n Histories-kritiese studie van die leerplan en leerboek in Hollands/Afrikaans op die Kaaplandse middelbare skole, 1806-1940

LEERPLAN

EN LEERBOEK IN HOLLANDS/

AFRIKAANS OP DIEKAAPLANDSE MIDDEL­

BARE SKOLE, 1806 - 1940 _,

In Proefskrif

voorgel~ ter gedeeltelike vervulling van die vereistes vir die graad van Doctor Educationis in die Fakulteit van Opvoed­ kunde, Universiteit van Suid-·Afrika

(P.U.K. vir C.H.O.) deur

W.H. Vos, M.A., B.Educ.

PROMOTOR: Prof. dr. J. Chr. Coetzee, M.A., M.Ed., D.Phil.

Die vraag is a1 dikwels gestel: Wat is ver­ keerd met ons taalstudie? Leke en gesaghebbendes het al menings gelug; onderwysers moes al verde­ digend ontree; ta8.lkommissies het al die probleem aangepak maar nogtnns het dit onopgelos gebly, nl.

In gewenste peil word nie deur kandidate by eksamens bereik nie. Oor die oorsake van hierdie toestand kon geen eenstemmigheid tot dusver bereik word nie.

Die toestand het my genoop om navorsingswerk in verband met hierdis. aktuele vraaf,stuk te onderneem om sodoende te probeer om tot In moontlike oplossing te geraak. Deur middel van In histories-kritiese studie van die ontwikl~eling van die leerplan en die leerboek het ek p,etrag om die oorsake van h1erdie toe stand van sake OD te s~oor en om wenke aan die

hand to gee wnt moontlik tot In oplossing van die vraagatuk sal lei.

Ek moat erken dnt ek tot onverwagte gevolgtrek­ kings gekom het, nl. dat dear op die Kanplandse skole

'n gebrek is aan (1) omlynde doelstelllngs in die onderrig van die vnk; (ii) In duidelik-omskrewe studiekursus; (iti) deeglik-saamgestelde leerboeke en (iv) goeie metodes van onderrig. Veral gevolg­

trekking (:Lv)' Was vIr my onverwags, omdat ons taal­ onderwysers tans sulka hoe taalkwalifikasies besit. Wet ek egter vroeer uit dj.e oog verloor het, was die

feit dat taalbevocgdhflde geerJsins 'n waarborg vir 'n goeie taalonderwysor is nie, maar dnt daar ander en belaneriker hoedanigbede is WA.t In taalonderwyser

Ek het baie genot on vrug uit die studie geput. Die bron van my inspirasio was egter my promotor,

prof. dr. J. Chr. Ooetzee, aan wie ok hier my opregte

dank en waarderin~ wil betuig vir sy besondere lei­ ding en aanmoediging in verband met hierdie studie.

nIt is only by v.musing oneself that one can learn ••••• The whole art of teaching is only the 'art of awakening the natural curiosity of young minds for the purpose of satisfying it afterwards; and curiosity itself cr-m be vivj.d and wholesome only in proportion as the mind is contented and happy.

,

Those acquirements crammed by force into the minds of children s:i.mply clog and stifle intelligence. In order that knowledge be properly digested, it must have been swallowed with a good appetite. If that child were entrusted to my care, I should make her ­ not B. learned woman, for I would look to her future happiness only - but a chIld full of bright intelJi­ gence and full of life, in whom everything beautiful in art or nature would awaken some gentle responsive thri _• I would teach her to live in sympathy with all that is beautiful - comely landscapes, the ideal scenes of poetry and story, the emotional charm of noble mus lc. I would make lovable to her everyth5.ng

If

I would wish her to love. (Anatole France.)

A. HISTORIES-KRITIESE DEEL.

HOOFSTUK I Begin van Verengelsing, 1806 1839 1. Tydperk 1806 - 1814.

Laer Onderwys. 1 - 4

Sekond~re Onderwys in Kaapstad.

(i Algemeen. 4 - 5

(ii Die Skool vir Jong Dames. 5 - 6

(i Die Latynse Skool onder H.J.I. Klein. 6 - 7

(iv Die "Public Grammar Schooll1 _{• 7 - 10} (v Ander IIsekond~rell onderwysers in

Kaapstad. 10 - 11

(vi) Besluit. 11 - 12

2. Die Tydperk 1815 - 1827.

(a) Laer Onderwys. 12 - 14

(b) Sekond~re Onderwys.

(i) Die "Grammar School". 14 - 19

(ii) Privaatskole. 19 - 21

3.

Die Tydperk 1828 - 1839.

(ba) Laer Onderwys. 21 ­

( ) Sekond~re Onderwys. 22 ­

4. Die Leerplan in Hollands, 1806 - 1839.

ac

-j

Leerplanne vir die Ilaerskool. 25 - 29

Leerplanne vir Sekond~re Onderwys. 29 -

34

!b _{Die Leerplan teen 1839.}

34 - 37

5. Die Leerboek, 1806 - 1839. 37 - 43

6. Eksamens enl. Inspeksie 9 1806 - 1839. 44 - 47

HOOFSTUK II Onderwys onder In Onderwyshoof.

1. Die Tydperk 1839 - 1859.

(a

1~

Die instelling van 'n onderwyshoofskap. Laer Onderwys.

48 -

51 - 51 54

Sekond~re Onderwys. 54 - 58

Privaatskole. 58 - 59

Besluit. 59 - 60

2. Die Leerplan, 1839 - 1859.

Die Laerskool. 60 - 61

Die Sekond~re Skool. 61 - 63

Besluit. 63

~~l

3. Die Leerboek, 1839 - 1859.

Algemeen. 64 65

IIGeslachtwijzer der Nederduitsche Taal". 65

"First Book of Exercises". 65 - 71 "De Nederdui tschc Taal in Zuid--Afrika her­

steldI I . 71 -

74

"Elements of TranslationII •

74 -

84

~~l

"Elements of Dutch Grammar".

84 ..

e6

(g Besluit. 86 ­

lil

4.. Eksamens en~- In.3::;>eksie, 1839 - 1859.

(al InspekteursverSlae. 87 - 9J

(b Die IIBoard of Public Examiners". 91 - 94

(b) Die poslsle van Hollands op skool teen

186D. ₉₇

(c) Die Onderwyskommiss van 1861. _{97 - 98}

Die

Tydperk 1865 - 1879.

2.

3. 5. 6.

7.

8. (a

~~

(e

Onderwyswet No. 13 van 1865. 98 - 100 Twee Gimnasiums. 100 -" 101 Die Hollandse koerante sit die stryd

Die Kerk en die Onderwys.

voort.l0l

104 - 103 106

DiMoHBi~~~s~~ti~tK~a.die Kaap die Goe~e ₁₀₆

Afrikaans begin die strydperk binne tree. 106 107 (fl Standerds word ingevoer. 107 - 108

~~

Die plek van Hollands op skole. 108 110 Die Tydperk 1879 - 1890.

Die De Vi11iers-kommissie. III - 115

~~~

Dio Eerste Vryheidsoorlog en die stigting

van die Afrikanerbond. 115

Die S.G.O. en Hollands. 115 - 116

~~~

Inspekteursverslae oor die onderrig van

Hollands, 1881 - 1882. 116 Ross se rapport. 116 - 118 Tweetalige Onderwysers. 118 - 119

~~l

Inspekteursverslae 1885 - 1888 119 - .1 Die Tydperk 1890 - 1892. Die Taalbond. 122 - 1

Die SinodA en die Taalbond tree Ope 126 - ]. Dale se laaste rapport. Sy houding teen­

oor Hollands. 129 - 1

(d~ Die Onderwyskommissie van 1890 - 1891. 131 - 135

~~l

(e) Die Kerk se aandeel in die Onderwys. 136 - 137

Besluit. 137 - 138

Die Leerplan 1859 - 1892.

(a1 Verskillende Leerplanne. 138 - 142

(b) Besluit. 142

Die Leerboek 1859 - 1892.

(a) Algemeen. 143 - 144

(b) Stucki, M. J.• : Holland sche Spraakkunst

voar Zuid-Afril:a. 144 - 147

Elffers,

H.

~ Practical Dutch Grammar. 147 - 152 Die Onderwyskommissie van 1891 oor leerboeke 152 - 15:)

Blffers? H.: Practische Hol1andsche Spraa~

kunst. 153 -

155

(f) Van der Tuuk: Nederlandsche Spraakkunst

voor Zuid-Afrika. 155 - :58

(g) Samestellers: Volksleesboek voor Scholen

en Huisgezinnen. 158 - }_60

(h) Universiteit beveel geen booke aan nie. 160 161

(i) Besluit. 161

Inspeksie en~ Eksamens, 1859 - 1892. (a) Eksamens.

(il Die Publicke Diens-eksamen. 161 - 165 (ii Die DI::rdcklass ikaat-eksamen. 165 - 169 (iii Die Matrikulasio-eksamen. 169 - 174 (iVl"SChOOl Examination for Honours". 174 - 1'/7

(v Matri]mla~3ie 1882. 177 - 179

(vi !lSchool Examination for Honours"lCffj. 179 - 180 (vii Skoolhoer-oksamens 1887 - 1891. 180 - 184 (viii) MatriJmlasie-vraestol1e 1888 - 1891. 184 - 185 (b) Outoriteite. oor Eksamens en Inspeksie.

(i) Die Universi.J..:;eitsraad. 185 - l86 (ii)vDie Onderwyskommissie van 1890

HOOFSTUK IV Die Triomf van Hollands, 1892 - 1915. 1. Die Tydperk van erkenning van Hollands, 1892 - 1915.

(a) _{Algemeno toestand in die neentiger jare. 193 - 196}

(i) Die eksamenmanie. 196 - 197

(ii) Hollands maaJr opgang. 198 - 200 Die nuwe Ho~rskoo11eerplan. 200 - 202 Die nuwe Eeu.

(ij Brief van onderwyser in 1900. 202

(ii Die Vereenvoudigde Spelling. 202 - 204 (iii Die Verslag oor die Hollandse Taal,

1906. . .­ _{204 - 205}

(iv) Die stryd tussen Afrikaans en Hol­

lands ontbrand. 205 - 208

(v)

Unie 1910 en die triomf van Neder­

lands. 208 - 210

(vi) Die Taalordonnansie van 1911. 210 - 211 (-ii) Verslag van die Onderwyskommissie

van 1912. 211 - 213

(Viiij Verandorings in die onderwys. 213 - 214· (ix Die Matrikulasie-eksamen van 1913. 214 - 215 (x Afrikaans op skool, 1914. 215 - 216

(d) Besluit. 216

2. Die Leerp1rill, 1892 - 1915.

(a) Die - "School 'Elementary". 216 - 220 (b) Skoolhoer/Junior Sertifikaat. 220 - 222 (c) Matriku1asie. 222 - 226 (d) Beslui t. 226 - ~227 3. Die Leerooek, 1892 - 1915. (a) Alp,emeen. (b) Hubertus Elffers.

(i) "Elementary Grammar of the Dutch

Languaee". 228 - 229

"Nieuwe Ho11andsche Spraakkunst .••11 229 - 230

~~

( I I I

("j

. 1I~'he Standard Dutch Grammar ll • 230

(iv IIDe Zuid-Afrikaanse Brief[;teller ll • 230-­ 231

(v) "Leesboek voor Zuid-Afrika

Standaard VII". 231 - 232 (vi) "Leesboek voor Zuid--Afrika

Standaard VIlllI. 232 - 233

(c) M.J. Stucki~ "Hollandsche Spraakkunst

voor Zuid-Afrika". 233 - ~~34 (d) W.S. Logcman.

(i) IILeesboek en Grammatika - No. 3 van

de A - Z Serie". 234 - 235 (ii) IILeeshoek en Grammatika - No.4 van

de A - Z Seriell. 235 (iii) IINo. 5 van de A - Z Serie: Al1er­

lei. 'Een Leesboek voor School

en Huis ll • 235 - 236

(e) C.J. van Ryn.

_ (i) IIAdvanced Dutch Grammar ll • 236

(ii) IIPraktiesc Ho11ands~3 Spraakkunst ll • 2'36 - ?37 J.~o.J. Roux en C.ef. van Ryn: IIHet Zoele

_:7,uidenl~ 237 - 238'

G. F . Dingemans en P. V~lD Braam ~ IIIdiomen II. 238 - 23C"J C.A.'E. van Cappelle.

(i) IIHollands ::Jcesboek voor ZuidAfrika

-Boek VIIIII. 239

(ii) IIHo11ands J,Jeesboek voor ZuidAfrika

-Boek IXII. 239

(i) Bes1uit. 240

( j ) Voorgeskrewe Boeke.

(ij Voorg3skiodenis. 240 - 241 l' - (ii Univorsiteits Junior Sertifikaat. 241 - 242 (iii Matrikulasie en Senior Sertifikaat. 242 - 243

1.

2.

3.

(b) _{Skoolho~r/Universiteits Junior Sert}

kaat, 1892 - 1915.

(i) Eksarnens, 1892 - 1910. 253 - 257 (ii) Inspekteur S.F.N. Gie rapporteer oor

Hollands. 257 - 258

(:L:L:L)8ksamen s, 1910 - 1915. 258 - 259

(iv) Besluit. 259

(c) Matrikulasie, 1892 - 1915.

(i) Eksarnens, 1892 - 1904. 259 - 261 (ii) "De Unie"-t ese Matrikulasie­

antwoorde. 261 - 263

(iii) Eksamens, 1905 - 1912. 263 (iv) Die S.G.O. behandel die lVJatrikula­

sie-eksamen. 263 - 265

(v)

Inspekteur kritiseer die

eksamens van 1913. 265 268 (vi) Die Suid-Afrikaanse Akademie en

eksamens. 268 - 269

(vii) Die vraestel van 1915. 269

(viii) Besluit. 269 -- 270

HOOFSTUK V Die ondergang van Neder1ands, 1915 - 1921. Die Oorgangsperiode van Neder1ands no. Afri­

kaans, 1915 - 19 •

(a) C. Murray word S.G.O., 1915 - 1917. 271 (b) "Rapport van,de Kommissie over ,Taal

Ordonnanti(~ I (11 van 1912)". 271

-

';)73

(c) Afrikaans op 01.

(i) Ywer vir Afrikaans op skool. 273 (ii) Sir Fred c do l'laal se voorstel en

e houding vCtn onderwysers. 273 - 274 (d) Dr. W.J. joen word S.G.O.

(i

l

Veranderings in die OndervlYs. 274 - 275 (ii • Viljoen oor Afrikaans. 275

-

278 (iii Inspekteur Radloff oor Afrikaans. 278

(iv Ordonnansie No. 5 van 1921. 278 - 279

(e) McKerron se verdedi~ing van Afrikaans. 279 - 281

(f)

e toestand teen 1921. 281

-

282

(g) sluit. 282 - ?8!5

Die erplan, 1915 - 1921.

(a) e Universiteits Junior Sertifikaat­

eksamon. 283 - 284

(b) o Departemcntelo Junior Sertifikaat­

cksamen.

(i) Geskiedkundige oorsig. 284 - 286 (ii) Die eerste Leerplan. 286 - 288 (c) Besluit oor Junior Sertifikaat-eksamen. 288 - 2ti9

(d) Die lVl:-l.trikulasie-elcsamen.

(i) Die Universiteit van die Kaap die

Goe-ic Hoop. 289 - 290

(ii) Die Gemeenskaplike Matrikulasie­

raad. 290 - 291

(iii) Die Departementele Senior

elcsamen. 291

(e) Besluit oor Matrikulasie-eksamen. 291 Die Leerboek, lSl5 - 1921.

(a) Algemeen. 291 - ,,92.

(i) "Maskew Miller's Elements of Dutch

Grammar". 292 - 293

(b) Afrikaanse Taalbooke.

(i

l

Geskj edkundi{2;() agtergrond. 293 - 294 (ii uAt'rikaanse Woordelys en ~ls". 294 - 295 (iii IIAf'rikaanse fraal boekfl. _{295 - 297}

(iv) IIPrakties8 Grammatika van d Afri~·

(iii) Matrikulasie-eksamen. _{299 - 300}

4. Eksamens en/fYf Inspeksie.

(a) Die Universiteits Junior Sertifikaat­ eksamen.

• _{(i) Die Universiteit van die Kaap die}

Goeie Hoop. 300 - 302

(ii) DiG Universiteit van Suid-Afrika. 302 - 310

(b) Die Departementele Junior Sertifikaat­ eksamen.

(i) Die vraestel in Nederlands A, 1921. 310 - 3 (ii) Die vraestel in Afrikaans A, 1921. 312 - 315 (dC) Besluit oar Junior Sertifikaat-eksamen. 315 - 316 ( ) Die Matrikulasie-eksamen.

• (i) Die Universiteit van die Kaap die

Goeie Hoop. 316 M . 317

(ii) Dif.a~~l~eenskaplike Matrikulasie­ _{317 - 318} (e) .Bcsluit oar Matrikulasie-eksarnen. 319

HOOFSTUK VI Afrikaans op Skool, 1921 - 1940

1. Tydperk 1921 - 1940.

Departementele eksamens. 320 - 321 Vel' slag van die Adviserende Kornitee insake

Onderwys, 1927. 321 - 322

verhouding tussen die Departement van Onderwys en die Gemeenskaplike Matriku­

lasiersad. 322 - 323

(d) Verslag van die Kommissie oar voorgeskrewe

werke. 323 - 325

(e) Verslag van die Komitee am ondersoek in te stel na die stand van Tale in die

Suid-Afrikaanse Onderwysstelsel, 1~1. 325 - 3~\

(f)

sluit. 329 - 331

2. Leer~lanne, 1921 - 1940.

(i) Universiteits Junior Sertifikaat en De­ artementele ,Tunior Sertifikaat.

a e Universiteit van Suid-Afrika 331

b e ement van Ond ervry s . , 331 - 335

1o

1

oar Junior Sertifikaat. 335

(ii) Matrikulas en die Senior Sertifikaat van die Departement van Onderwys.

(a

l

Gemeenskaplike Matrikulasieraad. 335 - 336

(b ement van Onderwys. 336 - 341

(0 oar Matrikulasie en Senior

341 Die Leerboek, 19 - 1940.

(i) Alg(::meon. 34a..

(ii) Taalboeke.

34~ - 345 (aj Botha en

(b D.J. Potgi 345 - 34-6

( 0 Van Rouendal en Du Toi t . 346 - 348

(d

C.M.

Booyson, J. Marais, H.A. Steyn

en J.B. Bonthuys. 348 - 351

(e)

C.P.

van Merwo. 351 - 353

(f) Bes1uit. 353 - 354

(iii) Voorgosktcw

(a) Univcrsiteits or Sortifikaat,

2 - 1924. 354 - 355

(b) Die Departemente ,Junior Sertifi­

kaat. 355 - 358

(c) Matriku1asic 9 lq22 - 1933. 358 .- ~)62

(d) D'::partemontele S~nior SortifjJmat,

1923 - 1940. 362 - :'565

--

-(iii) Besluit. _{382 - 384}

(b) Watrikulasie en Kaapse Senior Sertifikaat. (i) Die Gemeenskaplike Matrikulasie-·

raad, 1922 - 1933. 384 - 390

(ii)

Kaapse

Onderwysdepartement, 192~ ­

1940. 390 - 4Db (iii) Besluit. 406 .. 4·0~1 B. KONSTRUKTIEWE DEEL.

---_

. HOOFSf.·~TJK VII S t· . J • t 11' , .d 1 .;;.;;..;;....;:..:...-= • .;;.;;.;;_..:::..-;;_ _~~g'.:;s J~_';s_ vlr 0.18 samos e lng van n 1 _~ LOErplan en 'n Iecrboek.

1. Kri t [.1. die sanw~}t ing van 'n IJeerplan en 'n Leer­

boek.

(n) Kriteria vjr d E:'-LnI8stel1ing van 'n IJee:rplan. (i) Kriteria vir die kies v~n doelstel­

lings w~t met In spes :iek(~ vak bo­

cog word. 410

-

41]

(ii) Kr~Ltcria v:L:[' die es van die in­

houd van die vak. 411

(i ) Metode. 411 2

(b) Kritf;ri.'1 vir die same ell van 'n Lc,or­

boek. 4·12

-

415

2. Suggesties vir 'n ideale Leernlan (studiekursus).

(a) WiG mD.ak die IJoornlan? . ₅

(b) Suggcsties vir 'n~ideal(; studiokursus.

(i ) Bclnngrikheid vr-tn moodortCl,alondcr-­

wys. 415

-

4-18

(ii) Dool ~..:m i'unksio van moodertaal­

ondoI'rig. 418

-

4.19

(iii) Die inhoud van mOGdert:::talondorwys.

!.i ,') ~ (8. ) T'l.alkunde (Grnmnn t ) • 419

-

,L . (b) l\londelingo wi;:;rk. 4

-

1-31 (c) Skriftelike stelwerk. ( i ) Op 0110 • 431 - 439 (ii) B~iGwe. 440 - 1\41 (iii) Pc:.rafra':-ic. 44·1 (iv) Pr6cis. 441 - 44~~ (v) Stylleer. 442 - 4-4It (_{. J}\ :;rgoskrewe work. 444 457 (vii) Di 0 'J.\':La1ondarwyser. 4-57 - 462

(viii) Suggosties vir 'n studie­

kUI'SU [) Standard

VIII. 463 - 164

U.x) Suggo es vir 'n stud:Lo­

kursus vir Stnmderd X. 464 - 465

'3. 'n Annduiding vrtn die sr.mestel1ing van idee-do

1corbocko. 4·66 - 470

:

.

otbeskouings em gevolgtrekkings.

---000---BYLfI£S.

:Bylna.g A;

L'j'5 VQn vDofges-kre we t:soe,Jce.. I

...,!iI.

B,:.Jla.dg»: /...'1$ vCh') T4aJ~ ..,., J.,...e",boek.e, Xii - ')l7/i,

~~ }Q.(l9

c:

Dvtd. Oc(f11(}gr(J.ph~ anti 5,,,lItl1. ~f.c,rt1t<d 5ft1-I/.·ng. J(m - XiV.

,:..;.-

-­

1'::>,/0.0.91>: V~,~pfe.idiY'~ V4l? peJ"$t'nfa.sie ~iMbolt:. (1<J3:t.-f'i'to).

):;; bhp!1t'

4

f

ie. .

A. HISTORIES'<~KRITIESE DEEL. HOOFSTUK I.

BEGIN

VAN

VERENGELSING,

1806 - 1839.

1. DIE TYDPERK 1806 - 1814.

a) Lser Onderwys.

In ons onderwysgeskledenls word die Bataafse tydperk dimvels as tn belangrika mylpaal beskou. Niemand betwyfel dit dat hlerdie tydperk in maar as

'-':" een opslg tn interessnnte periode was nie en De Mist se verligte onderwysstelsel., is tereg deur Dr. E. G. Malherbe beskryf as none of the most suggestive con·,

tributions to educational theory thnt has ever been made by one man in the History of South African Edu­ cation". 1) In 'n l~ort tydperk van 3 ja13r was d-:.t egter onmoontlik om aI, de Mist se idees in die prnkcyk te kon toepas.

Die belangrikste ten grondsll1g van die Ordonnan­ sie van 1804, nl. onderwys los van die kerk, is deur die onmiddellike opvolgers van De Mist on Janssens heeltemal laat vaar. Cradock het, deur sy reorga­ nisasle va.n die ~oorle~e_:r:'skol~ j.n 1$12., die noue ver­ band bestendig wat daar v66r die Bataafse Tydperk tussen skool en kerk bestann het. Die Skonlkommissje het sedert 1813, toe sy nnnm 'n vernndoring ondergann het, BybelversprAid1nL tot sy 1ys VRn werksa.a.mhede toegeyoeg gekry, en teen 1839 was hy glad nie meer herkenbanr as die Kommissia Wilt in 1805 volgens De

Volgens 'n rapport aan die Koloniale kantoor in April 1807 het die Skoolkommissie, behalwe die Latyn­ se Skool en die Skool vir Jong Dames, ook nog die 8 sogenaamde Hollandse laerskole onder sy beheer gehad.l) Hierdie laerflkole is bygewoon deur "all children

without distinction in their early yearsll • 2)

Die Skoolkommissie het vannf die annvaarding van sy werksaamhede dh; stnndpunt ingene(~m dat die Holland-se laerskole sy besondere aandag verdien, aangesien in hulle IIden p:rond moet worden gelegt, tot de be­ schaaving, en zoedelijke verbeetering van het meeren­ deel der aanstaande Laden onzer Burgerlijke Maat­ schappij." 3)

Wat hierdie laerskole betref, blyk dit dat hulle arm bs.ie gebreke onderhewig was. 4) Onder andere moes die ouers ook vir die nodire skoolboeke en ander

skoolbenodigdhede sorg.'5)

Hervormings was dringend nodi~, dog geld het ont­

break. Die onderwvAers vnn die Hollandso Inerskole het in 1808 nog geen finansiele ondersteuning uit publieke fondse geniet nie. 6) Oor die algemeen was die best~;.nn van die skoolmeesters - in die woorde van die Skoolkommissie - "hoogst precair" met die gevolg dat IIniet ligt iemand die nog eenige andere uitkomst weet, besluiten zal, om het Schoolhouden als eene vaste of zeekere broodwinning bij de hand te neemen." 7)

C.O.

C.O.l No. 97. . Statements relative to the South African School Cornmission, 1 April, 1807.

9 No.4: Skoolkommissie ann Caledon, 23 Junie 1808.

Teen 1809 was daar 6 Hollandse laerskole in Knap­ stad 1) sowel as verskeie kerkskole en privaatskole. Slegs een van hierdie privantskole verdien hier

spesiale vermelding, nl. di6 van die

»Tot

Nut van It ,Algemeen." Ongelukldg is inligting omtrent die werk

wat die skoal gedurende hierdie jare verrig het, baie skraal, maar ons weet nietemin dat dit toe reeds een van die voorA.anstnande onderwysinrigtinr:s in die stad was. Volgens 'n rapport van die Skool­ kommissie van 1 April 1807 het die skool aan meer as

50 seuns en meisies onderrig verskaf en twee jaar later is dit weer vermeld as In "gedistingueerdell skool met tn groot aRntal leerlinge op die rol. 2)

Onder sy leerlinge was dAar destyds reeds die kinders van vooraanstaande ingesetenes van Kaapstad soos, o.a. di~ van J.A. Truter, die pr8sident van die Hoog­ geregshof. 3)

Al hierdie skole w('.s HollR.nds-mediumskole, en

~. \

Engels is nie eors ns vak op hulle onderwys nie. Gfl.andeweg hot Engelse skole sedort 1807 hul versky·· ning gemnnk on Hopley, een van die Engelse onderWY3ers, het selfs Ar.ngebied om, indien nodig, voorsiening te maak vir onderwys in Ho~ds en Frans. 4)

Kort hierna (1809) ver:>skyn die rapport van Maj oor Collins wPJtrin hy o.a. skryf: "Import English tench­ ers, and the next generation will be Englishmen," 5)

..)(' maar wat die Inerskole betref, het Crlldock en sy voorgangers egter versigtig te werk gegnan en hul

1) d.tL 14 No 5: Skoolkommissie aan Alexander,

11 Jan. 1809.

21

Ibid.

3X

C.O. 46 No 18: Getulgskrif van Truter ann Schone­ gevel, 8 Des. 1807.

beleid was meer bepaald daarop gerig om Engels naas

~

Hollands In plek in die skole te laat inneem.

So

het die twee tale in die Vryskool wat in 1813 in Kaapstad opgerig is en meer bepaaldelik bedoe1 was vir die minderbevoorregte kinders, aanvanklik gelyke behandeling ontvang. Om die Ho1landse laersko1e aan te moedig om aan Engels In plek in hul leerp1an in te ruim, het die Goewerneur 100 riksdalers as ekstra beso1diging aan di~ onderwysers wat ook Engels kon

-'

.

onderwys, aangebied. 1)

Van hierdie ekstra voordeel wat tn kennis van Engels vir hul sou moebring, is die Hol1andse ondor­ wysers in Kaapstad verwittig, en hoewel geene~n van hulle bevoeg was om dl_8 taal te onderrig nie, het enkeles nogtans hul gewilligheid te kenne gegee om dit aan te leer, sodat hulle die grondbe~insels daar­ van kon onderwys. 2)

Hoewel die regte van die Hollandse laerskole in hierdie periode onaangetas gebly het, merk ons to?: een verskynsel wat reeds aanstoot kon gee: deur ;,an

die Engelse onderwysers groter salarisse as aan d;1_'1 Hollandse meesters te betaal, hoewel nie van die Ecg­ else ondervrysers verwag j-s om Hollands te onderwy..; nie, is daar tot 'n mate teen die HOllandse onder":;J­

(

/ sers gediskrimineer. Maar die koloniste is oor die

algemeen so simpatiok behandel, en hul vertroue is daardeur tot so tn mate gewen, dat die we~ voorbQr~i was vir drastieser verengelsingsmaatreels onder die regering van Somerset.

b) Sekond@re onderwys in Kaap~.

onderwys is nle en dit sluit dus soms ook prim~re en moer ui tgebreide laer onderwys in)..

Gedurende die tydperk 1806 tot 1814 het daar dus in Kaapstad redelik goeie voorsiening vir aanvangs­ en laer onderwys bestaan, maar wa.t die fa.siliteite vir meer gevorderde onderwys betref, was die toestande minder gunsti~. Dle twoe openbare inrigtings vir

sekond@ro onderwys, nl. die Kos- en Dagskool vir Jong Dames en die Latynse Skool het na die oorname van die Kaap deur die E~gelse in 1806 bly voortbestaan. Van eersgenoemde, wnt in April 1807 nog steeds in dIe gc­ bou in Keizersgracht gehuisves was, verneem ons dat dit op dRRrdie tydstj~ in 'n florerende toestand vor­ keer het en dour sowat 25 qyoung ladies of some ex­ traction, desirous of a more distinguished educa.tion" bygewoon is. 1)

(ii) Die onderwys in die Skool vir Jong Dames het gedurende die j :1re 1806 tot 1809 nop al tyd in hoofsaak volgGns die oorspronklike ooreenkoWs tussen die Pahuds on die Skoolkommissie geskied, maar onge-· lukkig het die skool ~poedig die slagoffer van Caledon

se besuin:i.gingsmaatreels geword. uRis ~cellency bn.s desired that your nttention may be directed to the heavy expense attending Mr. Pahud's School, while it does not appear that any e.dequate advantage is derived therefrom. For this reason tho Governor is pleased to desire that you may acquaint }I[r. and Mrs. Pahud, that after the 1st. of next April no further allowance whatever will be made to them from public funds".2i En tog bly die Latynse Skool gespaarl

skool weer In publieke inrigting geword, maar hulle kon nie op die karige salaris bestaan nie en na In agtjarige bestaan het die Skool vir Jong Dames tot niet gegnan en daarmee een van die inrigtings vir sekond~re onderwys wnar Hollands nog In plek op die rooster gehad het.

(iii) Die Latynse Skoal onder H.J.L Klein: Hierdie skool wat reeds teen die einde van die Bataafse Bewind aan die agteruitgaan was, het ook na 1806 nog In paar jnar lank voortgesukkcl. So verneem ~ns uit die reeds gemolde rapnort van 1 April 1807 da t di t onder H. J. 1. Kle in as "Pro-Rector~' go staan het en dnt die onderwys byna uitsluitend beperk was tot

Latyn ooreenkomstig die "Instructie voor den Praecep­ tor der Latijnsche school" wat in Fnbruarie 1794 reeds deur die Politieke Raad goedgekeur is. 1)

Die Latynse skool is besonder swak bygewoonf soos

blyk uit die feit dat die aantal leerlinge gedurende die jare 1806 tot 1809 nooit bo 6 of 8 gestyg het nie. 2) Die vraag uoen hom natuurlikerwys voor waar­ om hierdie inrigting so swak ondersteun is in 'n tyd toe daar, met uitsondering van een of twee privaat­ skole, gsen ander skole best~an het wat ann seuns sekondl}re onderwys kon verskaf nie. Van die HollQilds­ sprekende element kon redelikerwys ver'Nag word dnt hulle van die Lntynse skool gebruik sou maak, aange­ Isien dit In Hollands-mediumskool, met In deur-en-dcur

Hollandse atmosfeer was. Dat hulle dit nie gedoen het nie, moet in die cerste plek waarskynlik toege~

skryf word aan die besonder eensydige .on ongebalan­

seerde leerplan wat feitlik net tot La.tyn beperk WRS·~

_?,l

, , ,., K , 'KT _ r\"'" .. C'f..l... '-;-L-,,-,-,-~-:---::~"""""::""---:--"""""-""'''----''~

(iv) Die "Public Grammar School." Halloran was die opvolger van Klein en nou word die Latynse sko verdoop tot Public Gra!llt'1lar School". Uit die ooreen­

"

koms blyk dit dat H~lloran se skool feitlik uit twee leerlinggroepe sou bestaan. Enersyds was daar diegene wat verder in die Klassieke en aanverwante vakke soos die ou geskiedenis, aardrykskundo en mitologio wou studeer. Hulle sou vol ns keuse van hul ouers hul . onderrig dour medium van Hollandst of Engels kon ont­

"\

vang. Andersyds was daar die leerlinge wat onderrig

301_-1 geniet in die wiskunde, handelswetonskap, Hollands,

Frans, Duits on ander vakk3 wnt Halloran na goeddunke in die skool ken invoar. 1)

Die kontrak het rius defini tief voorgesl{ryf watter onderwys die lecrl van diG au Lfltynse Skool in die nuwe skool sou ontvpng. 'l'og is daar vorder aan Hallo­ ran feitlik onbeporkte vryhoid r;olaRt ten opsi~te van die vakkc w~t die loerDlan ingosluit moos word. -rDie jaar 1810 was inderdaad die begin van 'n nuwe

tydperk in die skiedenis van sekondBre onderwys i~ Suid-Afrikn, want mot die dood van Klein het die Ot: Latynse Skool met sy eensydige leerplnn, sy Hollanr::se

atmosfeer, en Hollands as enigste voertnal, van die toneel verdwyn.

In twae o~sigtc veral hot die nuwe Grammar Ii

School" van sy voorganger verskl1. N nlleen het eersgenoemde 'n veal grater verskeidenheid van Ieer­ vakke nrmgeb d nle, maar oak sou Hollands grotendeels

1

deur Engels as voertnRl vervang v.'ord. Die aA.nstolJ jng van die eent ige Halloran as hoof van die Grammar

"

Schoolll kan dus beskou word as d.i.e eerste stap - hC3­ weI nie met voorbedagte raje gedoen nio ­

I

in die r1gting van verengelsing vnn sekondSre ondor­

om ook Hollands as medium to gebruik vir die leer­ ( linge wio se ouers dit mog verlang. 1) Dlt

l~

egter

voor die hand dat daar in die praktyk van so In belof­ te heel weinig sou kon teregkom, omdat hy die Hol­ landse taal nie magtig was nie en 'n assistent wat (bVe die Klassieke dour medium van Hollands kon onder­

wys, nie maklik verkrygbaar sou wees teen die sala­ ris wat Halloran uit sy sak kon betaal nie. Aan die einde van 1810 is hy weens beweerde laster uit die Kolonie verbano

Vrustclosc pogings is ao.ngewend am In geskikte rektor te vind. Nadat die betrekking twee jaar lank vakant was, is die moeilikheid egter onverwags opge­ los toe 'n Hollnnder, Frederik Everard Turr, LL.D., met goeie kwalif'ikasios, getuigskrif'te en In

annbeve-Lj ngsbrief van die Bnp:else minister vir Kolonios, Graaf Bathurst, in cUe begin vrm Desembol' 1812 uit Engeland in die 'Kanp anngekom het. 2)

Die 8.r-mkoms va:l Turr het Cl'l1.dock enigsins in

c

Ie verleentheid gebrinr;, nmdn.t hy baie graag 'n Enr:ols­

't-

man aan die hoof van die IIGranunar Schoolll _{wou he·,} "It had beon my object", skryf hy aan Bathurst, lito have procurod an EnGlish gentleman, as I conceive it (, to be of tho highest importnnce that pupils of the

higher classes in this Colony should me.ke equal pro­ gress in the English as well as Dutch language; but Mr. Turr's qualifications seem, in every other respect,

so satisfactory, and he a.p-r:JGars so sensible of the value of the acquisition of the English language, that

feel assured, under the regulations I shall enjojn, this material point will not be neglected". 3)

11

C.o. 20 No 25:--5oreenkoms. Vgl. ook Advertenc~'e in die Kaapsche Stads Courant, 9 Junie 1810.

2l

C.O. 4833 D. 161: AleXAnder aan SkooLkommi~si(j_

Nog 'n bewys dat Cradock ba ten gunste van 'n

I

verengelsingsbeleid was, is die feit dat hy baie ge­ kRnt W8S teen die skeppin~ van 'n fonds om Prins­ gosindo Nederlanders, wat in hul vaderlnnd ontuis go­ voel het, te help om na die Kaap te kom. 1) Teen so

'n mae_treel hot Cradock heftig to ve Ide getrek, omdat Idit die bestpande Hollandse oorwig in die Kolonie sou

bestendig - In oorw wat vol gens sy moning teege­ werk moes word deur 'n !!cautious and progressive

introduction of tho same laws, the same principlosp and the SA_me institutions of tho parent state". 2) Die Kolonie met sy oorweend Hollandse bevolking kon ( die beste vir die Briste Ryk beveillrr word deur die Engelse wette, instellings en taal by die Koloniste

ingang to lant vind. 3)

Vir die verwesonliking van die ideael van In verengelste staatsdiens het Cradock in die IIGrammar School" die aangewese middel gesien. In daardie skool immors, sou baie van die toekomstige staats­ amptenare hul onderwys ontvang. Feitlik daartoe vor­ nlig deur omstnndighede het die Goewerneur dus vir Turr uRngestel as -hoof VHn die "Grammar School" maar hom tersolfdertyd die opdrag gegee uto promote, and to estFlblish the cultlvation of the English Language

I

to the greatest extent,

amon~

your pupils of the

higher rank, as the foundations upon which they will, in their future life, best make their way, not only within this Territory, but beyond its limits in the goneral range as common subjects of His Majesty's Dominions. tI ₄₎

AIleen leorlinge wat in staat was am hul moeder­

!

opgeneem word, maar dit is geheol-en-al aan die rektor oorgelaat om te oordeel in hoeverre 'n applikant aan hierdie vereistes voldoen, voordat hy as leorling ingo­ skryf word. 1)

Daar het egter wrywing tUssen Turr on die Skoolkom­ missie gekom met die govalg dat hy sy ontsluG nnnGcvrn het, en dit op 24 Jan. 1814 ontvang het.

(v)

Ander nsekond6re" onderwysers in KRapstad. Die nantal onderwysers wat geduronde hierdio tydperk dio Klassiekc as v8.k R[',ngebied het, mOGS uiters gering gewoes het; nietemin was dnHr verskoic personc wat privaat­

onderwys van 'n ins moer gevorderde nard gegee t.

Hoeveel huisonderwysers hulsolf dostyds in Knnpstad mot ondorwys van di~ anrd besig gohou het, ken nie vRsges 1 word nie. Ondar die WD. t dcfini tief skoln op gerig hot,

trof ons o.a. die volgende RHO: C.E. Boniface, C. Frij­

r

man, Jr..n vnn Lindenbaum, J.S. Merrington, J.R.M. de Kock, P.C. Schonegevel en J.M. Bendall.

Op 15 Julio 1809 hot de Kock In "Fransch Schoolll opgerig. Too hicrd skoal in Okt. 1811 mot J.S. Merring­ ton so Engelso Inorskaol amalgamoor is, is ook Engels, Hollan on skrif by d laornlan gevoeg. 2)

tn Ander skoal was die private II ~ja:edistingu6erde~

Hollnndsche on Fransche School" wat in Junie 1810 op dio Boereplein tot stand gokom het met Jan van Lindenbaum as onderwyser. 3) Hierdie inrigting w'as slegs vir seuns bo 8 jaar b(c.doel 11'Iflt roeds Hollands kon loos en vordero

I

ondorrig Hollands wou h~ - ook in Frans en rekenkunde.4) In Januario 1814 het die Skoolko;11!11issie 'n ooreen­

koms tussen Schoncgevel on Bendall bewerkstellig waar­ volgens hullo gesamnntlik In IlEngolsch-Rol1andsch en

1\

C.O. 36 no. 41: Instructions; Art.'·ll. Vgl. ook C.\}, 44 no. 41: Hesse aan Alexander, 5 Aug. 1813.

Wiskundig School Instituut" op 1 Februarie sou oprig. 1) Hierdie skoal was, net soos die vryskool wat die vorige / jear opgerig is, tn pnrallel-mediumskool. Bendall het

sy lesso dour medium van Engels gogoe, terwyl Schonegevel Nederlands as voertaal gobruik het. 2) Die inrigtlng hot feitlik uit twee skole, in diosolfde gebou gehuisvos, bo­ stftl1n.

Die Bybel- en Skoolkommissie het die nuwe skoal be­ skou as liD. first step towR.rds tho forming of an Academy in Cape T awn", maar h:iB rdie ho~ verwap.;tings sou nie ver­ wesenlik word nie. 3) Van die inrigting so verdere skiedenis is niks bokond nie, behalwe dot dit In kort­ stondige bestnan moos ~ohad het.

(vi) Bosluit.

In hierdio oorsi8 van 1806 - 1814 hot ons aan dio lig probeor bring dat, wat die moer gevordorde ondorwys in Knapstad botrof, die jaro van hoelwnt betokenis wns. Hierdio periodo kan beskou word as In oorr,angstadium

tus sen die ou Ln tynso S]zool met sy oonsydlp;e leerplan on

~~.

.

die moclorno sokondl:iro of hoEirsk')ol mot sy voel uitgebro":i.­ der loorplan. Kenmorkend van hierdie tydpork is verder /!diO eorste pOrTings tot vorongelsing. Die openbaro

IIGra~!1-mar School" sowol as dio private skole vir moer gevorder­ de onderwys t almrtl Enp;ols in hul loorplan ingoslult, hocwel dit voorlopip, n Hollands vordring botni~.

Al hierdie skole hot na In baio kortstondige bostoon van die tono verdwyn met ultsonderinf"1 vnn die nTot Nut , VD.n ' t Algemeon. lI _{In die gOVD.l van dio "Grammar Schoo]"} kan dlt toegeskryf word aan die gobrok aan samoworklng tUBsen die Bybol- en Skoolkommissie en dio hoofonderwysor. Wnt die privRntskolo betrof, is dio oorsank nie so maklik

vas te stel nio. Dat hulle nie langer staande kon bly nie, was enersyds waarskynlik daaraan te wyte dat die

onderwysers nie oor voldoende bekwaamheid en o~leiding beskik het om die vertroue van die publiek te wen nie, en andersyds aan die skoolgeld wat hulle, by gebrek aan

geldelike steun van owerheidswee, genoodsaak was om te vra.

2. DIE TYDPERK 1915 - 1827. a) Laer Onderwys.

Met die koms van Lord Charles Somerset begin die

I eintlike verengelsingsproses in Suid- Afrik~ Die korns

van die Britse immigrante waardeur die oorwig van die Hollandse ele1Yl.ent in Suid-Afrika in In aansienlike mate

verminder is, het die spoorslag gevorm vir besliste stappe 'om die kolonie te verengols. 1) In Verengelste kerk en

r

_{skool ssm die aangewese hulpmiddels wees om hierd be­}

leld te kan dien, en gevolglik het hy In stelsel van vry

Engelse skole ontwerp waarin Engelse en Skotse skool­ meesters van oorsee die aanvangsonderwys aan Afrikaans­

sprekende kinders sou gee. 2)

liAs skoolvakke in h rdie skole het gegeld skryf, rekenlmnde, gewyde musiek, godsdiens tige "beginsels vol~·

! gens die Hollandse of Skotse Katechismus, en die Eng­

else taal. Hollands was nooit offisieel 'n vak of

me-I

dium van onderwys in hierdie vry Enge Ise slwle nie. Die

I

bietjie kennis wat die onderwysers nodig gehad he;t om die Eo andssprekende kinders te leer, moes hulle ge­ volglik maar terloops s f opdoen.1I ₃₎

In hierdie skole sou prim~re onderwys vry wees, ml.ar

In klein fooi moes vir sekond~re onderwys betaal word. 4) Die tyd was ryp vir drastieser stappe en gevolgltlr

I

is in 1822 Somerset se berugte Taalp~oklamasie uitgevaRr­ , dig waarvolgens Engels die enigste amptelike taal van die

Spoed,:Jig ne. hul stigting was dear ae.nduidings de.t be.ie van die Hollandssprekende ouare nie daarmee gediend was om hul kinders van ondervTYs in hul rn:oedertaal ver­ stoke te laat bly nie. Die eerste floue tekens van weer­ (stand teen die verwaarlosing van die moederte.al in die , Engelse Vryskole blyk ujt die fei t dat sO baie kwartaal­

se rapporte melding maak van leerlinge wat spoedig daar­ die inrigtings verlaat het om na privaat meesters to gaan. 1) 'n Ander opvallende feit is dat op die dorpa aooa o.a. Stellenbosch, Somerset Hottentots-Holland, /Tulbagh en Graaff-Reinet, waar daar naas die Engelse oak

'n Holla.ndse skool bestaan het, so baie leerlinge alboi

1 be s oek he t. 2)

Tot hierd5.o eerste tokens van m:hslukking het bale faktore en oorsake meegewerk soos o.a. pligsverauim van onderwysers. Robertson en Innos se skole het egter flo­ reer - veral Innes s'n. In sy onderwys het Innes steeds I'n hoe peil gehandhaaf. Na aanleiding van die jaarliksG

eksamen getuig die pla<;.slike skoolkoID.:'1lissie o.a.: _II We have to report that the appearance and order of the school rere excellent and the :imDT.'OV€'m.ont made in the English Language, - tho great object of tho Institution - was very strtking. The many good specimen of writing and of proficiency" in Arithmetic, exhibited in tho public c18s8, the correct knowledge of the olementary pt1rt of the Latin Language, of Geography qna use of the Globos, English Grammar, translntlon of Dutch :tnto English, as displayed lin the private class, wl3re at once highly honorable to

the Seholars·Hnd reflected the greatest credit on their Ter:tcher."3)

Intussen was daar heelwat ander privaat-inrigtings vir element~ro onderwys beskikbaar; trouens toe die

begin

kwyn

het, Tereg merk Malherbe op: "When, however, ( to learn the English language meant to the Boer the ex­

clus ion of his o'\m mother-tongue as a medium, his hos­

tility was at once aroused: and with the existing

laws

it became a very difficult matter to reconcile him to the new educational system". 1)

Maar hiordie idee van moedert8nlonderwys het by die 'owerhede geen gewig gedra nie; - die boerebevo~1ng moes

eemToudig aanV8.f',r W8t op hulle afgcdruk word; iromers, "they were only a little over thirty thousand in number, and it seemed absurd th::>.t such a small body of people should be permitted to perpetuate idens and customs that were not English in a country that had become pnrt of the British Empire". 2)

En so mOGS Hollands sy oreplek as vak op skool ann

~~1

_{die taal van die verOWeranr afstnnn.}

b) Sekond@re Onderwys.

(i) Die "Grammar School": Die eerste ernstige bot- . sing tussen die Bybol- en Skoolkommiss en die owerheid het in 1815 plnasgovind no aanleiding van die benoeming van In nuwe rektor vir- die uGrammar School" in Knapstad. Dit wns by hierdio goleenthoid dat Somerset die eerste keer op ondubbelsinnige wyse sy stnndpunt uiteongcsit

I

het omtront die plBk wat dim Iso tanl in die toekoms in die onderwys ann die Knap behoort in to neem,

Die Bybel- en Skoolkommiss:i. 0 hot t n s kriftelike OOTl­ eenkoms mot Berrange aangogaan waarvolgens hy benoem is tot rektor van die "Grammnr SchoolII wn c.rin hy onderwys

I

moes geo in Grieks, Latyn en ander vakkc soos "Universal History, mythology and Moral Philosophy". 3) Somerset, egter, weier h~slis om die bonooming goed te kaur, 4)

en die aanstelling Vl1.n In l'ektor is van die baan geskuif •

Dit was Somerset wat die cerate weer die saak aan­ hllngig gemank hf;t deur nl. in Ju11e 1816 nan die Kormnis­ sie 'n brief te la~t rig wanrin hy met 'n heeltemal ver­ anderde sienswyse oor die tookomstige hoof en karnkter van die ou Latynse Skool voor die dag gekom het. I i I run di­

rected by H.E.," lui Alex~mdor so brief, II to state his

decision thfct the School Master p:!' esiding over the Latin School should be a perfect master of the English Language and recommends strongly a person should be sent from one of the great Public Schools in England. This Colony , being now an integral pA.rt of the Bpitish Empire, he con­

I

siders it essential thnt a course of Educnt ion should bo

I

adoptod competent to prepare the young men for the public service of the Colon:i81 Govermnont, the Army and the

navy and by v/hich in cases whero parents wished to sond their children for it more improved education t:qnn a

Ii-I

f mi ted society can be supposed to admit of, the chil dren ;:i\lhould loose no time by n change of system." 1)

Nntuurlik was hicrdie uitspra8.}~ nie to rym met die vergunning wn.t die SkooUwmrnissie tweo jaar tevope ont­ vang het om 'n rektor uit Holland te laat kom nie. Der­ halwe het hulle d:ie Goewerneur herinner a::.m die kontrak wat daar met Ds. Berrange aangegnan was- 'n kontrak wat hulle beskou hf)t as "susponded for n time as to its

effects, yet IlS romnining in force and valid". 2)

Somerset egter, was onbewoeglik. Hy bet die Kolo­ niale Sekr'etaris kortaf la':-1.t nntwoord dat hy dio kontrnk met Berrange nie kon bekragtig nie !land th::tt H.E. pel"se­ vores in h1s doc1sion that tho School Master DlUst under­ stand tho English Language and the system of the School be formed upon that of Gome orlG of the grant Schools in England. II 3)

I

No. hiordio mislukte poging om die Gooworneur to te­ !nvloed, hot die Bybol- en Skoolkommissie (lio stryd ge­ wonno gegec en vir Somorset laat weet dnt hulle sy verdere instruksies insako die verkryging van 'n goskikto rektor uit Engolnnd afwag. 1) Omdat dit heelwat oponthoud sou meo'bring, het die Kommissie ann dio hand gedoen clat wel­ eerw. R. Jones, met In sekere sersant Johns as assistant,

intusson met diE) nGrammnr Schoolll 'n annvnng maak. 2) Sodra hierdie voors die Goowerneur se goedkeuring weggedro. hot, sou die Kommissie dan onmidQcllik In Hol­ lnndse assistent probeor kry. 3) Somerset het egter nie geantwoord 11io, me t die r:cvolg dat eli e "Grammar School"

sluit gobly hot.

As voorwondsel vir sy w(;iering om Berrange se aan·, stelling goed to keur, hot hy eer:'s die groot behoefte a~m prenikante in dio buitedistrikto uC'..ngegoo, tcrwyl die werklike rade vorswyg gebly het, nl. dio foit dat Berrnngc nie In Engelsmftn wn.s nie en nio gonoog met die Enr;olse

idoala bosiel was nio. 4) Net so onregverdig w~s dit om die Hollandssprokonda element, wat nOG verrowes dio stc~k-ste in die Kolonio was, diG goleenthoid vir meer govor­ derdo onderwys to ontneom, eenvoudir: omdat In Engelssph;­ , konde hoofonderwyser nie bes Idkbnnr was nie •.

So het die oponbarc nGrammar Schoolll

vannf die ont­ slag van Turr vroeg in 1814 tot 1821 geslult gobly, sodn.t leerlinge wat dit vordnr as dio Gowone skoolvnkko wou bring, uitsluitend nnngewese Wf'..S op privnnt onderwysers

en In p[lnr privafl~kolo wr::.t nnas die element~re kursus ook In paar sekond~ro valdm soos Matosis, Latyn en moder­ ne tale nnngebied het •.

Vir die horoprigting 'nm die nGrammRr School!! hot

11

d.(j.

79 No 8: Hesse nan Alexnnder,'WJulie 1816.

die Bybel- en Skoolko~~issie hulle nie verder beywer ne hul mislukte poging om Ds. Berrange as rektor aangestel te

kry nie.

Eers tydens Somerset se afwesigheid met verlor is aan die heroprigting van die uGrammar School" weer ern­ stig aandae geskenk. Op 3 Mei 1821 het die koloniale kapelaan, weleerw. George Hough, In plan vir die stigt van t n "Gra.mmar School" met homself as "Rector Gymnasj.i"

aan Bird voorgel@. Bird en Hough het saam die nodige

I

voorwaardes en regulasies opgestol on die saak feitlik beklink, voordat dit op 4 Junie na die Bybel- en Skool­ kommissie verwys is. 1) Die aanbod is aanvaar deur die agerende Goewerneur,' Donkin, en op 23 Junie 1821 is die publiek van die heropening van die nGrammar School" in kennis gestel. 2)

Sodra die aantal leerlinge op dje rol 6 bedra, sou dit die hoof vrysta.an o~n die element@re de van die kursus, o.a. skryf en rekenkunde, aan In geskikte onder­ meester toe te vertrou. 3) Indien die aantal leerlinge bo 21 styg, SOu die rektor die reg h& om 'n assistent te

henoem am onder sy t08sig met die onder~Js in die klas~ sieke tale behulpsflam te wees, 4) Albei asslstente sou egter uit sy private inkomste besoldig word.

Die leervakke en die medium van onderwys is in Ar­ \ tikel 3 van die eerste deel van die kontrak v9sgel@.

Daarvolgens het Hough onderneem om onderwys to gee in

I .

Grlf~ks, Latyn, etiek, antieke en moderne goskiedenis, aardrykskunde, logika, Engelse taal en stclkunde, reken­ \ kunde en die ,. C0-t'istlan Evidences. 1t ₅₎

Met d j.e heropeninp: van die nGrammar SchoolII onder

Hough is tn verdere stadium bsreik in die verengelsinrs­ proses van die sekond~re onderwys aan die Kaup. Wat d

-~-Ieervakke sowe1 as die voertaal betref, het die inrigting tn deur-en-deur Engolsf.) stempel gedra. Nie a1leen is aan Hollands geen ~lek in die leerplan afgestaan nie, maar

ook is in Artikel 3 van die kontrak definitief vasgel~

dat die voertaal uitsluitend Engels sou wees. 1)

In hierdie verband di en egter vermeld te word dat Hough self p;evoel het dat die algehele uitsluiting van Hollands In struikelblok in die weg van die inrigting

sou

Ie.

Nog voor die opening daarvan het hy aan die hand gegee dat die Bybe 1- en Skoolkommissi("J In deeltydse as­ sistent in diens moes neem om sommige dae HollRnds as

,I

ekstra vak te kom doseer. "The establishment would be more complete and happy in its results," lui sy brief aHn Bird, "if an ass istant were engaged by the School Cormnission to give instruction in the Dutch Language, which, being cOlloquial here, and in many instances, the language of office, should be taught grammatically and in early life". 2)

•

Die inrigtlng is egter gedurende sy kortstondige be­ staan.mot Hough as t'ektor nooit so goed ondorsteun dat die 'Kommissie p.Rn hierdie wonk uitvoerlng kon gee nie.

Op 20 :Mei 1823 dien Hough sy bedanking in weens ge­ sondheidsredes. 3) Die inrigting was blykbaar nooit baie suksesvol nie en op een tydstip het slegs tn sestal leer­ linge daRrvan gebruik gemaak. 4)

Twee jaar lank was die "Grannnar School" gesluit. Twee aanbiedin~e, nl. van Ds. A. Faure en John Fairbair.l, is van die hand gewys.

Or

2 Mei 1825 kom die weleerw. Edward Judge, M.A., in Kaapstad aan om as hoof op te ~

tree. 5)

In die nuwe "Grammar School" sou daar les gagee word

lin

Grieks, Latyn, Engels, aardrykskunde, antieke en

II

moderne geskiedenis, skrif, rekenkunde en wiskunde so­ weI as in die "Principles of Morality and the Evidences of the Christian Religionll. 1) VerdeI' is Frans, Itali­ aans en teken as ekstra vakke aangebied. Van Hollands (( as leervak was daar geen sprake nie en natuurlik sou die

voertaal, net soos in Hough se skoal, uitsluitend.Eng­ els weeSt Die "Grammar School" sou voortaan direk

onder die regering ressorteer, en daardeur is die Konunis­ sie se gesag dus uitsluitlik tot die element~re on:lerwys in die toekoms beperk.

(ii) Privaatskole.

Van die bestaan van die baie privaatskole waarvan slegs enkeles Hollands aangebied het, sou kan afgelei word dat die Kapenaars oar die algemeen gretig was am Engels aan te leer en dat die aanvraag vir onderwys in

daardie taal nogal groat moes gewees het. Aangesien die Engelse bevolkingsdeel in KaRpstad in daardie tyd nog betreklik gering WRS, spreek dit byna vanself dat die Engelse privaatskole tot In groat mate op die ondersteu­ (r,ni.ng van Hollandssprekende . kinders .aangewese W[1S.

Hierdie skole het dan oak stellig hul deeltjie bygedra am gaandeweg vir Engels 'n plek te verower in die huis-­ like en maatskaplike lewe van die Hollandssprekende Kapcnaars.

In Verdere verskynsol wat die aandag trek, is die betreklike groat Rantal sKole wat, naas die element~re,

ook suiwer sekond~re skoolvakke soos Klassieke tale,

I~ Frans, boekhou, wiskunde, ens. aangebied het. (o.a. die van Schonegevo 1) • In hiArdie ops ig he t die PI' i vaats kale inderdaad t n groat leomte aanp:evul, aange:=d en die opon­

bare "Grammar School" vanaf 1814 tot 1821 en weer vanaf 1823 tot 1825 gesluit was.

die leerkursus, nuwe onderwysmetodes of deur waarborge. Die onderwyser, Janssen, bv. het ae,ngebied om persone bo 18 jear wat Hollands tammlik goed, kon vorstnan,binne 6 maande in sy aandskool so ver te bring dat hulle in

(J

staat sou wees om Hollands in Engels te vertaal. Sy prys was 1 rd. per les, 'maar indien hy nie in s y doel sl aag nie, sou daar geen lesgeld betaalbaar wees nie. 1)

Die "Tot Nut". Hierdie privaat-inrigting het tot Maart 1817 sonder onderbreking voortbestaan met N. van Es as eerate onderwyser. 2) Omdat geen geskikte opvo1­ ger gevind kon word' nie, is die inrip:ting I,n tydlank ge­ sluit. Eers in Januarie 1819 ken die vroof3re onderwys, na 'n onderbreking VRn byna 2 jaar, hervat word toe sen

van die Ie de VR,n die Genoots1_{{ap, Ds. J. C. Berrang6 inge­} willig het om d hoofakap VR,n die skool te a~nvaar. 3)

Op 19 Feb. 1820. het die eerste publieke eksamen en prys­ uitdeling van die heropgerigte skool weer plansgevind. 4)

Di t skyn of die skool woer totnie t gogFuln he t. Ds. Berrang6 was reeds in 1825 of oerder vir Ds. A.Faure in die Rieboek's Instituut behulpsaam. 5) Eers aan die bo­ gin van die der-tiger jare 1s die "Tot Nut" onder blyke van groot belangstelling in Kaapstad heropen.

Die Rieboek's Instituut. Min besonderhode is in verband met hierdie skool bekend. In 1823 is dit deur Ds. A. Faure opgerig en later het Ds. J.C. BerrQDge ook daar diens gedoen. 6) Dit skyn of Berrange vanaf 1826 al die taal- en letterkundige onderwys in die inrigting op homself geneem het. 7)

Met die Riebeel{' s lnsti tuut het sy stigter hoofsaak­ ihik die onderwysbelange va~ die Hollandssprekende element

I} Kaapsch~e'1tads"-C'ourant,-24'

Aug.

•

2) Ibid., 4 Jan. 1817; 11 Jan 1817; 29 Maart 1817.

31 Ibid. 26 Des. 1818.

41

Ibid. 12 Feb. 1820.

in die oog gehad. 1) Pringle verwys daarna as In skool "for the Dutch-African you.th." Sedurt die ontslag van Turr vms dam' ge en publieke of pri vnll. tskool (behalwe miskien die uTot Nut) ws.p.rin d Hollandssprekende Iecr­ ling sekondSre onderwys dour medium van sy eie taal kon ontvang nie, en in hierdie behoefto wou die Rieboekfs

Instituut voorsien. Die Inrigting het In suiwer sekond~re kursus an.ngebiod wat sou dien as tn voorbereiding vir

leerlinge wat hulself later in die teologio, regsgeleerd­ heid, geneeskunde, ons. wou bekwaam. 2)

Hoelnnk hierdie inrigtinr.:: bestA.an het, is nie bekend nie. Ds. BorrangA is in Maart 1827 oorledo, maRr ditis natuurlik moontlik dat Ds. Faure glloen die skool voort­ gosit het, totdat hy in 1829 'n professorRn.t in die "Zuid-Afrikaansche A thenre',um" s.anvanr het. 3)

Vermelding vordien oak Pringle en Fairbairn se uClassical en Commercial Academy" wnar assistonte in dians geneem is om Hollands, Frans en ander moderne taln

5. DIE TYDPERK 1828 - 1839.

a) Laer Onderwys: Di" twee vryskole in Kaapstad het tot ~830 tn HollRndse en 'n Engelse afdeling elk gehad. In

.f

I

(werkl ikhe id Was dnar dus 4 skole waarvan in 2 net Hollands en in 2 net Engels as medium gobruik en as vak onderwys is. 5)

Op 9 Des. 1829 bcv(lel die Kommissie ogter aan dat

word uit die 4 mot 2 bevoegde meeste.rs aan die hoof. Nie een van dio 4 diensdoende ondervrysors is as bevoog

II

beskou nie. 6) Engels sou 'n verpligto vak in albei skJle wees.

Dp'rlngle, T.: Narrativo of a Reside-nee in South Afric""

_..

Nou is

Hierdie voorstel, waarop blykbaar nie gereageer is nie, is in JUlie 1830 hernu en die regering stem daarop toe dat dit in Januarie 1831 in werking gastel kon word. Hierdio hernude voorstel het van die oorspronklike ve~­ skil deurdat dit die belangrike byvoeging bevat het dat (fua competent knowledge of both the English and Dutch

Languages" vir die 2 onderwysers Wtl.t aangestel sou word, vere tes sou WeeR. 1) Die Kommissie slang egter nie daarin om goskikto applikante te l~y nie en die betrek­

'I

kings word dus deur tydelike Engolso eontaliges beklee.

11 in

K~apsza~~=ar

__

~~.~~~~WI.§s=J~~~g.

__

.g~!l0cg~~am

met

Hollands vertrQud was nie • _{.... -~..--..-". ~.}

Die regeringskolo het gekwyn on as gevolghiervan het eli e Bybol- en Skoolkommissie op 11 Maart 1834 by die regering Ilangedring nthat it is advisable that, in future appointP1ents to schools in situations where the Dutch language is generally used, it shall be considered re­ quisite that the teacher shall instruct all children whose parents may npply for it in the principles of the (IDutch language:::, as well as of the English language." 2)

En so vjnd ons dat in dioselfde jaar nuwe regulasies vir plar:slike li(;gf:Ul1e saamgestel is

,,4.

Instruction was to bo

imparted in Dutch where the paronts desired tt as 11 sub­

ject in school. II 3)

Mot stoeds kwynondo Engelso Vryskole moes die

eer-II

.

ste SuporintendGnt-Gonern,nl VRn Onderwys d probleem van

reorganisas

b) Sekond~re__Onder~~ KIlRpstad wns teen die ond vall die tvJintiger jare redelik good voorsien van skole wat

!l

hulle op element~re onderwys In Engels sowel as in Hol­

I

lands toegelo het. 4) Tot 1828 WQS daar 0.&. die ge­ privilo eerdo Hollandse skole en danrna no die dia­

konie- en die Vryskole vir behoeft5.r.:es, naas 'n menigte privaat-inrip,tings vir meer p;egoede kindel's.

Ook wa.t die bui tedistrikte betref, is d8.ar redelik goed voorsiening gemaak vir elementOro onderwys. Maar wa t die meer gevor(1.erde onderwys be tref, was die toe stand mindel' gunstig, veral in die buitedistrikte. Innes

rapporteer dan ook in 1853 in sy oorsig va.n hierdie tyd­ perk: liAs the three first-class schools became vacant, \

elementary teachers were a~Dointed. The classical and scientific departments, in consequence, ceased.II 1)

Wat Kaapstad betref: In Paar priva8tskole het iets meer as die gewone lees, sl{ryf en syfer B!'mgedurf, terwyl (

nog 30 leerlill:,;e in 1 Judge se iiGramillar School" besoek het en goed in vakke soos Latyn, Grieks en ~[eotkunde on­ derrig is. 2) Maar la sgenoemde inrir,tin~ was te een­ sydig Engels en het 'n to.uit[::)sprol{C; Anr:likr,rmso stcmnol godra om alrwl11ene staun en vertroue te geniet .. 3)

As iemand in dna~di dae van mecr as elementare

\londerWV3 gebrulk wou maalt, moes hy suiwer llngelse ako

; jbYWOOn, indien hv nie VRn privaatskole Gebruik wou maak Hierdie tocstand van s het baie dHPrtoe bygcdra •

dat die Hollandse kolonjste so 'n rouse-aandeal gene em het d i8 S t igtinp; val' die

II Zuid-Afrikaansche Athenaeum!l .

11

in 1829 wBarin meor gsvarderde Ho andse ondorwys ver~ skaf sou v/ord en ool{ [':cloenthedo daargestel sou word om onderI' in modorne talc en 01:' tale deur ;t1odiu:n van Hol­

lands kry .. 4)

Ri tchie stel die snaL baie d waar hy die motiewe vir d stigting van di; Athena0Uln bohandol: 1I0ne (me­ \ tive) was undoubtedlv the fooling that the Dutch scction

; of the populntion had b3c;n left out in tho cold in the

i

_

have bElen thftt Wl"'8 unfnir to hnvo tho only superior

school in the town DO diRtinctly under the ae of one pnrticulnr denominntlon.\I 1)

I~ elk gaval, die behoefto aan moor govorderdo on­ ,do was sterk cn in hie;rd:i.o bohoefto wou diG

nZuid-Afr ,nscho Athonaeumll

voorsion. In diA afdol vir 10 rkundo, vmt kursusso in Erw,ols, Holln.rvls, assieke . Tale;; on Frans sou luit, sou oon profosDor Hollands

on d andor Enr:6ls ItS vnertaaI p:ebruik. 2) Ds. A. Fauro

is

I

en

atol ns Ho Oktober 1831

undse professor in ~i0 Klassioko, 3) het Aoh.E, Changuion sy profossoraat aanvaar as profeflsor, 0.0.. in Hollands. 4)

rigting vlr in die leos,

die dert jare !net boh.nndel Vfl.D hul1e t

die inri inr:: tcvrede Wrt.8. 5)

Die IITot Nutll. Soptol'l1.bor 1831 is hicrdie Inri ting haropen mot J.B. hlostort as hoofon~erwys8r. Dio in­

sl<:ryf on Hollandsc en Engelse tale, relmnJ,mnde, [;.f:lY'drykskunde, Al,r"cmone 8n 1 skiedoni::l. G)

geece is, hot die inrigt stellie vuol van AY popularitoit to danko

.

gohad aan d orcplok wnt aRn d Hollnndse taal too kon is. To~ wns dnnr s roods toon die end van dio dor-tigoT' jar;; Eo11,",nds ]{ende Ollors wat hul l{in­ dors onttrek t, omdnt dio skool nn hul sin nio genoo saam vir ondorrig in En 18 voorsioning ~omaok het nie. 7)

Ri tchio, VJ .. : T b e t J : 1 8 South African College" Vol I. p. •

Ibid.,

P.

27. Ibid., p. • Ibid., n. 76.

Scholtz, J. duP.: Die Afr ron BJ , p. 73.

i ~ T 1 1~ nn ~Yl ~DD

---Dio lofredo van Prof. BcssolQ~r val sokor nio hier uit die toon nio: i,Dr. Abraham Fauro hooft, in do dorti~cr

jRrcn dcr vorigo oeuVl, do school dor Mantschnppij tot ~Tut

van It Algcmocn to Knnpstnd tot bloei gebracht. De school, onder do uitnomondo lolcUng vnn Sorva8.s de Kock, lator

Vf\.n diens brooders Stophanus on Willom, oindelik van Dr. Changuion, hoaft bowozon, wat Eollnnds als voortaal bij hot on~orwijs van Hollnn~so Afriknners k~n makon. Uit do school zijn voortsoko~on mannen nls Nicolaas Hofmoijr, Jan Honoch Noothling, .I.E. HO:Lmoijr, (scriba en later

I

moderator dor Synode) Prof. cT.J. Marais, "Onzo Janli, allen volks- of korkvadors. Dc school word gosticht on beschermd door het eorbiedwaQ::.'dig goslacht, dat destijds in do Knnpstnd do toon arngaf, boide in ~odsdienst on in do sn:'!1enlevinr;. Er word ook Engols ondorwozon, maar de hoofdtnnl was hot NudGrduits dor korlc. Hot moot ieder

troffon, dio hen gohoord heeft, hoe zuivor do oude Ka­ ponnars Ho·'.l.'mds sprakun, on hot schijnt buiton kijf dat hot nageslacht het grotondecls aan het Tot Nut van

it Algomoon to danken hoeft, dat de moodortaRl tans zo i n u r e is.1i 1)

~'4.

DIE L:CERPLAN IH HOLLAJlmS 1806 - 1839.

Die ideo van 'n a 1 P;0l!10ne lcerplan as vere iste vir olIo skolc h:;t br ie stadir; ontwikl;:el. Hoo eli t met hier­ die sAak gostnan hot, lmn uit dio foit nfgoloi word dat aan die bo.r;:1.n vr~.n dio 1<:;0 een goon voorsioning gcmaak

,is vir dooglikc bchosr on koord5n:<s:i.6 in die ondorwys nio. En dio feit dnt dnar so baie privantskolo bostaan hot ~at

not aan die ouers van dio skoolgaande kinders vorant­

woording skulctig was, h2t danrtos mcogowork dat daar geen

0

\Elke urivaatonderwyser hot volr::ens sy eie mpnier onder­ wys gegee.

Die SkoolkOl~llnissie wat 5.n die lewe geroep is denr De Mist se Onderwys-ordonnansie het probeer om orde in hierdie chaos te bring. Die bestullr van d erkende Hollandso skole en ook die Sko vir-Jong Damos Bowel as die Latvnse Skool is aan sy sorg toevertrou, en die Skool­ kommissie het dan ook na die bes van sy vermog gesorg dat die yoorgeskrewe inhoud van die leerplanne dwarsdeur die sl~olG govolg word. Oor pri vaat skole ho t die KO:llrni s s geen segvenskap rehad nie.

(a) Leerplanne vir die Laerslcool: Die sogenaamde l/ge­ meene landsche Schoo1enll

t sle olGmont~re onder­ / wys verskl3f en die leervalzke hot uitsluitond bestaan u1 t

~s, skr.zf, rokenkunc1e en di0 be~nsels vG.n die C~:i.ste-like go d..iens. 1) Viat d 1 erlinge betref, stel die Kommissie di t in gonoemrle rapport dat die s e bygewoon

is deur lIall children without distinction in the early years."

Hierdio G-le was lands-mediumskol(3 en EnGels bie Gars as vak ondorwyo nie. Sedert 1807 het Engelse ,skole hu1 ver;}kvnin~ ;q;o:naak en Hoploy, een van dio Eng­ else onderwysors, het s fs aan0'ob d 0'.11, indion nodiP:l

I voors ionin,r:: to maak v onderwys in Hollands en Frans. 2) In 1812 b d Cradock lCO rds. as ekstra bGsoldigin~ aan

di~ onderwysors wat ook Is kon onderwys. 3) Dcerna is ook Voorloserskolo d:t(J distrikto tot stand gobrin.o;,

\ _{maRr geen noemonswaard"igc verandcrings in die lecrplan}

het tot stand (Fokom nie, behalwe dat al moor d nadruk

OD Engels is.

( In 1822 korn dio ses ingcvoorde onderwysers aan, en