschrift B2)
[pr.. dom (?)6, pr. Oudmunster, pr. Deventer?, pr. Oldenzaal (?), pr. Pieter (?)8, pr. Jan] MGHH DHIV nr. n6a-b (= OSU 226; OHZ nr. 84)
1064,, s.1. *
'Huiuss autem rei testes affuerunt (...) Prepositus Focho, Plitherus, Albericus, Luottholfus...' [pr.. dom, pr. Oudmunster, pr. (onbekend kapittel)', pr. Oldenzaal (?)]
OGZ-8,, nr. 1064.12.31 (na 1064.00.00) (= OSU nr. 227) 1081100 29, Utrecht
'Presentibus:: preposito Luidolfo et Egilberto decano, et Siccone et Tietboldo, Wezelino decano ceterisque fra-tribus...' '
[pr.. dom, dn. dom10, twee domkanunniken, dn. Oudmunster", andere Utrechtse kanunniken] OSUU nr. 244
66 Als eerste in de rij mag deze Ansfried waarschijnlijk als de toenmalige domproost worden bestempeld. Zie ook:: Pijnacker Hordijk 1912, 64. In dat geval kan hij moeilijk dezelfde zijn als de in 1058-1059 genoemde proostt Ansfried, die eerder is geduid als proost van een buitenkapittel, tenzij de in 1059 nog getuigende dom-proostt Focco inmiddels was komen te overlijden en door deze Ansfried was opgevolgd. Als Ansfried in 1063 inderdaadd proost van de dom was, is de vermelding van Focco als domproost in de navolgende oorkonde uit 1064,, een falsum uit de late twaalfde eeuw, historisch onjuist.
77 Aan te nemen valt dat deze proost Lambert identiek is met de 'Landbertus Daventriensis prepositus' die op 88 juni 1076 sneuvelde in de slag bij IJsselmonde. Vgl. Annales Egmundeses, ed. Oppermann 1933,133. 88 Omdat proost Anselm met zekerheid als proost van St-Jan kan worden geïdentificeerd (Pijnacker Hordijk 1912,100),, is het, gelet op de vaste volgorde onder de proosten, waarschijnlijk dat de direct daarvoor genoem-dee Boudewijn proost van St.-Pieter was.
99 Ervan uitgaande dat 'Luottholfus' als proost van een buitenkapittel, waarschijnlijk Oldenzaal, mag worden geduidd (zie hiervóór n. 5) en dat bij de opsomming van de getuigen in deze oorkonde de vaste rangorde onder dee prelaten is aangehouden, zal deze Albericus eveneens proost van een buitenkapittel zijn geweest Daarbij vallenn Deventer en Oldenzaal dan op voorhand af, zodat overblijven Emmerik of Tiel.
100 Ofschoon niet als zodanig vermeld bij Pijnacker Hordijk, ligt het voor de hand om deze direct na de dom-proostt genoemde deken Egilbert aan te wijzen als deken van de dom. Dezelfde Egilbert wordt in de (onechte) oorkondee van 1085 als eerste genoemd na alle proosten in de getuigenlij (de proost van Eist uitgezonderd en misschienn ook die van St-Marie). Gelet op de inhoud van de oorkonde, waarin bisschop Koenraad een schen-kingg verricht aan de broeders van St.-Maarten voor zijn zielenheil, ga ik ervan uit dat de beide broeders die na Egilbertt worden vermeld, kanunniken van de dom zijn.
111 Ervan uitgaande dat alle andere met name genoemde clerici in deze getuigenlijst, inclusief deken Egilbert, deell uitmaken van het domkapittel, zal deze deken Wezelinus naar alle waarschijnlijkheid deken van Oud-munsterr zijn geweest De nauwe banden tussen beide gemeenschappen kunnen als verklaring voor zijn aan-wezigheidd bij deze schenking aan het domkapittel worden aangevoerd. In de (onechte) oorkonde van 1085
1085,, s.1. (Utrecht) *
'Huiuss quoque rei testes subscripsimus: Lanzonem maiorem domus sancti Martini preposicum Traiecti, Adel-hardumm prcpositum sancti Salvatoris ibidem, Rudolfum preposicum sancti Petri in Traiecto, Liebertum pre-positumm in Andensele, Ecgebertum decanum, Lambertum, Engelbertum prepositum, Wezelinum decanum...' [pr.. dom, pr. Oudmunster, pr. Pieter, pr. Oldenzaal, dn. dom, pr. Marie (?)", pr. Eist (= kbs?)1*, dn.
Oud-munster] ]
OHZZ nr. 89 (= OSU nr. 245) 10933 <09 24, s.1. (Deventer?)
Testes:: Clerici Godebaldus praepositus sancti Johannis, Netzelo camerarius, Thideboldo decanus...' [pr.. Jan, kameraar (van de bisschop?), dn. Jan1*]
OSUU nr. 257 1094,, Utrecht
'Testess afruerunt idonei: clerici: Godeboldus prepositus, Luitbertus prepositus, Engelbertus prepositus, Lam-bertuss prepositus...'
[pr.. Jan, pr. Oldenzaal, pr. Eist (= kbs?), pr. Marie] OHZZ nr. 90 (= OSU nr. 258)
IIOI>055 29?, s.1.
'Huiuss rei testes sunt: clerici: Rodulfus prepositus, Herimannus prepositus, Othelricus prepositus, Focco pre-positus...' '
[pr.. dom1', pr. Oudmunster, pr. Pieter (?)ï6, pr. (onbekend buitenkapittel)1?] OHZnr,92(=OSUnr.26i) )
wordtt deken Wezelinus vermeld na de domdeken, broeder Lambert (misschien de proost van St-Marie) en de proostt van Eist
122 Gaat het bij deze Lambert om een eenvoudige kanunnik (van de dom?) of om een hogere geestelijke? Ofschoonn zijn waardigheid niet expliciet wordt aangegeven, maakt zijn plaats in de getuigenlijst het aanne-melijkk dat hij eveneens tot de proosten en dekens mag worden gerekend. Misschien is hij identiek met proost Lambertt van St-Marie, die in 1194 voor het eerst wordt genoemd.
133 Dat Engelbert de proosdij van Eist zou hebben gecombineerd met het ambt van koorbisschop heb ik eer-derr betoogd in n. 1324.
144 Dit valt af te leiden uit de context van de oorkonde. Vergelijk ook de namen van de zeven clerici die na Thi-deboldd worden genoemd. Drie ervan worden ook genoemd als getuigen in de oorkonde van bisschop Koen-raadd voor St-Jan uit 1094. Waarschijnlijk betreft het hier stuk voor stuk kanunniken van St-Jan.
155 Rudolf wordt hier voor het eerst als domproost genoemd. Hij was de opvolger van de niet nader bekende proostt N., die in of kort vóór 1101, zo blijkt uit OSU nr. 262 (zie aldaar p. 237, n. 1), intrad in een gemeenschap vann reguliere kanunniken. Zie ook n. 1412. Proost Rudolf kwam in 1112 door een moord om het leven: Beke, CkronographiaCkronographia (midden veertiende eeuw), ed. Bruch 1973,97.
166 Zie ook OHZ nr. 96 (= OSU nr. 277). In deze oorkonde verschijnt Odalricus temidden van de vier andere Utrechtsee proosten (na de proost van St-Jan en vóór die van St-Marie). Dat maakt het aannemelijk dat ook hij proostt van een Utrechts kapittel is geweest en dat kan dan alleen dat van S t-Pieter zijn. Dat maakt hem tot voor-gangerr van de later in 1108 genoemde proost Ansfried en opvolger van de in 1085 genoemde proost Rudolf. 177 Ervan uitgaande dat Odalricus proost van St-Pieter was en in de wetenschap anno 1101 Godebald proost vann St-Jan en Lambert of Liuthard proost van St-Marie was, moet deze Focco proost van een buitenkapittel zijnn geweest Pijnacker Hordijk (p. 97) dacht, in navolging van G. Brom, aan Emmerik (vgl. Spengler-Reffgen 1997,, 302) maar de drie andere buitenkapittels behoren eveneens tot de mogelijkheden.
450 0 INN KRINGEN VAN KANUNNIKEN
1104122 2501105 07 16, Zutphen, SL-Pieter- en SL-Walburgiskerk *
'... .assistentibus bone auctoritads hominibus: Sigewino, videlicet custode Maioris ecclesie in Colonia, Wichar-do,, decano sancti Salvatoris in Traiecto...
[thesaurierr dom Keulen, dn. Oudmunster]
OGZ-8,, nr. 1105.07.16 (na 110412.25) (= OSU nr. 272) 1105,, s.1. (Utrecht)
'Testess affuerunt idonei tam clerici quam laici: clerici: Rodulfus maioris ecclesie propositus, Herimannus sanctii Bonifacii prepositus, Godebaldus sancti Iohannis prepositus, Engelbertus prepositus de Eleste, Adal-bertuss capellanus episcopi...'
[pr.. dom, pr. Oudmunster, pr. Jan, pr. Eist (=kbs?), kap.] OHZZ nr. 93 (= OSU nr. 273)
no8<055 30?, s.1. (Utrecht)
'Ett hi idonei testes affuerunt: Ruodolfus, Herimannus, Godeboldus, Odalricus, Liuthardus, prepositi; Adal-bertus,, Frabertus, Wicmannus, Herimannus, decani...'
[pr.. dom, pr. Oudmunster, pr. Jan, pr. Pieter (?), pr. Marie, dn. dom18, dn. Pieter1*», dn. Jan, dn. Marie]
OHZZ nr. 96 (= OSU nr. 277) 1108,, s.1. (Utrecht)
'Actumm publicum (...) sub presentia et testimonio istorum. Clerici: Ansfridus, Luthardus, Engelbertus, prepo-siti...' '
[pr.. Pieter, pr. Marie, pr. Eist (=kbs?)] OSUU nr. 278
11088 06 26, Utrecht, burcht *
'Actumm est hoc (...) presentibus prepositis Rodulfo, Herimanno, Ansfrido, Liutardo, Adelhelmo...' [pr.. dom, pr. Oudmunster, pr. Pieter, pr. Marie, pr. Tiel]
OHZZ nr. 95 (= OSU nr. 279)
188 Zie ook OSU nrs. 264-266. Door de uitgever van het OSU zijn deze stukken gedateerd in 1102-1112, maar ikk ga uit van een nadere datering in het jaar n u (vóór begin augustus): zie n. 1411. Adelbert was de opvolger vann domdeken Egbert, die voor het laatst wordt vermeld in 1085, en de voorganger van Lutbert, voor het eerst genoemdd in 1116.
199 Deze Frabert vinden we ook in het necrologium van St-Pieter ('Frabertus decanus') op 22 januari. Pijn-ackerr Hordijk (p. 189) schaarde hem abusievelijk- in deze oorkonde wordt Frabert samen met Wichman deken vann St-Jan genoemd - onder de niet nader te traceren dekens van St-Jan. Deken Frabert komt ook voor in OHZ nr.. 100 (= OSU nr. 288) uit 1118. Daarmee is Frabert de eerste met name bekende deken van SL-Pieter en de direc-tee voorganger van Luzo, die tussen 1125 en 1131 als deken van St-Pieterwordtvermeld. In 1131 treedtFrabert nog eenmaall kortstondig als deken 'ad interim' naar voren (OSU nr. 333), als Luzo's opvolger Gerard (genoemd in EUBB nr. 12 = OSU nr. 331 en OSU nr. 332) op 17 juni van dat jaar voortijdig komt te overlijden (zie de vermelding inn het Necrologium van St-Pieter, aangehaald door: Pijnacker Hordijk 1912,189). Eind augustus of begin sep-temberr komt het dekenaat van St-Pieter dan vervolgens in handen van Lutbert, voor het eerst genoemd in: OSU nr.. 336 (11310913024). Overigens kunnen OSU nrs. 331 en 332 op basis van het voorafgaande nader worden gedateerdd in 1131 vóór 17 juni en OSU nr. 333 in 1131 tussen 17 juni en 23 augustus.
11088 08 09, s.1. (Utrecht)
'...ett hos fideles testes adhibui. Prepositos: Rodulfum sancti Martini, Heremanum sancri Bonifacii, Ansfridum sanctjj Petri, Rodulfum de Aldensele.'
[pr.. dom, pr. Oudmunster, pr. Pieter, pr. Oldenzaal] OSUU nr. 280
11166 01 0 6 0 0 4 x5>s-'- (Utrecht)
'Hii testes, qui adfuerunt Clerici: Herimannus prepositus, Ruodolfus prepositus, Meingodus archid[iaconus], Theodericuss capellanus episcopi...'
[pr.. Oudmunster, pr. Oldenzaal, kbs.20,, kap.]
OSUU nr. 285 in6<ogg 24, s.1.
'Huiuss rei testes fuerunt hii: Traiectensis ecclesie Lidbertus decanus, Altetus, Theodericus archidiaconus, Lvtarduss prepositus...'
[dn.. dom, kanunnik, kbs., pr. Marie] OSUU nr. 286
1118,, s.1. (Utrecht)
'...presentibuss idoneis testibus: Meingodo preposito, Lutberto decano, Heremanno preposito, Alwino archi-diacono,, Alteto, Blidgero, Gelmaro, Hartberto, Fraberto decanis, Lamberto, Anselmo, Tietboldo, Wichaldo, Athelardo...' '
[pr.. dom, dn. dom, pr. Oudmunster, kbs., vier kanunniken, dn. Pieter21, vijf kanunniken] OHZZ nr. 100 (= OSU nr. 288)
1118,, s.1. (Utrecht)
'Huicc nostre constitution! plures ydonei testes interfuerunt, tam laid quam clerici. Prepositus Maioris eccle-siee Mengodus, decanus Luibertus, prepositus eiusdem ecclesie [bead Petri Apostoli] Theodericus, Rodolfus prepositus,, Frabertus decanus, Otto decanus, Luzo capellanus...'
[pr.. dom, dn. dom, pr. Pieter, pr. Oldenzaal, dn. Pieter, dn. Marie, kap.] OSUU nr. 289
I I I 8 > 0 99 24, [Utrecht]
'....coramm idoneis testibus: Meingodo Maioris ecclesie preposito, Wibrando sancti Pauli abbate, Heremanno sanctii Bonifacii preposito, Theodrico sancti Petri preposito, Rodolfo preposito, Lutardo preposito, Athelwino archidiacono,, Razone sancti Bonifacii decano, Ottone sancte Marie decano...'
[pr.. dom, abt Paulus, pr. Oudmunster, pr. Pieter, pr. Oldenzaal, pr. Marie, kbs., dn. Oudmunster, dn. Marie] OSUU nr. 290
200 Waarschijnlijk was Meingot de opvolger van de in 1108 voor het laatst vermelde Engelbert (vgl. hiervóór n.. 13).
211 Het meervoud 'decanis' is naar alle waarschijnlijkheid onjuist: afgezien van Frabert, deken van SL-Pieter (ziee hiervóór n. 19), kan geen van de vier vóór hem of de vijf na hem genoemde clerici als deken worden aan-gewezen. .
