Over standplaats en plantensociologische positie van Trifolium ornithopodioides Oeder; speciaal aan de Waddenzeekust van Texel

over

standplaats

en

_{plantensociologische positie}

van

Trifolium

onrithopodioides Oeder

specinal aan de Wadderaeelust van Tacel

E.Ilazebroek

P.À

Slim

EJ.

tileeda

'pij

_{het maken van vegetatieopnamen in}

r'ljuli

1999 vonden de eerste twee auteurs

op een aantal dicht bijeen gelegen locaties

op de Waddenzeedijk van Texel Trifulium ornithopodioides O eder (Vo

gelpootkla-ver). Het gaat om nieuwe vindplaatsen van

deze Rode Lijst-soort, en ook het

vegetatie-type

wijkt

af van de tot nu toe beschreven associatie met Trifulium ornithopodioides.

I-ocatie en context van onderzoek

Trifulium ornithopodioides _{is gevonden op}

het buitentalud in enkele PQ's op de Usdijk ten zuidwesten van het plaatsje Oudeschild

op Texel. De bekleding van deze

in

1977 aangelegde dijk bestaat uit een grasmat, die door schapen wordt beweid en

licht

met kunstmest wordt bewerkt. Onder deze gras-mat bevindt zich een kleipakket van ca. 70 cm dik. De PQ's van 4 x 4 m" zijn ingesteld om het effect van bemesting op de erosiebe-stendigheid van de grasmat te onderzoeken. Een korte beschrijving van de opzet van

het onderzoek, dat wordt uitgevoerd door Alterra, is nodig om de standplaatscondities

aanschouwelijk

te

maken. Een grasland-vegetatie, vaak in een combinatie met asfalt

of basalt en betonblokken, vormt de meest gebruikte bekleding van onze zee- en

rivier-dijken

(Sprangers 1996). Het experiment begon

in

oktober 1997

op

drie door ver-schillende pachters beheerde dijkvakken,

verspreid langs de Waddenzeekust. Het

be-heer

van

de pachters verschilde

voor

de aanvang van het experiment

in

de hoogte van de kunstmestgift en de gemiddeldevee-bezetting per ha/jaar: pachter

A

150 kg

N

en L8 schapen, expositie buitentalud oost; pachter B 75 kg N en 12 schapen, expositie

buitentalud zuidoost; pachter C niet bemest

en

8

schapen, expositie buitentalud

zui-doost. De dijken worden van april tot no-vember beweid.

In

de

nieuwe, experimentele situatie

vanaf 1998

wordt

bij

iedere pachter een

perceel

niet

met kunstmest bewerkt, één met 50 kg N per ha per jaar bemest en één met I25 kg N. Op elk perceel zijn zes PQ's gesitueerd,

_drie

binnendijks

en drie

bui-tendijks.

Van alle 54

PQ's

zijn

in

1998 bodemmonsters gestoken. De kleikwaliteit

en de kalkrijkdom van de monsters zijn met

de handmethode bepaald door J.G.

Vrielink

(Altena). De monsters zijn op hun N-, P-en

K-gehalte geanalyseerd door het Centraal

Laboratorium

van

de

Universiteit

te

Wageningen. Trifulium ornithopodioides is alleen gevonden op het buitentalud van de

door pachter B beheerde dijk. De

analyse-resultaten van de bodemmonsters van de

PQ's van deze locatie zijn weergegeven in Tabel I.

De vindplaatsen leveren twee nieuwe

kilometerhokken op voor de

Wel

is

er

een eerdere

melding van

de Texelse Waddenzeekust, namelijk voor een 'opgespoten tenein bij het Horntje, waar de duinen eindigen en de in 1.963 opgehoogde zeedijk begint" (Van Ooststroom

&

Reich-gelt 1965b).

Het

voorkomen

van

Trifolium

orni-thopodioides

De Vogelpootklaver heeft haar hoofdver-spreiding in Europa, waar zij beperkt is tot

het

westen, zuiden

en

zuidoosten;

daar-buiten komt

zij

alleen voor in

Noordwest-Afrika

(Dupont

1962; Zohary

&

Heller 1984).

In

West-Europa

bereikt

zij

haar

noordoostgrens

in

Duitsland,

waar

zij

beperkt

is tot

het

Waddengebied van

Opname

in

Kalkrijkdom

Tabel

II &

III

Sleeswijk-Holstein.

Op het eiland

Sylt,

vanwaar

zij

beschreven werd door Oeder

(1768,

pl.

368), is

zij

nadien nooit

terug-gevonden.

Wel

zijn

enkele 2Oe-eeuwse

vondsten bekend van St. Peter Ording op het schiereiland Eiderstedt in zuidwestelijk Sleeswijk-Holstein. De ligging van Neder-land binnen het areaal

wordt

door Scha-minée

et

al. (1992)

getypeerd

als

sub-centraal, maar de kwalificatie 'submargi-naal'

lijkt

beter op haar plaats.

In

ons

land

is

TrifuIium

ornithopo-dioides bekend van de Waddeneilandenvan Texel

tot

en met Ameland en verder van

Wieringen, Schoorl, Bergen, Walcheren en enige plaatsen langs de Zuid-Friese

Ussel-meerkust (tileeda 1985).

Van

Bergen en Vlieland

zijn

echter alleen oude vondsten

Expo-Kleikwaliteit

N

P

K

sitie

_elke

mg&g

mClkg

PQ

1.1

IIll

8

1.2

ult4

1.3

rUtT

1.4

rvt

1.5

ill2

t.6

il13

2.1

IVl5

2.2

rvl1

2.3

lyl0

2.4

*

il14,ilv21

2.5

*

tv6,ilv20

2.6

*

tv8,fivt7

3.1

tr/13

3.2

il/12

3.3

illt6

3.4

*

IIl5,

III/I

8

3.5

rv9

3.6

*

rv7,ilv19

Tabel

I:

Kalkrijkdom, kleil<waliteit en N-,

P-

en K-gehalte van grondmonsters genomen

bij

PQ's op het terrein van pachter B op de Waddenzeedijkvan Texel.

In

de met * gemarkeerde

PQ's is

Trifulium ornithopodioides gevonden.

Het bij

het PQ gegeven

cijfer

vóór de punt

betekent:1 =

0kgNlhaljaar,2

= 50

kgNlhaljaar,3

= 125

kgNlhaljaar; hetciifernadepunt

betekent: 7, 2 en 3 = binnendijks; 4, 5 en 6 = buitendijks.

kalkarm/kalkhoudend

NW

lichte

klei

2,60

860

l

l

lSl

kalkloos

NW

lichte

klei

2,52

gl4

10942

kalkarm

NW

lichte

klei

2,64

825

10354

kalkhoudend

ZO

zware

zavel

2,69

807

10994

kalkijk

ZO

lichte

zavel

1,89

661

7406

kalkarm

ZO

zware

zavel

2,13

637

7704

kalkrijk

NW

zware

zavel

2,34

158

9199

kalkrijk

NW

zware

zavel

2,31

865

8929

kalkrijk

NW

zware

zavel

2,86

930

10054

kalkrijk

ZO

zware

zavel

2,52

869

9886

kalkloos

ZO

lichte

zavel 2,34

904

10858

kalkhoudend

ZO

zware

zavel

2,44

881

10354

kalkrijk

NW

zware

zavel 1,90

674

7723

kalkloos

NV/

lichte

zavel

1,70

590

5857

kalkarm

NW

lichte

zavel

1,64

610

7104

kalkloos

ZO

zware

zave|

1,96

786

9684

kalkhoudend

ZO

lichtezavel

1,93

732

9375

bekend, van omstreeks een eeuw of langer geleden. De vindplaatsen liggen in een vier-tal floradistricten. De meeste locaties op de Waddeneilanden en die bij Schoorl behoren

tot

het Waddendistrict, maar onze nieuwe groeiplaats

op

Texel bevindt

zich

in

het

Noordelijk kleidistrict,

evenals

die

op

Wieringen.

De

Friese zuidkust,

die

door

Van

Soest (1932\

tot

het Drentse district werd gerekend, is door Weeda (1989) over-gebracht naar het Gelders district op grond

van de

aanwezigheid

van

enige stroom-dalplanten. De vindplaatsen op Walcheren liggen

niet

in

het Estuariëndistrict, zoals

Van

der Meijden (1996, 1999) aangeeft,

maar

in

de vroongronden (binnenduinen),

die tot het Renodunaal district behoren.

Volgens Van der Meijden (1996) is het

optreden

van Trifulium

ornithopodioides veelal onbestendig. Hierbij moet een

kant-tekening worden gemaakt.

Op

sommige plaatsen is de soort slechts eenmaal

waar-genomen, zoals

bij

Bergen

in

1878 (maar

hier wel

in

grote hoeveelheid; Abeleven

1879,p.234) enop Vlieland in 1903. Ruim

een halve eeuw lang - tussen 1903 en 1957

-

is

geen enkele waarneming van

Vogel-pootklaver gedaan. De periode 1964-1979 brengt een reeks van nieuwe ontdekkingen

(zie ook Van der Ploeg 1996):

achtereen-volgens

wordt

de

plant

gevonden

op Ameland en Texel, aan de Friese zuidkust,

op Wieringen en bij Schoorl. Een paar keer

is

Vogelpootklaver echter herontdekt op oude vindplaatsen waar

zij

sinds

mensen-heugenis niet meer was gezien. Op Wal-cheren werd

zij

na78 jaar op de oude plek

teruggevonden (Van Ooststroom

&

Reich-gelt 1957a). Op Terschelling, waar zij vóór 1902

bij

Midsland verzameld maar voor Medicago

_falcata

aangezien was (Vuyck 1902; Van Ooststroom & Reichgelt 1957a), werd

zij

in'1,975 teruggevonden op twee plaatsen op de Waddenzeedijk (Mennema

&

Van Ooststroom

1977).ln

Duitsland is

iets dergelijks bekend van het schiereiland

Eiderstedt,

al

waren de tussenpozen hier

korter: de vondsten dateren

uit1926,l95E

en 1988 (Christiansen 1953;

Kohn

1958; Kuhbier

&

Kiiver

1988). Misschien is de soort

ook

bij

Bergen nog aanwezig: een

groot deel van het

aangegeven gebied

(tussen Bergen en Alkmaar) is om militaire redenen niet toegankelijk, terwijl er nog wel

geschikte

standplaatsen

lijken

voor

te komen.

In

onze streken gedraagt

Vogelpoot-klaver zich strikt als winterannuel. De

in-druk bestaat dat

zij -

zoals veel

winteran-nuellen - in milde, natte winters talrijker en met forsere exemplaren

tot

ontwikkeling komt dan in strenge of droge winters. Van

Trifulium striatum,

in

onze streken

even-eens een strikte winterannuel, is bekend dat deze soort in bepaalde jaren onvindbaar is

op

plekken

waar

zij

zowel voordien als nadien

is

waargenomen (reeds vermeld

door Kops

&

Van

der Trappen 1849, pl. 733). Of dit ook voor Trifulium ornithopo-dioides geldt, moet nog worden nagegaan.

Aangezien de Vogelpootklaver

vrij

vroeg in het jaar bloeit en afsterft en ook dan niet

erg in het oog loopt, wordt zij bij

inventari-saties gemakkelijk gemist. Alleen door

in-tensief speurwerk op nauwkeurig bekende

plekken is uit te maken of

zij

bovengronds

jaren 'overslaat'.

Standplaats- en vegetatiegegevens

uit

de

literatuur

Beschrijvingen

van

de groeiplaatsen van

Trifu lium o r nithopo dio ide s verwijzen

veel-al

naar het zandige en kalkarme karakter van het substraat. Westhoff (1965)

karak-teriseert de standplaats op een zandige

dijk

op Walcheren als een stabiele gradiënt in de contactzone tussen

het

vochthoudende, beweide milieu van het Cynosurion en de droge graslanden van de Festuco-Sedetalia

(=

Koelerio-Corynephorelec).

_Hij

rekent

eu-atlan-tforhe soorten - niet geheel terecht, het min

d

meer lintvormige areaal is veeleer te

ka-rrtteriseren als

pannonisch-mediterraan-dentisch

(vgl. Dupont 1962). Atlantische

srten

zijn volgens Westhoff, in verband

met de uitlogende werking van het Atlan-tische klimaat op de bodem,

in

ons

subat-lantische klimaat gebonden aan voedsel-arme milieus en worden daardoor onder de

huidige omstandigheden bedreigd

in

hun

voorkomen.

Jansen

&

Van der

Ploeg

_$97\

be-schrijven

de

ontdekking

van

Vogelpoot-klaver als 'plant van de excursie' tijdens de Unio t972 in Zuidwest-Friesland. Zij werd

gevonden op een grazige dijk en op duintjes

langs het lJsselmeer,

in

beide gevallen op een

warme, naar het zuiden

gekeerde

helling. Weeda et

al.

(1987) noemen het voorkomen v an Trifu lium ornithopodioide s

op door weer en wind uitgeloogde, zandige

kleidijken langs de

Waddenkust. Deze

melding

is

gebaseerd

op

de vondsten op

Ameland, Terschelling en Wieringen.

Uit

eigen waarneming

kan

hieraan worden

toegevoegd dat de plant op de Wierdijk van

rilieringen _{bovenaan de zuidhelling van een} door schapen kort afgegraasd dijkgedeelte stond. Een naburig, minder intensief be-graasd traject vertoonde een heel ander

as-pect met groepen van

min

of

meer hoog opschietende'onkruiden' zoals Hordeum murinum, Anthriscus caucalis en Carduus tenuiflorus (de laatste heeft hier zijn enige recente groeiplaats in Nederland).

Kuhbier en

Kiiver

(1988) vonden

Vo-gelpootklaver

op

de binnenzijde van een

zegr intensief door schapen begraasde en

bekeutelde

dijk,

speciaal

op steile

dijk-gedeelten

(Je

steiler umso bessef'). De

vegetatie was zo kort afgevreten dat slechts

'Duckmàuser' als Trigonella (= Trifulium) ornithopodioides, Bellis

perennis,

Trifu-lium dubium, TrifuIium repens en Sagina

procumbens overbleven.

Het talud

was door de schapenhoefies sterk

veÍrapt:

een

ideaal kiembed

voor

de Trigonella-zaden die eind

juni

rijpen en uitvallen. Trifulium

ornithopodioides werd door hen steeds op

of

boven het

midden

van het

dijktalud gevonden.

De tot dusver beschreven Nederlandse

begroeiingen met Trifulium

ornithopo-dioides behoren merendeels

tot

het Fes-tuco-Galietum

veri,

een droog

duingras-landtype, al wordt

wel

het voorkomen op

dijken en de nabijheid

vanhetLolio-Cyno-suretum genoemd (Westhoff 1965; Weeda et

al.

1996). Het substraat

wordt

in

deze beschrijvingen gekarakteriseerd

als

kalk-arm en zandig. Behalve kalkarm, humeus zand is beweiding of betreding een

belang-rijke

standplaatsfactor

voor

het

Festuco-G alietum. Het F estuco-Galietum trifu lieto-sum,

de

subassociatie waartoe TrifuIium

ornithopodioides beperkt is, heeft

gewoon-lijk

een wat basenrijkere standplaats dan de typische subassociatie en is behalve in duin-grasland

ook

te vinden

op

dijken waarin

naast duinzand ook klei is verwerkt (Weeda et al. 1996). Het voorkomen van Trifulium

ornithopodioides

in

het echte Lolio-Cyno-suretum was uit Nederland tot nog toe niet

vermeld.

Wel

behoren

de

opnamen van

Kuhbier

&

Kiiver (1988) uit Eiderstedt tot

deze associatie, al geven

zij

aan dat

Trifu-lium ornithopodioides daar verschijnt waar

Cynosurus cristatus

op

de

achtergrond treedt.

\ffesthoff _{(1965) geeft een opname van} een zanddijk

bij

Oranjezon op Walcheren,

waarin

Trifulium

ornithopodioides

wordt

vergezeld door Trifulium

subterraneum,

Trifulium micranthum en Trifulium

stria'

tum,

In

een andere opname

uit

dezelfde omgeving treedt eveneens

Trifolium

mi-cranthum

op

als metgezel van TrifuIium ornithopodioides.

Op

Ameland kwamen

deze twee miniatuurklavertjes op dezelfde

dijk

voor,

bij

de Reeweg ten zuiden van

Hollum (Van

Ooststroom

&

Reichgelt 1965a). Toen Trifu lium omithopodioides in

1972 op twee _{plaatsen aan de Friese}

zuid-kust werd ontdekt, bleek zij beide malen in gezelschap te verkeren

vanTrifulium

stria-tum

en Trifulium

micrqnthum (Jansen

&

Van der Ploeg 1974). Daarentegen kon de derde auteur van dit artikel, toen hij in 19g1

een aantal groeiplaatsen van Trifolium orni-thopodioides bezocht, slechts eenmaal - op

Texel

-

een opname maken waarin deze soort samen metTrifulium _micranthum op-trad; combinaties met andere zeldzame

een-jarige

klavers werden

niet

aangetroffen.

Wel

gedijden Vogelpootklaver en

Draad-klaver op Walcheren,

bij

Schoorl en aan de Friese zuidkust in elkaars buurt, maar voor een gezamenlijke _{opname stonden ze toch}

te ver uit elkaar.

Voor

de Friese kust vermeldt Van der Ploeg (1996) dat de klavergroeiplaatsen op

dijken _{en duintjes door intensieve}

bewei-ding en bemesting de laatste jaren _zo

voed-selrijk

zijn

geworden

dat

de

zeldzame klavertjes tussen het hoge gras in verdruk-king komen. Hierdoor zijn v ooral Trifulium micranthum

en Trifulium striatum

sterk

achteruitgegaan,

terwijl

Trifulium

orni-thopodioides wat minder gevoelig

blijkt.

Standplaats en vegetatie op Texel

De eerste twee auteurs vonden de soort in 5 PQ's, waarvan de vegetatie

tothet

Lolio-Cynosuretum wordt gerekend op grond van het veelvuldig voorkomen van de

verbond-skensoorten Cynosurus cristatus en Bellis

perennis, de differentië rende soort L eonto

-don

autumnalls

en de

constante soorten

Lolium

perenne,

TrifuIium

repens, Poa

trivialis,

Cerastium _fontanum subsp.

vul-gare en Ranunculus repens (Tabel

II;

vgl. Zuidhoffet al. 1996). De onderlinge afstand tussen de PQ's bedroeg ongeveer 50 m; de vegetatie was niet volledig gesloten en tot

een hoogte van ca-

5

cm afgegraasd. De

bodem bestond op de meeste plekken met

Vogelpootklaver

uit

zware zavel,

op

één

plek uit lichte _{zavel, en varieerde van}

kalt-rijk

tot kalkloos (Tabel I).

Tabel

II

laat overeenkomsten en veÍ-schillen tussen het buiten- en het

binnen-taludvan de dijkzien. De samenstellingvan

de grasmat vertoont niet veel onderschei& aan beide kanten

voÍnen

Cynosurus

cris-tatus, Lolium perenne, Festuca rubra,

E$-mus reryns en plaatselijk ÁgrosÍis-soorten

en Hordeum secalinum de hoofdbestand-delen van de zode. Alleen Holcus lanatus

en

Dactylis

glomerata tonen een zekere

voorkeur voor het binnentalud. Enkele ro-zetplanten komen

juist

alleen

in

opnamen

van de buitenzijde voor (Plantago cororur-pus

er

Hypochaeris _{radicata) of bereiken}

daar

hun

hoogste bedekking _Q"eontodon

autumnalis),

terwijl

de relatief

vochtmin-nende Cardamine pratensis tot de binnen-zijde beperkt is. Maar het opvallendste

ver-schil geven de eenjarigen

te

zien. aan de

buitenkant staan dubbel zoveel soorten als op de binnenkant! Behalve TrifuIium orni-thopodioides zijn ook Geranium

molle,Ve-ronica _{arvensis enSonchus-soorten aan het} buitentalud gebonden. Daarentegen

is

bij

Bromus hordeaceus, Geranium dissectum en Trifulium dubium geen voorkeur te be-speuren.

Verschillen in begroeiing tussen buiten-en binnbuiten-entalud kunnbuiten-en aan twee factoren

worden toegeschreven: de expositie en het al dan niet naar de zee toegekeerd zijn. Het buitentalud

is

op het zuidoosten gelegen,

ontvangt dus meer

licht

en

is

sterker aan uitdroging onderhevig dan het

noordwest-waarts gerichte binnentalud. Het

staat bovendien veel sterker bloot aan verstoven

zeewater

(salt

spray).

De

ligging op

de zonzijde plus de salt spray leiden tot een iets

minder gesloten begroeiing.

De voorkeur van Plantago coronopus

voor

het buitentalud heeft

stellig

met de

inwaaiende zoutwaterdruppels

_te

maken: deze soort heeft een uitgesproken zwaaÍe-punt op standplaatsen met een fluctuerende

Í'eer opname f-beBestj-ng tu:dd, hoogte (cm) la.limle hoogte (cm) gedekking (8) Àa-ital soorten BUITENTALUD

r2345

11723

55255

20 20 20 20 15 95 95 90 98 90

I8

16 2L 2't 19 ( Zo-exp. )

6189

2323

5 2 10

5

ls

15 20 20 95 90 9s 90 24 21 16 21 BINNENTALUD (NW-exp. ) 10 11 12 13 14 15 16 17 18

2233!231-l-1010 5 5 5 5 5 5

5 20 20 20 15 15 20 20 25 20 98 99 99 98 95 95 9s 90 95 19 18 16 20 18 19 L9 L2 rB ienj arigen Geranim molIe Sonchus oleracerrs iíeronica arvensis Cardmine hirsuta lrifoliw ornithopodj-oides Sonchus asper liordem murinm Crepis capillaris Geranium dissectw Poa annua Trifolim dubim Bromus hordeaceus Overblijvende qrassen EJ-lmus repens Festuca rubra Hordem secalinum Poa trivialis Lolim perenne Poa pratensis Cynosurus cristatus Agrostis stolonifera Agrostis capilJ"aris Hol-cus fanatus Dactyli-s glomerata Overblijvende of tweejarige,

niet-rasachtiqe vaat fanten Daucus carota Medicago lupulina Plantago coronopus Hypochaêris radicata Ranunculus bulbosus Cirsim vulgare Leontodon autlmaLis Cerastiw fontanm Trifoliw repens

Taraxacw sect. Vulgaria

Ranunculus acri-s Rmex acetosa BelIis perennis Ranunculus repens Achillea mi,lIefolim Cirsim arvense Catdamine pratensis Lotus corni.culatus Hêraclerm sphondylim .2a

.1++

2m2n2m2m 12m2m .1+.+ 1 12m2a2m2m2m 2m 4 3 32m2m2a2m2m2a

I2a l2a2a2a 32a 3

2b2a2m I .2a+11111 2a2a 32a2a 4 3 3 3 .+1 2a2m333433 4 32m 3 . .2a 3 32a 3 .+1 ++ .1 . I2a j zmr-2a1 rr 2n

2a 32a

333

43

.33

+13

1+

2a2m

1 2a 2m 2a

-

2m2m

2b2b

3

2a2b

3

2b44

11

111

- zL)

.1

33

.1

42a

.+

r2b

.1,

2m 2a + 2a 1 3 4 za + 1 + + + 1 + 2.m 2a 1 r2m .+ ++ 2m+ 2a 2a 2m 2m .r 2a 72,a 1 1+ .+1 111 I2a2a2a 2m111 2a2a L2a 2m 2m 2a 2m .+ 11 I2a 2n1

.+

2m 2m 2m 2a

2a1++

+-+

++

.1++

11,+

2à2m 1

+

I2m +

+ + 2m2a 1 + 11 +1+. ,+.+ ++ .+ 2m1 11 2m 2n 2a 1 2m 2m ,+.+ I L2m2n2m2m .2m 1 1il . .2a

;

+ t + 2a + Bladmossen Brym spec. , 'l AtrÈlystegium spec. + . Brachythecim cf rut.abulm + + +

Tqbel

II:

Vegetatieopnamen van PQ's op de met behulp

van

TWINSPAN. N-bemesting:

Standplaatsgegevens: zie Tabel I.

r.

Texel,

juli

1999, geordend

50kgN,3=125k9N.

+

+

Waddenzeedijk van

zoutinvloed. Maar de zonniger en opener standplaats op het buitentalud is eveneens

gunstig voor deze

sooÍ.

In

het geval van Trifulium ornithopodioides is de expositie waarschijnlijk van meer betekenis dan de salt spray: Kuhbier & Kiiver (1988) vonden de plant op Eiderstedt

juist

op het

binnen-talud, dat dáár op het zuidoosten is gelegen.

Gemeenschappelijk aan

de

specifieke

eenjarigen van het buitentalud, zoals Gera-nium molle, Veronica arvensis en Sonchus spp.,-is hun behoefte aan een niet-gesloten

begroeiing die in het volle licht gelegen is.

Deze standplaatsomschrijving is op

Trifu-lium

ornithopodioides eveneens

van

toe-passing. Voor de indifferente soorten

Bro-mus hordeaceus, Geranium dissectum en

Trifolium

dubium

geldt

deze

eis

minder

stringent: weliswaar staan ook deze annuel-len vooral op open, zonnige standplaatsen, maat ze kunnen in tamelijk ruige, gesloten graslandgemeenschappen standhouden.

Opmerkelijk

genoeg

werd

TrifuIium ornithopodioides alleen aangetroffen op percelen die met kunstmest waren bewerkt.

Bij

een soort die vooral van zandig grasland bekend is,

ligt dit

niet direct

in

de

lijn

der

verwachting. Bovendien gaat het om een

lid

van de familie der Vlinderbloemigen, een groep

die voor

zijn

stikstofuoorziening 'autonoom' is dank

zij

het bezit van stik-stofbindende

wortelknolletjes. Hoe

dan ook: Vogelpootklaver

blijkt

geen plant van

extreem voedselarme standplaatsen. Haar

voorkomen

op

plekken

met

een hoge

dichtheid

aan schapenmest

(Kuhbier &

Kiiver

1988) en haar geringere gevoelig-heid voor welige grasgroei in vergelijking

met

sommige andere eenjarige klavers

(Van der Ploeg

1996)

zijn

hiermee in overeenstemming.

Vergeliikidg van de groeiplaatsen

op

duinzand en op zavelige

diikhellingen

Tabel

III

geeft een overzicht van

de

beschikbare Nederlandse

en

Noordwest-Duitse opnamen met Trifulium

ornithop-dioides. De eerste 12opnamenzijn gemaalc op duinzand (of, in het geval van opnamen

L0 en 1 L, zand van de IJsselmeerkust); daar-na volgen 9 opnamen van zavelige

dijkta-luds. Kuhbier

&

Kiiver

(1988)

karak-teriseren het substraat van de dijkhellingen

op Eiderstedt als 'lehmig-sandig', wat

ver-moedelijkwel als licht-zavelig mag worden

weergegeven.

De

opnamen

op

zand onderscheiden

zich in de eerste plaats door een veel groter

aantal mossen en eenjarigen. De meeste van deze soorten behoren tot de algemene

be-woners van droog duinzand, bijvoorbeeld Brachythecium albicans, Hypnum cupres-siforme, Ceratodon purpureus, Veronicu

arvensis, C erastium semidecandrum, Ero-dium

cicutarlzz

subsp. dunense en

Ero-phila

verna. Er zijn echter ook enige

rude-ralen en tredplanten

bij,

onder meer Poa annua. Soms overwegen soorten van het

Phleo-Tortuletum

ruraffirmls

(opname 4), een gemeenschap waarvan mossen de

rug-gengraat vormen, maar meestal overheerst het grazige element vanhet Festuco-Galie-tum veri.

In

de grasmat geven vooral Poa pratensís enAgrostis capillaris detoon aan

(in

Duitsland spreekt men dan

ook

van Agrostido- Poetum humilis) ; daarnaast

kun-nen Elymus repens, Festucq rubra, Carex

arenaria en soms Lolium perenne

op

de voorgrond treden.

Het

merendeel van de

overblijvende (of tweej arige) tweezaadlob-bigen behoort eveneens tot het vaste

sorti-ment van het Festuco-Galietum veri, zoals

Plantago

lanceolata, Senecio jacobaea, Rumex acetosella

en Galium

verum. De plekken worden regelmatig betreden, hetzij

door mensen,

hetzij

door vee.

De

groei-plaatsen van Vogelpootklaver

bij

Schoorl en

in

het

zuidelijk

duingebied van Texel

liggen

in

bermen

van

wegen

en

paden, waarvan een deel met schelpen verhard is.

frer opname llàteur :ffatie Qp€ryIakte {m2 ) erlrcsitie :Bclinatie (graden) Bedekking kruidl-aag (t) 3€dekking noslaag (t) Eoogte kruidlaag (cn) ÀaDtal soorten 1,23456'78 wwwwt.[vlv!t TSSSSTOO ,212\1 5 6 ]Í 1 rí ---!,1--z-3 - 5 15 40 80 70 s0 ?0 40 95 80 60 s1050 5 5 1 5 5 15 15 _{10 't 5 -} s 15 19 29 2A 2A 22 30 20 9 10 11 12 VWWV OFT'T 10\4t12 90 B0 75 99 - r20 8r.010 -16 1"9 18 11" 13 14 15 16 11 18 19 20 2t WKKKHHHHH WEEETTTTT 11 - - - 16 16 16 16 16 zzozo zzozozozozo 3A 20 2A 15 20 20 20 20 20 50 B0 95 ?s 9s 90 90 9s 98 10 - -<1<1<1<1 10 14 13 L2 16 16 19 21 24 2-7 Eenj arigen : Kl{ Irifoliu omithopodioid€s P capsella bursa-pastoris K vj.cia lathyroides

( ErodiN cicutariw * dunense

K Tri.folim arvense À ceranim pusillm K Arenaria serpyllifol-ia K Erophila verna x cerasti-m semidecandrum K Àira praecox KM Trifolim mi-cranthw K Àphanes j.nexpectala P Poa annua K veronica arvensis

= Bromus hordeaceus * hordeaceus

KÀ Gerani.m nolle HK Trlfolium dubium m ceraniu dissectum À Holdem murinu Overblijvende of Eweejaxige, niet-qrasachtige vaatplanten: K Rwex acetosell-a K Sedw acre K Galium veru

K Taraxacm sect. Erythrosperma

XM Senecio jacobaea s.lat. k Arnelia Mri-tina kp Pl,antago coronopus

MP Taraxacu sect. Vulgaria = Àchillea mi-llefol-im

MK Pfantago lanceolata M Bellis perennis K Ranunculus bulbosus

M cerastium fontanun * vuLgare

MP Tlifolium repens P Sagina procutrÈens K Hypochae!is radj-cata M Leontodon autunnalis A Cilsim vulgare M Rumex acetosa

Overbliivende grassen & zeqqen:

K Festuca ovina * tenuifolia K Koelelia macrantha K carex arenaria M DactyLis glomerata MK Poa pratensis KM.Agrostis capillaris = Efymus (cf.) repens MP Lolim perenne

KM Fêstuca rubra s.lat. M Holcus lanatus M Cynosurus cristatus

MP Poa trivialis

Bladmossen en lichenen: K cladonia furcata

K Tortula luralis * rurali-fornis K Ceratodon puxpureus K BrachyLheciu albicans K Cladonia foliacea K Hypnm cupressiforme MK Rhytidiadelphus squarrosus = BryN spec. n Brachytheciu rutabulN 3 3 + 32b 3 1 5 +I 32b ,1 ++ .I 2b 2a 1 + 2^ 2a 1+ ++ +1. r1 .1

:;i

++1 .11 +2b2a .+1 2m + .+ +2b 2n1 .1 .2a +1. ,1 ++ 11 .r 1, .I 11 r1 2m

.:

+1 +1 1+, 1 2b131 l2a + -2a 31 2b 2b 13 11112n + 1 12m . ,2a .1 2b 2b 11 l" 2b .r .2b 1 2b 2a 2b +++ r. .+1 +. 1 1 .2a2a . .2n 2m2a2a2m I +2b + + . 12b + 2m2a2a2n 1, 1 1 + .11 7 72a I all+ .+ il 2a A 42b 1,2a 1 + 1 . 72b +_ 2\ 2n 2^ 2a ++.+ +. 1 +r 11 +1 1 I2m 2n 2n 2m 2n 1+ 2à 2a

::i

. .2m ++ 1+ +2b2m 1+1 I +2d r1 ++ 3+ 11 1+ 2a 2a

,:,:

2^ .1 2n1 2a1 ,+ r+ + 1++ I2a2a2a 111+ t.+. . 2a2a 3 3 . .2^2m2a2a2m 3 32a 3 42a . + + I2a2a 32a2a -+.+ +2b + 3 3 4 3 3 .1111+

Tabel

ilI'

opnamen met TriÍolium ornithopodioides _{uit Nederland en sleeswijk-Holstein}

lyl"!'!

vsn de opnamen:

_H

_{= E. Hazebràek}

_{& pA. srim,}

_1999;

K

= H. Kuhbier

&

B.

Kfrrer !988; .V

=!.

\esthoff,

1964 (Watcheren)

en

1992 _{(Texel); W = E.J. Weeda, 1981.}

Locaties: _{(ouwers) bij}

E

= Eiderstedt, dijken

bij

st. póter

ording

en Bíósum;

F

=

iri"r"

*iamst,

duintja

Laalcsum; s.= schooirse duinen, bermenfietspaden; _{T = Texel, berm Mokweg (1.} 6), de Geul (12) _{enwaddenzeedijkbij oudíschita}

e^ï-zi;

i

=

wi"ris"r,

wierdijkbij

Da

Hoelm; O = Walcheren, uronen bij óosftapelte en Oranjezon

Plantensociologische _indicatie

_oong"g"ri,

voor

de soortnamen:

_A

₌

_zwaartepunt

_in

_&

Artemisieteavulgaris;

_K

_{= idem in de Koererio-corynephoretea;}

M

= idem in de Morinio_Ar_

rhenatheretea; P = idemindeprantagineteamajoris;

_i

_r"tt"r*

_{gede"Mzuoartepunt;} =: geen

voorkeur; kleine letter: zwoqrtepuntbuiten gentoemde klassen,".oo,

_*"",

_{in de aangegevea} klasge(n) dan in andere graslaiden.

Addenda: opnome

I

-

vicia.sativa

*

nigra

r;

opname

2

- _{Medicago rupurina}

_+;

_{opname 4}

-Myosotis _{ramosissima 2m, Arctium}

_pri"r,

_*;

_àpno

"

5 _ Bryoeri,thriphyllum recurvirostre 1, corynephorus _{cenescens +, Luzura}

_,o-p"itri,

+, porytrichum _{juniperinum +; opname 6} _

Ammophila arenaria +;. opname

₇

-

vurpia bromoidei

_l,

_rryittum

_sitríatum

_{+, Trifuriwt}

silbíerraneum +, _{Homalo_thecium lutescens}

_+;

_opnctme

g

_-

_salina

_apetala

_l,

_Anthoxanthum

odS.ray"rm +, stellaria

pailida

+, prantago major _{r; opname 74 - Toriiis}

nodosa +; opname 16

- Cirsium _{arvense +, Erymus athericus}

_í;

_opnàme

u-- Dourr,

"ororà-

,, opno*"

l9

- Hordeum

secalinum 7, sonchus

qsp:r

_{+, Amblystegium spec.}

_+;

opname 20 - sonchus oreraceus

+;

opname

21 -Agrostis

stolonifera

3,

carcramini

hirrutoi,

crepis

"opruorr, 1, Ranuncurus repens 1.

een beweide zanddijk _{en een speelveldje in}

het vroon; _{meer recent stond}

_zij

_{in de berm}

van

een

pad. De

duintjes

(in

het

Fries

'ouwers',

wat

oever-

of

strandwallen be_

tekent) langs

het

IJsselmeer

_bij

_{l_aaxum}

worden beweid.

De

meeste groeiplaatsen

van Vogelpootklaver op zandgrond liggen

in vlak of

slechts zwak

-

en dan meestal

zuidwaarts -hellend terrein; de inclinatie is steeds _{geringer dan op de zeedijken.}

De opnamen op zavelige dijktaluds on_

derscheiden _{zich door enige grassen (o.a.} Cynosurus

_{cristatus) en}

_{rozetvormende} Composieten _{(Leontodon autumnalis, Cir_}

sium vulgare).

Bij

alle verschil met de op_

namen op zand is er toch ook een aanziet_

lijk

aantal _{soorten gemeenschappelijk aan}

de fwee standplaatstypen. De

.""riuoo._

komende

zijn

de grassen Elymus repens,

Festuca.

_rubra,

_Agrostis

_capillarii

_en

Lolium perenne, de rozetplanten plantago lanceolata,

Plantago

coronopus,

_Beiis

perennis en Taraxacum sect. Vulgaria en de

eenjarigen Bromus _{hordeaceus subsp. ftor_}

deaceus, Geranium

_{molle, Trifulium}

_{du_} bium en _{Veronica arvensis. Een deel van} deze soorten is op zand en in het Festuco_

Galietum als indicator van relatieve voed_

selrijkdom _{te beschouwen. Een ander deel}

wijst als ze op klei

in

het

Lolio-Cynosure-tum voorkomen,

_op

_{een naar verhouding} minder 'vette' standplaats (in weerwil

vai

de kunstmest). En voor plantago lanceo_ lata, Bromus hordeaceus, Geraiium molle,

Trifulium dubium

en

Veronica arvensis geldt zowel _{het één als het ander.}

Regelmatige _{betreding door mensen}

_of

dieren

is

op

beide standplaatstypen een wezenlijke factor. Zowel rozetplanten als eenjarigen worden _{hierdoor begunstigd ten}

opzichte van overblijvende _{planten met be_}

bladerde stengels. Rozetplanten hebben

minder _{van tred te}

_lijden

_{doordat ze hun}

blad tegen de grond drukken en

hun groeipunt _{(net als grassen) in het maaiveld}

hebben, terwijl eenjarigen kiemingskansen krijgen op open plekken

in

de grasmat die

door

tred ontstaan. Vogelpootklaver met

baar stervormig uitgespreide stengels

com-bineert

eigenschappen

van beide

cate-gorieën. Haar maniervan optreden in kleine

open plekjes in een grasmat van wisselende samenstelling

doet

denken aan

de

een-jarigen _{van de klasse Saginetea marííimae.}

Deze vormen'inslaggemeenschappen', die

verweven kunnen

zijn

met uiteenlopende

combinaties

van

overblijvende

grasland-planten (Westhoff

&

Den

Held

1969, p. 165; Westhoff et al. 1970, p.312).

Toch

blijft

de zeldzaamheid van

Trfo-lium or nithopo dioide s raadselachtig.

Voor-al

de binding van deze soort aan de kust, althans in een groot deel van haar areaal, is opmerkelijk:

bij

de meeste soorten waar-mee

zij

samen pleegt te groeien, is van een

dergelijke binding niets te bespeuren. Of de

kustgebondenheid

van

Vogelpootklaver

door

klimatologische

of

door

chemische factoren wordt bepaald, moet nader worden

onderzocht.

Conclusies

Nieuwe vindplaatsen van

Trifulium

orni-thopodioides Oeder (Vogelpootklaver) op het buitentalud van de Waddenzeedijk van Texel leveren twee nieuwe

kilometerhok-ken op voor de verspreidingskaart van deze soort. Het vegetatietype en de voedselrijke bodem op de vindplaatsen

wijken af

van eerdere standplaatsbeschrijvingen. Tot dus-ver was de soort aangetroffen in droog duin-grasland (F estuco -G alietum trifu lietosum)

in

de duinen (Walcheren, Schoorl, Texel)

en aan de Zuid-Friese lJsselmeerkust, maar bp. de Waddenzeedijk van Texel komt zij

voor in ht-Í Lolio-Cynosuretum.

Dit

onder-scheid correspondeert met een verschil in

floradistrict: in de Duindistricten

(Wadden-&

Renodunaal district) en het kustgedeelte van het Gelders district staatTrifolium

orni-íhopodioides

in

het Festuco-Galietum, in

het Noordelijk kleidistrict

in

het

Lolio-Cynosuretum.

Habitat and phytosociological position

of

Trifolium

ornithopodioides Oeder, espe-cially at the Wadden Sea coast of Texel

On the Wadden Sea island of Texel some

new locations were found of the Red List species Trifolium ornithopodioides. The lo-cations were situated on the outside of thc dyke along the Wadden Sea. The vegetation

in which the species was found, belongs to the Lolio-Cynosuretum and thrives on nu-trient-rich, clayey soil

with

a varying lime

content. This is at variance with most earlier

finds in The Netherlands, as the species was hitherto recorded

mainly

in

lhe Festuco-Galietum

veri, a

grassland type

on

dune sand poor in lime and nutrients.

Literatuur

Abelevcn, Th.H.A.J. (1879). Verslag van

de twee en dertigstejaarvergadering der Nederlandsche Botanische

Vereeni-ging.

Nederlandsch

Kruidkundig

Ar-chief

II (3):21a-85.

Christiansen,

W.

(1953). Neue kritische Flora von Schleswig-Holstein. Rends-burg,532 pp.

Dupont, P. (1962).

La florc

atlantiquc européenne. Introduction à l'étude du secteur ibéro-atlantique. Documents

pour les Cartes des Productions

Végéta-les, Série

Europe-Atlantique, Tome Généralités, volume

L

Toulouse, 414 pp.

Jansen,

M.T.

&

D.T.E. van der

Ploeg

(I97 4). De fl oristen-excursie 197 2 naar

Zuidwestelijk Friesland. Gorteria7 : 29-33.

Kohn,

H.-L.

(1958).

Der

VogelfuÍJartige Klee wieder aufgefunden. Die Heimat

65.

Kops,

J.

&

J.E. van der Trappen (1849).

Flora Batava 10. Amsterdam,

pl.72I-800.

Vogel-fuBartige

Klee

(Trigonella

ornithopo-dioides

LAM.

et DC.)

in

Eiderstedt

wieder aufgefunden. Abhandlungen des Naturwissenschaftlichen

Vereins

zu Bremen 41:.41-48.

Meijden, R. van der (1996). Heukels' Flora

van Nederland. Groningen. 676 pp. Meijden, R. van der (1999). Heukels'

Inter-actieve Flora van Nederland. CD-ROM. Mennema, J. & S.J. van Ooststroom (1977).

Nieuwe vondsten van zeldzame planten

in

Nederland, hoofdzakelijk

in

1975.

Gorteria 8: 135-156.

Oeder, G.Chr. (1768). Flora Danica 7 (pl. 36r-420).

Ooststroom, S.J.

van

&

Th.J. Reichgelt

(1957 a).

Trifolium

ornithopodioides L.

Correspondentieblad ten dienste van de

floristiek en het

vegetatie-onderzoek

van Nederland

4:54.

Ooststroom, S.J.

van

&

Th.J. Reichgelt

(1957b).

Trifolium

ornithopodioides L. Correspondentieblad ten dienste van de

floristiek en het

vegetatie-onderzoek

van Nederland 5: 62.

Ooststroom, S.J.

van

&

Th.J. Reichgelt

(1965a).

Trifolium

ornithopodioides L.

op Ameland. Gorteria

2:120.

Ooststroom, S.J.

van

&

Th.J.

Reichgelt

(1965b).

Trifolium

ornithopodioides L. ook op Texel. Gorteria2:.148.

Ploeg, D.T.E. van der (1996). Op planten net Ítsjoen. Ljouwert. 160 pp.

Schaminée, J.H.J., L. van Duuren & A.J. de

Bakker (1992). Europese en mondiale

verspreiding van Nederlandse vaatplan-ten. Gorteria 18: 57-96.

Soest, J.L. v an (1932). Plantengeografische

districten van Nederland.

In: H.

Heu-kels

&

W.H.

Wachter, Beknopte

Schoolflora

voor

Nederland.

Gronin-gen,

pp.VI-VIII.

Sprangers,

J.T.C.M. (1996).

Extensief graslandbeheer

op

zeedijken; effecten

op

vegetatie,

wortelgroei en

erosie-bestendigheid. Vakgroep Terrestrische

Oecologie en Natuurbeheer, Wagenir-gen,233 pp.

Vy'eeda, E.J. (1985).

Trifolium

ornithopa dioides L.. In: J. Mennema, A.J.

QueÉ

Boterenbrood & C.L. Plate (red.),

Athe

van Nederlandse Flora 2. Zeldzame

a

vrij

zeldzame planten. Utrecht, p.

303-Weeda,

E.J.

(1989). Een gewijzigde

in--deling van Nederland in floradistricten-Gorteria 15: 119-126.

Weeda, E.J., H. Doing

&

J.H.J. Schaminéc (1996). Koelerio-Corynephoretea. In: J.H.J. Schaminée, A.H.F. Stortelder

&

E.J. Weeda

(red.). De

vegetatie van

Nederland

3.

Plantengemeenschappen van graslanden, zomen en droge

heiden-Uppsala/Leiden, pp. 6l-144.

Weeda, E.J., R.'Westra, C. Westra

&

T.

'Westra _{(1987). Nederlandse} Oecologi-sche Flora. \Vilde planten en hun rela-ties 2. Amsterdam, 304 pp.

\ilesthoff,

_V.

_{(1965). Het Klavereiland. De} Levende Natuur 66: 146-156.

Westhoff, V., P.A. Bakker, C.G. van

keu-wen

&

E.E. van der Voo (1970). Wilde

Planten,

flora

en vegetatie

in

onze natuurgebieden L. Amsterdam, 320 pp.

Westhoff, V. & A.J. den Held (1969). Plan-tengemeenschappen in Nederland.

Zut-phen, 324 pp.

Zohary, M.

&

D. Heller (1984). The genus Trifolium. Jerusalem, 606 pp.

Zuidhoff, A.C., J.H.J. Schaminée

&

R. van

't

Veer

(1996). Molinio-Anhenathe-retea. In: J.H.J. Schaminée,A.H.F. Stor-telder & E.J. \ileeda (red.). De vegetatie van Nederland 3. Plantengemeenschap-pen

van

graslanden, zomen

en

droge heiden. Uppsala/Leiden, pp. 1,63 -226.