Koprus (Juncus capitatus Weigel) terug in Noord-Brabant door natuurontwikkeling

Koprus

(Juncus

capitatus Weigel)

terug in Noord-Brabant door

natuurontwikkeling

Peter+ W.M. _vanBeers?* & Gerard+M. Dirksej;fc

* Jozef Israëlsstraat49,6521 MV

_Nijmegen

**

Aubadestraat34,6544 ZD

_Nijmegen

The comeback ofJuncus capitatusWeigelin the provinceof Noord-Brabant asaresult of

naturedevelopment

In1998 Juncuscapitatuswasfound onthree newlocalities in theprovinceof Noord-Brabant. All three localities wereformer arablefields,where theeutrophicatedtopsoil_layerhas been removed and _poolshavebeen dugout.The fast _growthof_{perennials, tree-saplings}and _mosses onthese

spots formsathreat for thelong-termestablishment of the_{tiny pioneer species}of the Nanocype-rion communities. Active _managementwill be_necessary topreserve thisspecies.

Inleiding

Een

jaar

nade verrassende vondst in Twente van de sinds 1975 in Nederland niet meerwaargenomen

Koprus

1, is desoortook

teruggevonden

in Noord-Brabant. De laatste

_waarneming

_van

_Koprus

in deze

_provincie

dateertvan 1962 uit de

omgeving

van

Nieuwkuijk.

2

Verheugend

is dat de soort in _{1998 zelfs op drie verschillende}

plaatsen

tegelijk

is verschenen, in alle

_gevallen

_dankzij

recent

_graafwerk

_voor

natuurontwikkeling.

8 Gorteria26(2000)

Vroegere verspreiding

van

Koprus

in Noord-Brabant

In het verledenwas

Koprus

in Noord-Brabant bekend van een 15-taluurhokken,

verspreid

over Midden-enOost-Brabant. Demeest

_{westelijke vindplaatsen lagen}

netten oosten vanBreda. In de uiterste noordoosthoekvande

_{provincie, bij}

Grave

enBoxmeer,waszelfseenkleine concentratievan

vindplaatsen.

3 4

Koprus

kwam in Noord-Brabantvoorin

_{droogvallende slootjes}

en

greppels

enop

plagplekken

en

karresporen

in

_vochtige

heiden.125Meer

_{natuurlijke groeiplaatsen}

waren 'szomers

droogvallende

oeversvan vennen en wielen. Het betrof

_vrijwel

steeds

pioniermi-lieuswaarin,

volgens

oude

_{vegetatieopnamen}

en

-beschrijvingen,

naast

_Koprus

ook andere

_eenjarige

soorten vanhet

_Nanocyperion

voorkwamen,zoals

_Dwerg

vlas

(Ra-diola

_linoides),

Grondster

₍

Illecebrum

_{verticillatum). Wijdbloeiende}

rus

(Juncus

tenageia), Dwergrus

(

Juncus

_pygmaeus),

Bronkruid

_{(Montia fontana)}

en

Dwerg-bloem(

Anagallis

minima)..

3

Als

_begeleiders

werden onder andere

_genoemd:

Moe-rasdroogbloem

(

Gnaphalium

uliginosum),

Knolrus (.Juncus

_bulbosus)

en Water-navel(

Hydrocotyle

vulgaris).

Veelvan de

eerstgenoemde

soorten

zijn

inmiddels in Noord-Brabant_zeer

zeld-zaam

geworden

of zelfs

geheel

verdwenen. De sterke afname in het

cultuur-landschap

wordt veroorzaakt door

_{ruilverkaveling,}

_ontwatering

en sterke

eutro-fiëring.

Voedselarme,

vochtige pioniermilieu's zijn nauwelijks

nog

aanwezig

in het

agrarisch gebied. Tegenwoordig zijn vrijwel

alle

_bijzondere

soorten vanhet

Nano-cyperion

nog sterker dan in het verleden

afhankelijk geworden

van

plaggen

enhet graven enschonenvansloten,

greppels

en

poelen. Op eigen

kracht kunnen zezich

vrijwel

nergens meer

langdurig

handhaven.

De nieuwe

_{groeiplaatsen}

in Noord-Brabant

In dezomervan 1998 is

_{Koprus (Fig.}

1)op drie

plaatsen

in de

provincie

aangetrof-fen. Twee

_{groeiplaatsen liggen}

inNoordoost-Brabant,

nabij

Grave, in het vroegere

verspreidingsgebied

vandesoort. De derde

_{plek ligt}

in West-Brabant

_nabij

Wouw. Uit dit

gebied

was

_Koprus

tot op heden niet bekend.

1. West-Brabant(Wouw)

Vegetatie

-

Op

28-7-1998 vond C. _van Oers

(Plantenwerkgroep

K.N.N.V.

Roosen-daal) Koprus

op de

drooggevallen

oevers van een

vijver

op het terrein van een

waterwinbedrijf

(49.25). Deze

_vijver

is in _{1994 gegraven als onderdeel}van een

kleinschalig natuurontwikkelingsproject

ineen

voormalig graslandperceel.

Dit per-ceel behoorde

_bij

een inmiddels

gesloopte boerderij.

De eerste paar

jaar

nahet

graven kwamer slechts

weinig vegetatie

in de

_vijver

voor.Naeen natteherfsten

winter, toen de

_plas

tot de rand had

_volgestaan,

werden er in de

daarop volgende

zomer op de

droogvallende

oevers verscheidene

bijzondere pioniersoorten

aange-troffen. Behalve Juncus

capitatus

stondeneronder andere

Liggend

hertshooi

(Hy-pericum

humifusum),

Moerashertshooi

_{(Hypericum elodes),}

Echt

duizendgulden-kruid (Centaurium

_erythraea),

Borstelbies

_(Isolepis

_setaceus),

_Geelgroene

_zegge

luteo-Juncuscapitatus

10 Gorteria26(2000)

album)

enook de bladmossen Groot viltmutsmos

_{(Pogonatum urnigerum)}

en Goud-korrelmos(Fossombronia

_spec.)

(Tabel 1).Van

_{Koprus groeiden}

erzo'n 300

exem-plaren, verspreid

over zes

plekken,

ineenmin ofmeer

langgerekte

zoneop de grens

vanzandenleem. Enkele

_{algemene begeleiders}

van

Koprus

warenin 1998Knolrus,

Greppelrus

(Juncus

bufonius), Moerasdroogbloem

en

Rimpelmos (

Atrichum

undu-latum).

In 1999 werder, ondanks

goed

zoeken,geen enkele

Koprus

meer

gevonden

in de

_vijver.

Dezonewaarin de soort in 1998

_groeide

hadtot half mei onder water gestaan,en wasdaarna

_{drooggevallen.}

Van de

_begeleidende

soorten had de Knolrus zich

_{aanzienlijk uitgebreid}

ten

_opzichte

van 1998.

_Liggend

hertshooien Echt

dui-zendguldenkruid

warenin aantal

afgenomen,

en

groeiden hoger

in de

zonering

dan

het

_jaar

ervoor.

Historie - Uit

bestudering

vanoude

topografische

kaarten uit de

periode

tussen 1850 en 19006 7

_blijkt

dat het terreinwaar de

_poel

is _gegraven,

_halverwege

de

vorige

eeuwreeds

_grasland

was. De

_omliggende

_percelen

waren

voornamelijk

in

gebruik

als akker.

_Op

de

_{perceelsgrenzen}

stonden

_vrijwel

overal

_houtsingels

of

bomenrijen.

Slotentussende

_{percelen zijn}

_{op de historische kaarten niet zichtbaar.} De situatie rond 1900 is

_{vergelijkbaar}

met die rond 1850. Het

_perceel

was toen in

gebruik

als akkerland. Poelen of

_greppels

in de directe

_omgeving

van de

_huidige

vijver zijn

op de kaarten nietterugte vinden. De

_afgelopen

50

_jaar

is het

_perceel

waarin de

_vijver

_{werd gegraven steeds in}

_gebruik

_geweestals

_grasland.

Doordat oude

_{vegetatiegegevens}

ontbreken is het niet

_mogelijk

de _vroegere

groeiplaats

te reconstrueren.

_Opmerkelijk

is wel dat

_Koprus

uit het verleden in het

geheel

niet bekend is uit West-Brabant. De

_{dichtstbijzijnde}

bekende

_{groeiplaatsen}

(voor

1950) lagen bij

Dorst/Oosterhout,zo'n 35 km

_oostelijker.

4

_Aangezien

er

bij

de

_aanleg

van de

_vijver

_{geen zand}vanelders is

_aangevoerd,

is hetzeer

aannemelijk

dat

_Koprus

uit de locale zaadbank is

_opgekomen.

_{Waarschijnlijk}

heeft het zaader

minstens 50

_jaar,

en

_mogelijk

meerdan 100-150

_jaar

in de bodem_gezeten,voordat hetweer kon kiemen.

Beheer- Het

grasland

wordt niet_meerbemest_enlaat in de_zomer

gemaaid.

Tot_nu

toeis erdoor het

waterwinbedrijf

geen beheer

uitgevoerd

in de

_vijver

zelf.

2. Noordoost-Brabant(Escharen)

Vegetatie

- De eerste van twee nieuwe

_{groeiplaatsen}

van

Koprus

in Noordoost-Brabant

_{ligt bij}

het

_Langven.

Dit is hersteld in het kadervan een

landinrichtingspro-ject.

Door N. EttemaenP.P. van Laake werd desoortop 24-6-1998 op

vochtige

zandgrond nabij

hetven

gevonden

(45.38). Er stonden ongeveer 100

exemplaren,

begeleid

door

_{voornamelijk algemene}

soorten van

vochtige

pioniermilieus,

zoals

Moerasdroogbloem,

Knolrus en

Greppelrus (Tabel

1).

De

_aanwezigheid

van

ru-deralesoortenals Perzikkruid(Persicaria

_{maculosa), Straatgras}

(Poaannua),Glad

vingergras ( Digitaria

ischaemum),Canadese

_fijnstraal

(

Conyza canadensis),

Var-kensgras

(

Polygonum aviculare),

Grote

_{weegbree (Plantago}

_major)

enzelfs Grote

de bodem. Meer

bijzondere begeleidende

soorten waren

Geelgroene

zegge(Carex

oederi subsp. oedocarpa) _enTormentil

₍

Potentilla

_erecta).

In 1999 leeker in de

vegetatie

van

Koprusgroeiplaats

niet veel veranderdte

zijn.

De

_plek

had alleen in het vroege

voorjaar

onderwater gestaan.

Naast

_Koprus

waren erin 1998 tal vanandere zeldzame

plantensoorten

en een

kranswier

_(Breekbaar

kransblad- Chara

globularis) teruggekeerd

in het_{ven: o.a.}

Moerashertshooi,

Duizendknoopfonteinkruid

(

Potamogeton

polygonifolius),

Wa-terpostelein

(Lythrum

portula),

Vlottende bies (

Eleogiton fluitans),

Borstelbies,

Kleinste

_egelskop

(

Sparganium

natans),

Stijve

moerasweegbree

(Echinodorus

ranunculoides)

en Klein

glidkruid

(Scutellariaminor). In 1999 verschenen

Pil-varen (Pilularia

_{globulifera),}

Moeraswolfsklauw (

Lycopodiella

inundata)

en

On-dergedoken

moerasscherm(

Apium

inundatum)in hetven. Ooksoorten vaneutrofe

enverstoorde milieus als Grote lisdodde

(Typha latifolia).

, Pitrus_(.Juncus

effusus)

en

Mannagras ( Glyceria fluitans)

hadden

plaatselijk

een grootaandeel in de vege-tatie. Het voorkomenvan Veldrus (Juncus

_{acutiflorus), Draadzegge}

(Carex

lasio-carpa), Snavelzegge

(C. rostrata) en

Duizendknoopfonteinkruid

wijst

op

toestro-ming

van

grondwater.

Het ven

ligt

dan ook

_precies

_{op de overgang} van

hoger

gelegen zandgronden

naar eenbeekdal.

Historie- Het

Langven

is

vermoedelijk

ontstaan in een

uitgestoven laagte. Op

een

oude

_{topografische}

kaart uit de

_periode

rond 18406is

_namelijk

te zien dat hetven

omringd

werd door

_{stuifzandruggen.}

In de directe

_omgeving

van hetven kwamen toen

heide-achtige vegetaties

voor.In

_vergelijking

met het hersteldeven nu,

liep

het

oorspronkelijke

ven omstreeks 1840 zo'n 250mverder door in

westelijke richting.

Op

eenkaart uit het einde van de 19e eeuw

7_{bestond het uit}

twee

afzonderlijke

delen. Het

_oostelijke

deel waterde viaeensloot af opeen

nabijgelegen riviertje

(de

Lage

Raam). Omstreeks 1950 is het_grootste deelvanhetven door boeren uit de

omgeving gedempt,

metzandvande

nabijgelegen

stuifduinen.Tevens werd hetven

ontwaterd. Het

_gedempte

ven werd

omgevormd

tot

landbouwgrond.

Het meest

oostelijke

deelvanhetvenwerd

gespaard,

enondanks de

ontwatering

bleef het nog

vrij

nat. Hier ontwikkelden zich

_{gagelstruwelen}

enbroekbos van

wilgen

enelzen.

Op

enkele

_plaatsen

in het

_oostelijk

deel komt _nog

_{Galigaan (}

Cladiummariscus)

voor, een indicatie voor de toestroom van

basenrijk

grondwater

in het recente verleden. Nadat_er

ongeveer 10

jaar geleden

een

diepe ontwateringssloot

door het

ontgonnenven was

gelegd, verdroogde

het

dichtgegroeide

venrestant sterk. In het kadervan een

landinrichtingsproject

konden de

_{landbouwpercelen,}

voor-namelijk

maïsakkers enenkele

_graslanden,

opdeze locatie worden

aangekocht

en

overgedragen

aanStaatsbosbeheer. In de herfstenwintervan 1996/1997 werden de

teeltlagen

en de

_{stuifzandlagen}

van deze

_percelen

_afgegraven,

_waarbij

de oude contouren vanhetven

nauwkeurig

werden

_gevolgd.

In verbandmetde

vermoedelij-ke

_aanwezigheid

van eenzaadbankmeteventueel

_{bijzondere plantesoorten}

lietmen

de oude

_veenlaag

_{op de vroegere venbodem zitten. Het}meest

_oostelijke,

met broek-bos

_begroeide

deel, is

_bij

de herstelwerkzaamheden

_{gespaard gebleven.}

De

_huidige

groeiplaats

van

Koprus

in het hersteldeven

ligt

ineenuurhok,waarvandesoortuit het verleden niet bekend_was. In drie

aangrenzende

uurhokken kwam desoortvóór

1950 echter _nog wel voor. 4

12 Gorteria26(2000)

Broekse Wielen

_(46.21),

samenmet o.a.

Dwergbloem, Dwergvlas

enBronkruid.5 Uit 1939 is nogeenopnamevan een

Koprus-groeiplaats

bekendvan een

slootje bij

Nieuw-Gassel

_{(46.21 j.}

1

_Begeleidende

soorten waren hier

_Dwergrus,

Wijdbloeien-derus,

Liggend

hertshooienGrondster. Het zaadvan

Koprus

heeft in het

_Langven

minstens vanaf 1950 in de bodem_gerustvoordat hetweerkonkiemen,maar

moge-lijk

ook veel

_langer.

Dit

_geldt

ookvoorvele vande andere

_{bovengenoemde}

bijzon-dere

_{plantensoorten,}

diena

uitgraving terugkeerden

in hetven.

Beheer - Hetven is nade herstelwerkzaamhedenopgenomenineen

begrazings-gebied

vanzo'n 45ha, waarineenkuddevan 16 Schotse

Hooglanders aanwezig

is.

Mogelijk

kunnen _{de grazers in combinatie}met de

_{waterstandsdynamiek}

_zorgen

voor voldoendeopen

plekken

op devenoever, waarin

Koprus

steeds

opnieuw

kan kiemen. Het

talrijke

voorkomen van

eutrofiëringsindicatoren

als Grotelisdodde,

Pitrus_en

_Mannagras,

reeds in het tweede

jaar

na het

uitgraven, wijst

echter op de

aanwezigheid

van veel nutriënten

_(nalevering

uit de bodem of via toestromend

ondiep grondwater).

Het is dan ook de vraag of het

huidige

beheer voldoende isom

het

_dichtgroeien

_vande _venoevers tevoorkomen.

3. Noordoost-Brabant(Mill)

Vegetatie

-

Op

4 km van het

Langven

ligt

de derde nieuwe

groeiplaats

van

Koprus

in Noord-Brabant

(46.31).

Op

18-8-'98 werden daar op de

zandig-lemige

oevers

van een recent _gegraven

poel langs

de

_Lage

Raam enkele honderden

_plantjes

_van

Koprus aangetroffen. Op

13-9-'98 stondenerzelfs ruim 2000

exemplaren

rond de

poel.

Vaak

_groeiden

_zemetenkele tientallentotenkele honderden

_plantjes

dicht

_bij

elkaar.

_Verspreid

kwamen ook veel alleenstaande

_{Koprus-plantjes}

_voor.In het

ter-reingedeelte

rondom de

_{poel groeiden}

ook allerlei

_algemene

soorten, zoals

Canade-se

fijnstraal,

Greppelrus,

Tengere

rus (Juncus tenuis), Heermoes (

Equisetum

arvense)

en veel

jonge opslag

van Grauwe

wilg

(Salix

cinerea)

en

Boswilg

(Salix

caprea). Vermeldenswaardig

zijn

ooksoorten als Kleine zonnedauw(Drosera

in-termedia),

Borstelbies,

Dwergzegge

(Carex oederi

_{subsp. oederi),}

Stekelbrem (Ge-nista

_{anglica), Kruipwilg}

(Salix

repens), Dwergviltkruid (Filago

minima),

Liggend

hertshooienNaaldwaterbies

(

Eleocharis

_{acicularis). Op}

iets

_drogere

delen

_langs

de bovenrand_van de

_poel

_waren vooral bladmossen

_talrijk,

waaronder Ceratodon

purpureus, Krulmos

(

Funaria

_{hygrometrica)}

enZilvermos

(Bryum argenteum) (zie

Tabel 1voor

opnamen).

Zeldzameremossoorten warenGroot viltmutsmosen

Oran-je knolletOran-jes-knikmos ( Bryum tenuisetum).

Historie-

Halverwege

de

vorige

eeuwwas de

_Lage

_{Raam nog} een meanderend

riviertje,

dat omgeven werd door

uitgestrekte

laaggelegen,

moerassige

beemden. Deze beemden behoordentothet

_stroomgebied

van de BeerseMaas,een

laaggele-gentraversedie

_gebruikt

werdomde Maas

_{bij hoge}

waterstandenteontlasten. In de winter lietmenvia de Beerse Overlaat Maaswaterin, dat zich zelfeenweg zocht

overde door

_dijkjes

en

dammetjes

omslotentraverse.5 Door de

_frequente

inunda-ties bleven deze beemden vaak totlaat in het

_voorjaar

zeernat, waardoorze voorde landbouw slechts extensief

_{(als hooiland)}

konden worden benut. Hun botanische

waardewasdaardoorzeergroot.Ook het

_terreintje

met de

_{huidige groeiplaats}

van

Koprus

maakte deel uit vandeze beemden.

Deze situatiewas reeds aanhet eindevan de 19

e

eeuw sterk veranderd. De

Lage

Raamwas toen al

_{gekanaliseerd.}

Door

_vergroting

van de

afvoercapaciteit

van de Maas werd de Beerse Overlaat

geleidelijk overbodig;

hij

werd in 1929

voor het laatst

gebruikt

om Maaswater in te laten. Al rond 18957 waren de

moerassige

beemden

_langs

de

_Lage

Raam_omgezetin

_graslanden.

In ieder

_geval

sinds de voorlaatste

_{eeuwwisseling}

_lijkt

de

_huidige

_{Koprus-groeiplaats}

in ge-bruik te

_zijn

_geweestals

_{landbouwgrond,}

_aanvankelijk

als

_grasland

maar later ook als akkerland.

In het kadervan een

landinrichtingsproject zijn

de

_{gronden langs}

de

_Lage

Raam

aangekocht

en in 1996-1997 ontdaan van hun

_voedselrijke

_toplaag.

Ze waren

de laatste

_jaren

in

_gebruik

_geweestals maïsakkeren

grasland.

Ook

_zijn

er verschei-dene

_geulen

en

poelen

gegraven.

Beheer- Het beheer bestaattotnutoeuit niets doen.

Mogelijk

wordterin de

nabije

toekomst

_kleinschalig

_en extensief beheer

_uitgevoerd,

om het terrein

geschikt

te houden_voor

_{pioniersoorten.}

Het beheervande

Lage

Raamenhaaroevers door het

waterschap

is sterk

geëxtensiveerd.

Met

behulp

van stuwen wordt

geprobeerd

om

de waterafvoer door het

_riviertje

te _vertragen, waardoor het terreinwaar

Koprus

groeit

in de winter

_langdurig

onderwaterkan staan.

Gezien de

_{vegetatie-ontwikkeling}

- metnamehet

talrijke

voorkomenende

snelle

_groei

van

wilgen

- is de kans _groot dat de

groeiplaatsen

_van

Koprus

in dit

_terreintje

binnen enkele

_jaren

dicht zullen

_groeien.

Een hernieuwd bezoek

aan de

'Kopruspoel'

op 5-9-1999

bevestigde

deze

_{veronderstelling:}

blad- en

levermossen hadden zich ineen

jaar tijd

zeer sterk

uitgebreid,

en bedekten

vrij-wel de

_gehele

bodem

op de

plaatsen

waar in 1998 de meeste

Koprusplantjes

stonden. De

_aanwezige

_houtige

_gewassen als

_Boswilg

en Grauwe

wilg

waren

reeds tot een

hoogte

van 1,5-2 m

opgeschoten,

en namenveel licht weg. Van

Koprus

waren er nog slechts enkele tientallen, zeer kleine, iele

_exemplaren

aanwezig.

Ze waren meestal niet

hoger

dan 1-3 cm,

terwijl

ze in 1998 vaak een

hoogte

van 5-10 cm bereikten.

Het is _{de vraag of alleen de}

_{overstromingsdynamiek}

voldoende is om

regel-matig

open

plekken

te creëren in het

_terrein,

zodat

_{pioniervegetaties}

met

bij-zondere

_{plantensoorten}

zich _{ook op}

_langere

_termijn

kunnen handhaven. Daar-naast is het water in de

_Lage

Raam ook _nogeens

vrij voedselrijk,

doordat het

afkomstig

is uit bovenstrooms

_{gelegen landbouwgebieden.}

Inundatiesmet

voed-selrijk

water zullen de

_verruiging

alleen maar versterken.

Nieuwe kansen voor

_Koprus

in Noord-Brabant?

Het is

_bij

alledrie de nieuwe

_{groeiplaatsen}

onzeker of

_Koprus

enandere zeldzame soorten vanhet

_Nanocyperion

zicherop

lange termijn

kunnen handhaven.

_Op

alle

drie de

_{groeiplaatsen lijkt}

het

_{waterstandsregime}

_geschikt

voor soorten uit het

vegetatie-14 Gorteria 26(2000) opnameschaal nummer jaar locatie oppervlak(m2) Juncuscapitatus Juncusbufonius Juncus bulbosus Juncusarticulatus Gnaphaliumuliginosum Carex oederi subsp. oedocarpa

Lycopuseuropaeus Salix cinerea Persicaria maculosa Carex vesicaria Trifoliumrepens Juncuseffusus Digitariaischaemum Equisetumpalustre Poapratensis Matricariarecutita Aperaspica-venti Rumex acetosa Conyzacanadensis Eleocharis multicaulis Calluna vulgaris Elytrigiarepens Plantagomajor Urtica dioica Rumexobtusifolius Potentilla erecta Alnus_glutinosa Polygonumaviculare Epilobiumspec. Erica tetralix Epilobiumciliatum Carex arenaria Hypericumelodes Agrostisstolonifera Festucarubra Galium _palustre Lotus_pedunculatus Lythrumsalicaria Taraxacum_officinale Populusgileadensis Bo Bo Bo BB BB BB 12 3 4 5 6 1998 1998 1998 1999 1998 1998 LV LV LV LV LR LR 114 111 111 + 11 3 3 - I + + 3 3 2 + + - -11-- + 1 + 3 - - + - -1 1 1 - - + 111 _ - -1 1 2 2a I 2 - - -II + --11 + + 11--1 r - -1 + - -1 r - -1 - - r r + + + +

Tabel 1.

_{Vegetatie-opnamen}

van de twee

Koprusgroeiplaatsen

in Noordoost-Brabant.

LV =

_Langven,

LR=

_Lage

Raam, Bo=4eBosstatistiek, BB =

_{Braun-Blanquet}

Opnamen gemaakt

door: G.M. Dirkse & S.H.M. Hochstenbach

_(1,

2 en3;

28-6-’98)),

E.J. Weeda & A.I.

_Reijerse

(4; 14-10-’99)enB.C.

Hoegen (5

en6;

8-9-’98)

opnameschaal Bo Bo Bo BB BB BB nummer 1 2 3 4 5 6 jaar 1998 1998 1998 1999 1998 1998 locatie LV LV LV LV LR LR oppervlak(m2) 1 1 4 1 1 1 Juncuscapitatus 1 1 1 + 1 1 Juncusbufonius 3 3 - 1 + + Juncus bulbosus 3 3 2 + - -Juncusarticulatus - - - + - -Gnaphaliumuliginosum - 1 1 - - +

Carexoederisubsp. oedocarpa 1 - - + -

-Lycopuseuropaeus 3 - - + - -Salix cinerea 1 1 - - + Persicaria maculosa 1 1 - - -Carex vesicaria 1 - - - - -Trifolium repens - 2 2a - -Juncuseffusus - 2 - - -Digitariaischaemum - 1 + - -Equisetumpalustre - - - - -Poapratensis - - - - -Matricariarecutita - - - - -Apera spica-venti - - - - -Rumex acetosa - - - - -Conyzacanadensis - - 1 + + Eleocharis multicaulis - - 1 - -Calluna vulgaris - - r - -Elytrigiarepens - - + - -Plantagomajor - - r - -Urtica dioica - - - - r Rumexobtusifolius - - - - -Potentilla erecta - - - - -Alnus_glutinosa - - - - -Polygonumaviculare - - - - -Epilobiumspec. - - - - -Erica tetralix - - - r - -Epilobiumciliatum - - - + - -Carex arenaria - - - + - -Hypericumelodes - - - r - -Agrostis stolonifera - - - r - -Festuca rubra - - - 1 - -Galium _palustre - - - r - -Lotuspedunculatus - - - r - -Lythrumsalicaria - - - r - -Taraxacum_officinale - - - r -Populus gileadensis - - - - + +

(Tabel1_vervolg)

successieteleidentot

_verruiging

van

Koprusbiotopen.

Het is de vraag of

begrazing

alleen

_bij

het

_Langven

_op

_termijn

voldoende

_{kiemingsmogelijkheden}

voor deze soorten biedt. Ook de sterke

_groei

vanblad-enlevermossen leidt- metname

bij

de

Lage

Raam- tot een

beperking

van de

vestigingsmogelijkheden.

In de

vijver bij

Wouw is het niet

_{geheel duidelijk}

waaromde soortalna een

jaar

weerverdwenen

was.

Mogelijk speelt verzuring

vanhetwaterin de

vijver

eenrol,

gezien

de sterke

uitbreiding

vande Knolrus in 1999. Ook concurrentiemetde

_{laatstgenoemde}

soort kan

_Koprus

parten hebben

_gespeeld.

opnameschaal Rumexacetosella Holcus lanatus Phalarisarundinacea Phragmites australis Bidensfrondosa Juncusconglomeratus Oxalisfontana Equisetumarvense Mossen Atrichum undulatum Atrichum _spec. Bryum argenteum Bryum bicolor Bryumrubens Brachytheciumrutabulum Bryum spec. Ceratodon purpureus Dicranella heteromalla Ditrichum _cylindricum Funaria _hygrometrica Leptobryum pyriforme Marchantia_polymorha Polytrichumjuniperum Bo Bo Bo BB BB BB r r r r + + + --- + 1 - 2 - + + I 1-33 I 11... + + + + 2 2-44 + 1 1 1 1 - + + 1 1

Onderzoek van

groeiplaatsen

van

Koprus

in

_{zandafgravingen}

in Zuid-Duits-land8 heeft

_uitgewezen

dat

_Koprus

steeds alleen in de

_{jongste afgravingen opduikt.}

Als

_gevolg

_vande snel toenemende

_bedekking

van de bodem door

zaadplanten

en

mossen, nemende aantallenvan

Koprus

hier telkens binnen enkele

_jaren

na

vesti-ging

drastisch af. Dit beeld komt sterkovereen metde

ontwikkelingen

opde

groei-plaats langs

de

_Lage

Raam.

Volgens

Muller9 is

_handhaving

van

pioniergemeenschappen

vanhet

Nanocype-rion

opkleine,relatief

geïsoleerde groeiplaatsen

alleen

mogelijk

als

snelgroeiende

planten-

enookmossoorten in hun

groei

worden

_{beperkt, bijvoorbeeld}

door

regel-matige overstromingen

of door het

opandere

wijze

openhoudenvande

vegetatie.

Het steeds

_opnieuw

ontstaan van kale,

zandige plekken

als

_{kiemingsmilieu}

iseen

eerste vereistevoorde

_vestiging

deze

_{grotendeels eenjarige}

soorten. (Tabel1_vervolg) opnameschaal Bo Bo Bo BB BB BB Rumex acetosella - - r r Holcuslanatus - - r -Phalaris arundinacea - - r -Phragmitesaustralis - - - + Bidensfrondosa - - - + Juncusconglomerates - - - + Oxalisfontanel - - - + Equisetuman>ense - - - + Mossen Atrichum undulatum 1 2 + + Atrichum _spec. - 1 - -Bryum argenteum - 1 3 3 Bryum bicolor 1 - - -Bryumrubens 1 1 - -Brachytheciumrutabulum - - + + Bryum spec. - - + + Ceratodonpurpureus 2 2 4 4 Dicranella heteromalla - - - + Dilrichum _cylindricum - 1 - -Funariahygrometrica 1 1 1 + + Leptobryumpyriforme - 1 - -Marchantia _polymorha - - - + Polytrichum juniperum - 1 -

-16 Gorteria26(2000)

Bij

het

_Langven

en de

_Lage

Raam

_lijken

er wat meer

ruimtelijke

uitwijk-mogelijkheden

voor

pioniergemeenschappen

te

zijn

dan op de

groeiplaats

bij

Wouw. Door de

grotere omvang en de

gevarieerde

inrichting

van beide

Oost-Brabantseterreinen, met veel micro-en macroreliëfen

geleidelijke

overgangen

tussen nat en

droog, zijn

erbinnen het terrein

vermoedelijk

ook

_geschikte

kiem-plekken

voor

Koprus

in

_jaren

met extreem

droge

of

_juist

natte

omstandigheden.

Volgens

Weeda3 was

_Koprus

ook in de

_vorige

eeuw al in

belangrijke

mate

afhankelijk

van

menselijke

ingrepen

in het

_landschap,

en het

lijkt

eropdat die

afhankelijkheid

alleenmaargroter

geworden

is.89 Mocht

_Koprus

_{op de nieuwe}

groeiplaatsen

in Noord-Brabant binnen enkele

_jaren

door

_{voortschrijdende}

ve-getatiesuccessie

het

_onderspit

_delven,

dan is er

hopelijk

toch een zaadbank

opgebouwd,

van waaruit de soort weer snel zou kunnen

terugkeren

na schonen

of

_plaggen

van de

groeiplaats.

Het zou nog mooier

zijn

als de soortdoor

aan-gepast beheer

_langer

stand zou kunnen houden, maar dat is mede

afhankelijk

van

geschikte

randvoorwaarden zoals de

_juiste

waterkwaliteit en niet te veel instroom van

voedingsstoffen.

Het feit dat

_Koprus

na vele tientallen

jaren

af-wezigheid plotseling

weer op drie

plaatsen

in Noord-Brabant kon

_verschijnen,

laat zien dat de soort

dankzij

een

langlevende

zaadbank

_langdurig

_ongunstige

perioden

kan

_overbruggen.

1. M.A.P.Horsthuis, 1997. OvereennieuwegroeiplaatsvanKoprus(Juncuscapitatus Weigel)in Nederland. Stratiotes 15: 3-15.

2. J.M.A.Cools, 1989. Atlasvande Noordbrabantse Flora. Utrecht. 3. E.J.Weeda,1994.Plantensociologie'avant la lettre'. Stratiotes9: 3-21.

4. F. Adema, 1980. Juncus capitatus C.E.Weig. In:J.Mennema,A.J.Quené-Boterenbrood& C.L. Plate(red.),Atlasvande Nederlandse Flora 1:137. Amsterdam.

5. J.M.C.P. Schoonen, 1968. Vegetatiekarteringvan de BroekseWielen bij Vogelshoek. Nij-megen.

6. Wolters Noordhoff, 1990. Grote Historische AtlasvanNederland 1:50.000. Deel 4: Zuid-Nederland 1838-1857. Groningen.

7. Historische Atlas Noord-Brabant: ChromotopografischeKaart desRijks 1:25.000. Deventer, 1989.

8. W.vonBrackel,T.Franke,U.Messlinger& W.Subal,1990. SelteneZwergbinsenin Franken. Ber. Bayer.Bot. Ges. 61: 217-227.

9. J. Müller, 1996. Experimentelle Sukzessionsforschung zum Schutz seltener Zwergbinsen-gesellschaftenin Norddeutschland. Abh. Naturw.VereinBremen 43/2: 289-308.