BIBLIOTHEEK
NN3154510G1 STARINGGEBOUW
f
P
\ Nota 1064 ""' mei 1978 Instituut voor Cultuurtechniek en WaterhuishoudingWageningen
WERKGROEP NOORD-HOLLAND II
CHLORIDE-, STIKSTOF-, EN FOSFAATBELASTING VAN POLDERWATER DOOR GAS- EN KOELBRONNEN
Ing. C G . Toussaint en
T. Boogaard
9
-
T
1 1
i.
t»
NOTA 1061 m e i 1978 Instituut voor C u l t u u r t e c h n i e k en Waterhuishouding
Wageningen
WERKGROEP NOORD-HOLLAND II
CHLORIDE-, S T I K S T O F - , EN FOSFAATBELASTING VAN POLDERWATER DOOR GAS- EN KOELBRONNEN
Ing. C . G . T o u s s a i n t
e n
T . B o o g a a r d
N o t a ' s van het Instituut zijn in p r i n c i p e i n t e r n e c o m m u n i c a t i e m i d d e -len, dus geen officiële p u b l i k a t i e s .
Hun inhoud v a r i e e r t s t e r k en kan zowel b e t r e k k i n g hebben op een eenvoudige w e e r g a v e van c i j f e r r e e k s e n , als op e e n c o n c l u d e r e n d e d i s c u s s i e van o n d e r z o e k s r e s u l t a t e n . In de m e e s t e gevallen zullen de c o n c l u s i e s e c h t e r van voorlopige a a r d zijn omdat het o n d e r z o e k nog niet is afgesloten.
B e p a a l d e n o t a ' s komen niet voor v e r s p r e i d i n g buiten het Instituut in a a n m e r k i n g .
De h e e r T . B o o g a a r d is m e d e w e r k e r van het h o o g h e e m r a a d s c h a p d e r U i t w a t e r e n d e Sluizen in K e n n e m e r l a n d en W e s t f r i e s l a n d .
I N H O U D b i z . 1. INLEIDING 1 2. GEBIEDSBESCHRIJVING 2 2 - 1 . Ligging 2 2 . 2 . Geohydrologische gesteldheid 2 3 . GAS- EN KOELBRONNEN 3 4 . BESCHIKBARE GEGEVENS 4 5. BESPREKING RESULTATEN 5 5 . 1 . W a t e r o p b r e n g s t van de g a s - en koelbronnen 5 5 . 2 . G a s o p b r e n g s t van de bronnen en c h e m i s c h e
s a m e n s t e l l i n g van het gas 6 6. KWALITATIEVE EN KWANTITATIEVE I N T E R P R E T A T I E 9 6 . 1 . C h l o r i d e c o n c e n t r a t i e en C l - b e l a s t i n g 9 6 . 2 . Stikstofconcentratie en N - b e l a s t i n g 10 6 . 3 . F o s f a a t c o n c e n t r a t i e en P - b e l a s t i n g 12 7. DISCUSSIE EN SAMENVATTING 15 8. LITERATUUR 18
1. INLEIDING
In het k a d e r van het o n d e r z o e k n a a r de hydrologie en w a t e r k w a liteit in NoordHolland, dat medio 1976 is aangevangen, w e r d a a n -dacht b e s t e e d aan de in het gebied v o o r k o m e n d e g a s - en koelbronnen en de invloed d a a r v a n op de kwaliteit van het o p p e r v l a k t e w a t e r c . q . p o l d e r w a t e r .
De voorhanden zijnde g e g e v e n s , afkomstig van r e c e n t e i n v e n t a -r i s a t i e van de b-ronnen, p a s s e n goed in het in de komende j a -r e n uit te v o e r e n w a t e r k w a l i t e i t s o n d e r z o e k . D a a r o m w e r d besloten deze g e -gevens r e e d s nu bij e l k a a r te b r e n g e n . Het betreft h i e r in hoofdzaak de c h l o r i d e - , stikstof- en fosfaatbelasting van het p o l d e r w a t e r door de nog functionerende g a s - en k o e l b r o n n e n .
De e e r s t e g a s b r o n n e n zijn r e e d s in de vorige eeuw, namelijk in 1895 g e s l a g e n . O m s t r e e k s 1940 b e r e i k t e het aantal zijn top m e t on-g e v e e r 3000 b r o n n e n .
In het k a d e r t e r b e s t r i j d i n g van v e r o n t r e i n i g i n g en v e r z i l t i n g van o p p e r v l a k t e w a t e r is via b e s l u i t e n van g e d e p u t e e r d e staten van Noord-Holland een v e r o r d e n i n g v a s t g e s t e l d . Deze houdt in dat het verboden is afvalstoffen, v e r o n t r e i n i g e n d e of schadelijke stoffen dan wel v e r z o u t w a t e r te b r e n g e n of te laten lopen in de w a t e r e n die b e h o r e n tot een groot aantal b o e z e m g e b i e d e n . Vele g a s e n k o e l b r o n n e n v e r -o -o r z a k e n w a t e r - en z -o u t b e z w a a r . Aan de h -o u d e r s van br-onnen kan d-o-or het h o o g h e e m r a a d s c h a p d e r U i t w a t e r e n d e Sluizen in K e n n e m e r l a n d en W e s t f r i e s land ontheffing van het v e r b o d worden v e r l e e n d t e g e n ge-hele of gedeeltelijke vergoeding van de k o s t e n (PROVINCIAAL, BLAD VAN NOORD-HOLLAND, 1964, 1967). Ondanks genoemde v e r o r d e n i n g w a r e n in 19751976 nog c a . 880 w e r k e n d e bronnen in h e t o n d e r z o e k s -gebied a a n w e z i g .
De in het v e r s l a g v e r m e l d e r e s u l t a t e n zullen te zijner tijd in een l a t e r stadium van het onderzoek in NoordHolland nodig zijn, b i j v o o r
-beeld voor het b e r e k e n e n van de bijdrage aan de w a t e r - en zoutbe-lasting door g a s - en koelbronnen.
Deze nota heeft e c h t e r a l l e r e e r s t tot doel om aan de hand van b e s t a a n d e gegevens een globaal inzicht te v e r k r i j g e n in de d i r e c t e gevolgen van de bronnen voor de kwaliteit van het p o l d e r w a t e r .
2. GEBIEDSBESCHRIJVING 2 . 1 . L i g g i n g
Het in dit o n d e r z o e k beschouwde gebied, aangeduid als ' N o o r d -- H o l l a n d ' , wordt in het w e s t e n b e g r e n s d door de N o o r d z e e , in het zuiden door het N o o r d z e e k a n a a l en het I J , in het oosten door het I J s -s e l m e e r en in het n o o r d e n door de Waddenzee (de eilanden T e x e l en M a r k e n zijn niet in het onderzoek opgenomen). Het gebied b e s l a a t een zevental v r i j grote en grote w a t e r s c h a p p e n c . q . h o o g h e e m r a a d -s c h a p p e n . E r komen veel d r o o g m a k e r i j e n voor, w a a r v a n een aantal m e t name de B e e m s t e r , H e e r h u g o w a a r d , de P u r m e r , de S c h e r m e e r , S t a r n m e e r , de Wijde W o r m e r en enige k l e i n e r e p o l d e r s r e e d s enkele eeuwen geleden is drooggelegd. De W i e r i n g e r m e e r is v r i j r e c e n t , n a -melijk o m s t r e e k s 1930 ingepolderd (zie o v e r z i c h t s k a a r t , bijlage I).
De oppervlakte aan cultuurgrond b e d r a a g t c i r c a 112 000 h a . B o e z e m en p o l d e r w a t e r e n hebben een oppervlakte van r e s p e c t i e v e -lijk c i r c a 8600 ha en 3100 ha (COMMISSIE WATERVOORZIENING
NOORD-HOLLAND, BENOORDEN HET NOORDZEEKANAAL, 1977).
2 . 2 . G e o h y d r o 1 o g i s c h e g e s t e l d h e i d
De geologie van het gebied is in de l i t e r a t u u r globaal b e s c h r e -v e n . In het k a d e r -van het uit te -v o e r e n onderzoek zal h i e r a a n e c h t e r nog r u i m e aandacht w o r d e n b e s t e e d om te komen tot m e e r gedefinieer-de u i t s p r a k e n (POMPER, VAN R E E S VELLINGA, WITT).
Over de hydrologie is in het a l g e m e e n weinig bekend. E v e n a l s in M i d d e n W e s t N e d e r l a n d heeft N o o r d H o l l a n d een g e c o m p l i c e e r d w a -t e r h u i s h o u d i n g s s y s -t e e m m e -t vele w a -t e r l o p e n en k u n s -t w e r k e n zoals s l u i z e n en gemalen, om zowel afvoer als a a n v o e r van w a t e r te kun-nen r e g e l e n .
Bij de p r o c e s s e n rondom de kwaliteit van het o p p e r v l a k t e w a t e r in een gebied a l s Noord-Holland speelt het diepe g r o n d w a t e r zowel kwantitatief a l s kwalitatief een belangrijke r o l .
De w a t e r s t a a t k u n d i g e toestand in Noord-Holland w o r d t onder m e e r g e k e n m e r k t door grote v e r s c h i l l e n in p o l d e r p e i l e n . In een a a n t a l p o l d e r s en d r o o g m a k e r i j e n w o r d e n e x t r e e m lage peilen van c i r c a 5 m tot 6 m -NAP aangetroffen. Deze worden b e g r e n s d en/of o m s l o t e n door p o l d e r s m e t hoge peilen. In de langs de Noordzee ge-legen duinen kunnen hoge g r o n d w a t e r s t a n d e n van enkele m e t e r s + NAP v o o r k o m e n . Bovengenoemde situatie r e s u l t e e r t in een diepe g r o n d w a t e r s t r o m i n g van de r a n d van het gebied n a a r de laaggelegen p o l d e r s , w a a r b i j wegzijging plaatsheeft vanuit de duinen, de r e l a -tief hooggelegen p o l d e r s en de in het gebied voorkomende p l a s s e n en m e r e n .
De, als gevolg van de ' d i e p e ' g r o n d w a t e r s t r o m i n g n a a r de lage p o l d e r s , o p t r e d e n d e kwel heeft, afhankelijk van het c h l o r i d e g e h a l t e
en c o n c e n t r a t i e van a n d e r e ionen, v e r z i l t i n g c . q . v e r o n t r e i n i g i n g van het p o l d e r - en b o e z e m w a t e r tot gevolg. Behalve kwel kunnen w a t e r o n t t r e k k i n g ten behoeve van de i n d u s t r i e en de p l a a t s e l i j k t a l -rijke g a s - en koelbronnen een bijdrage tot de v e r o n t r e i n i g i n g van het o p p e r v l a k t e w a t e r l e v e r e n .
3. GAS- EN KOELBRONNEN
De m e e s t e bronnen, voorheen veelal wellen genoemd, zijn al j a r e n geleden, k u n s t m a t i g aangelegd. Ze w o r d e n aangetroffen in de l a g e r gelegen p o l d e r s , w a a r het diepe g r o n d w a t e r een o v e r d r u k heeft t . o . v . het p o l d e r p e i l . Door een buis door de afsluitende laag
te d r i j v e n , kwelde w a t e r door d e z e buis omhoog. De diepte van de bronnen v a r i e e r t van 25 tot 80 m beneden m a a i v e l d . Het n a a r boven kwellende w a t e r v o e r t gas m e e n a a r boven, dat j a r e n lang w e r d g e b r u i k t voor koken en v e r l i c h t i n g . M o m e n t e e l w o r d t het w a t e r van
5. BESPREKING RESULTATEN
5.1. W a t e r o p b r e ng s t van de gas- en koelbronnen
De hoeveelheden w a t e r die de bronnen l e v e r e n blijken onderling aanzienlijk te v e r s c h i l l e n . Dit is onder m e e r afhankelijk van de p l a a t s w a a r en de diepte w a a r o p de buizen zijn g e p l a a t s t . In het a l g e m e e n l e v e r e n de bronnen in de d i e p s t e p o l d e r s het m e e s t e w a t e r . Dit w o r d t onder a n d e r e v e r o o r z a a k t door de g r o t e r e v e r s c h i l
-len in stijghoogten t u s s e n het diepe - en ondiepe g r o n d w a t e r .
De gemiddelde w a t e r o p b r e n g s t , b e r e k e n d over a l l e bronnen die in het o n d e r z o e k s g e b i e d v o o r k o m e n , b e d r a a g t c a . 2 , 4 m / h . De o p -b r e n g s t van de -b r o n n e n in de v e r s c h i l l e n d e p o l d e r s v a r i e e r t van 0, 3 m / h w a t e r tot 4, 1 m / h w a t e r . Z e e r hoge o p b r e n g s t e n n a m e
-'s Q
lijk van 10 m / h à 11 m / h w a t e r zijn g e m e t e n aan een aantal b r o n -nen in de W i e r i n g e r m e e r p o l d e r .
Het totale a a n t a l in het gebied v o o r k o m e n d e g a s - en k o e l b r o n n e n l e v e r t een hoeveelheid w a t e r van 1 8 , 4 miljoen m p e r j a a r of 0, 58 m / s . B e r e k e n d over de t o t a l e oppervlakte van de p o l d e r s , w a a r i n de b r o n -nen v o o r k o m e n , namelijk 54 000 ha, komt de totale w a t e r o p b r e n g s t o v e r e e n m e t 34 m m p e r j a a r . De u i t e r s t e w a a r d e n t u s s e n de p o l d e r s onderling lopen u i t e e n van 282 m m w a t e r in de polder B a a r s d o r p e r -m e e r tot c a . 2 -m -m w a t e r p e r j a a r in de polder de S c h a g e r w a a r d . De gemiddelde w a t e r o p b r e n g s t e n w o r d e n voor de afzonderlijke p o l -d e r s w e e r g e g e v e n in -de t a b e l l e n 2 en 4. Het aantal nog w e r k e n -d e g a s - en koelbronnen loopt p e r polder s t e r k u i t e e n . E r komen p o l d e r s voor w a a r i n nog s l e c h t s een b r o n aanwezig i s . D a a r n a a s t zijn e r p o l d e r s m e t een groot a a n t a l . In de B e e m s t e r bijvoorbeeld m e t een o p p e r vlakte van r u i m 7000 ha, komen 307 g a s b r o n n e n v o o r , welke g e z a m e n -lijk 17 808 mJ/ d w a t e r of 6,5 m i l j o e n m c a . 90 m m w a t e r p e r j a a r l e v e r e n . Uit v r o e g e r e b e r e k e n i n g e n (1935-1936) is op te m a k e n dat de bijdrage van g a s en k o e l b r o n n e n aan de w a t e r b e l a s t i n g van g e -noemde polder de B e e m s t e r c i r c a 56% heeft b e d r a g e n . In een v e r d e r s t a d i u m van o n d e r z o e k , w a n n e e r de o v e r i g e p o s t e n van de w a t e r b a -lans bekend zijn, zullen d e z e b i j d r a g e n p e r polder v r i j exact kunnen
w o r d e n v a s t g e s t e l d .
De lokatie van het aantal g a s - en koelbronnen in het o n d e r z o e k s gebied zijn opgenomen in bijlage I I .
5 . 2 . G a s o p b r e n g s t v a n d e b r o n n e n e n d e s a m e n s t e l -l i n g v a n d i t g a s
Ondanks het feit dat winnen van b r o n g a s m o m e n t e e l niet m e e r belangrijk en w a a r s c h i j n l i j k niet m e e r r e n d a b e l i s , kan w o r d e n v e r -m e l d , dat de totale gasproduktie e c h t e r niet g e r i n g i s . Uit v r o e g e r e
3 3 m e t i n g e n is aangetoond, dat uit 10 m w a t e r 1 m gas kon w o r d e n gewonnen. Voor het gebied w a a r i n de c a . 880 bronnen v o o r k o m e n
3
betekent dit een produktie van c i r c a 1, 8 miljoen m gas p e r j a a r ; voor een p o l d e r als de B e e m s t e r zou dit een p r o d u k t i e o p l e v e r e n
3
van c a . 650 000 m p e r j a a r .
Vrijwel a l g e m e e n wordt aangenomen dat het m e t h a a n g a s het eindprodukt is van een afgelopen r o t t i n g s p r o c e s van planten en d i e -r e n onde-r a n a e -r o b e omstandigheden.
Het m e e s t aannemelijk is de opvatting dat het gas in de d i e p t e -lagen s e d e r t v o o r h i s t o r i s c h e tijden d a a r heeft v a s t g e z e t e n omdat het niet kon ontwijken door de e r b o v e n liggende dichte (klei) lagen. Z e e r w a a r s c h i j n l i j k hebben de r o t t i n g s p r o c e s s e n o o r s p r o n k e l i j k in zoet w a t e r p l a a t s g e h a d en zijn d e z e w a t e r v o e r e n d e lagen door het opdringen van zout w a t e r b r a k geworden. Uit diepboringen is r e e d s gebleken dat op v e r s c h i l l e n d e diepten afwisselend lagen zoet en zout •water w o r d e n aangetroffen.
Uit v r o e g e r e onderzoekingen is de s a m e n s t e l l i n g van b r o n g a s bepaald, namelijk in de B e e m s t e r . In tabel 1 wordt de s a m e n s t e l -ling w e e r g e g e v e n (NEDERLANDSE VERENIGING TEGEN W A T E R - , BODEM- EN LUCHTVERONTREINIGING, 1950).
Uit de gegevens in tabel 1 kan w o r d e n g e c o n c l u d e e r d dat het b r o n g a s e e n bijzonder hoog p e r c e n t a g e aan m e t h a a n bevat, zodat een groot deel als effectieve brandstof (energie) zou kunnen w o r d e n g e b r u i k t . Opvallend is eveneens het p e r c e n t a g e stikstof, w a a r u i t blijkt dat in de bodem v r i j veel stikstof v o o r k o m t . Het b r o n g a s dat
T a b e l 1 . S a m e n s t e l l i n g b r o n g a s i n % N u m m e r „T T -T „ ^ „. „ „ „ . , C H , N C 00 O H C O g a s b r o n 4 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 o o k m o m e n t e e l n o g a a n de o p p e r v l a k t e k o m t r i c h t g e e n d i r e c t e s c h a d e a a n , o m d a t h e t g a s in d e l u c h t o n t w i j k t e n in h o e v e e l h e d e n b e t r e k -k e l i j -k g e r i n g i s . H e t i s n i e t b e k e n d in w e l k e m a t e h e t m e t h a a n g a s e v e n t u e e l b i j -d r a a g t a a n -de l u c h t v e r o n t r e i n i g i n g . H e t i s m o g e l i j k , -d a t i n c i -d e n t e e l b i j e e n g r o o t a a n t a l b r o n n e n b i j e l k a a r h i e r v a n h i n d e r w o r d t o n d e r -v o n d e n . O p m e r k e l i j k i s d a t d e s a m e n s t e l l i n g v a n h e t z o g e n a a m d e b r o n -g a s p r o c e n t u e e l -g e h e e l a n d e r s i s d a n h e t -g a s d a t i n v u i l s t o r t e n w o r d t a a n g e t r o f f e n . H i e r i n i s d e h o e v e e l h e i d m e t h a a n b e d u i d e n d g e r i n g e r e n de h o e v e e l h e i d k o o l z u u r a a n z i e n l i j k h o g e r ( H O E K S , 1 9 7 6 ) . 9 1 , 8 8 3 , 6 7 9 , 7 8 8 , 4 8 6 , 5 8 4 , 6 7 9 , 7 5 7 , 1 6 4 , 2 7 4 , 8 7 7 , 0 7 2 , 5 7 7 , 0 8 2 , 9 8 2 , 7 4 , 4 6 , 2 9 , 0 3 6 , 3 1 8 , 9 1 6 , 2 1 5 , 0 1 9 , 0 1 4 , 9 6, 3 7 , 7 8 , 2 1 6 , 4 2 0 , 3 1 1 , 6 9 , 1 9 , 2 1 0 , 4 6 , 0 9 , 3 8 , 0 8 , 0 8 , 0 8 , 1 1 0 , 8 4 , 2 0 , 5 0 , 4 0 , 3 0 , 4 0 , 9 0 , 4 0 , 2 6 , 4 4 , 6 2 , 7 0 , 8 0, 6 1 , 2
Ö CD ö ö o t — i CD O X Ö CD I co ni bO J-i O O T> bO Ö • i H -(-> CO ni t — i CD X ! 0) •o tl O •—( O CM .—! cti H 3-8 O T3 „ a t , ao H re D O ) c 'M U » 8* Mg « rt O r g T t c O T H r o o o - ^ X O O O i n i n ^ r o i n T H o r o r g i n o T H i n r g T H ^ r i n r o r o oo m s o h -O ^ i M t H r i N f -O ^ f -O i n -O -O i i l N v -O r -O - ^ T H o O s O o r - o o o r o o T H c o o o o o ^ f l t ^ ^ " r O s û T f o Tp r - r g T H r g r o p g r ~ x r - T H , . s o V Û ^ O^ T * c o f \ l TH w ^ C O n T H ^ T H PO r*- m ^o Tf o TJ« r- o vo i n u i m » Û O ' O i / l CJ (M c o l > C 0 N t > M T < t n r g - ^ v O T F v oNo o * j " r - o r ~ a - m om N œ ^ r i c o N O t > r ^ i \ j h N O W i T f n C O O N M Ï ) M X O i n c O On c o o s D i n ^ N ^ i > c > i n N r -o -o r ^ v -o T H r g -o T H T - I ^ O i n i n T H T H r o Tj" T H »j- m T H ^ * O N t * l ^ T < T H T - i v £ ) o ^ r O t - r g O c o o o ^ ^ x o r - x r - o ^ O T H i n v O o *>o -"H ro x co TH TH TH T H r J T-i (N JO^ OOOCOOOOSONOOOO m T * • * <-> O v O ( M i n o - « t v O f s j - x i o r - T - . v O O c n m » n *x> I n - o ^ s o o r ^ s o r o ' t r - o x x r - r - r g m i n T * n v ûn ^MONrf O COT H O^M N N O O O CO r ^ t M O O PO TJ« cO pg T H - t ( M O ^ O T * o PO T H T j - t M n ^ m P O ^ J - r - r o o T * c o T f T i T l If* TH r*- T-t T H o o o T*« TH h - O O TH O O O 0s * ö TH TH (O CO O t > v O N ' t m (\J r- o (M TH O * * TH \0 O O Ö C O ' Ü O Tp lT( 0 0 f\I O C l ^ N f O c > (M n « û m T f t N TH TH rO O (M vO N O • 0 0 O 00 o m e » • Û N i n o o m i n TH r - TH ( \ l ro i T f v O ^ v O O ^ s O r - T i f O M c o O N i T i n n O O N m i n M i f i f ^ C> CO T H i n r r r a o r o o o m c o r^ ^ TJ< r -n O v C N v O C O i -n o ^ v o o o o * T H U - l T H T H t M i n P J i n T * %£> CO T * • * T H ^-m TH Op Jf ^ r g vO c o T H r o o O T H T f T H m r - c o c o r o m m m m c o r o r o oo r o o m m i r o x r-- r o m o CO Tf v û C O l f l N r- O O ro co ro o i n er- o ro ro rO CO C N v û i n t j . ^ n M ro T(« 00 ^ 3 ff"ÛN v û v û r i r~ o x •«t o r o TH o r o l O O O O O O ^ O O O O CO T f CO t ^ N v û O O O ^ v a v O N O T H C O T H o O ' t N O n f ^ N m M . m m m r g i n i n o c o T H O O T H » T j - r o - ^ c o » ß o o r o r^ r o r j T f o c r o c o r g o r r -r o -r o i n -r ^ i n pg C O N CO O O O M o o co m o o r j O r - TJ- sO f » sO r o CO TH m ro o t - co (M PO vO O C O v O (O oo TH r o N O CO TH vO 00 v£) r o oo T f t vO r j o r-sO o O N O ^ ) V Û ON ^ T H m r o oo r o r o O O O CO O X Tp PO TH PsJ o 00 TH t » ^ M ^ •*-' m T H r o l O v O T p c o o r o p o i n T H i n r - oo x o r o ^ r o T H T j - o o r - o m o r o o r o c o v O T t - c o i n v o r o i n o c o NJD m c o r o o vO o T H en m c o x r o r o i n o r ^ r— i f l tj> iTi TH Tj- TH r\j o O T H xO i n PO m r O o o c o T H pg ^ ^ ^ , ^ r— rO I o - r g r - o r o m i n - ^ T H T H C O T H C o o - ^ r - p g o o r o m T f r - o O i n T j - p g i n p g N m r g m N r - i n r j o ^ m ^ 'T. PJ r O TH i n o i n o o r ^ o - * r g r o t n c o i n - , o i n o r oo o O O N N T f N v Û i f l c M N ^ i n n i n c O f - T H O O i n o T H r - ^ r - i n T H r - S ^ ^ m c o s o > o ( M f - T H C O ( N j T f ^ ^ ^ ^ p - H H T 3 & Si « 2 Ë e O 2 h h ^ o « U'S V . « X 0 . 5 ï ' -' V V O V « g n, O rt tu y re c m ta c <u « »« « < Q ( o m w o a : i i : 2 c o 2 c ï . * c ? « C. £ nj lü r tn co co » v u o "2 M 3) « !» -^i M flj « U " U H 00 O O sO o (M T f 0 0 sO r o r o T H sO o r -t ^ r o vO r o T H r O T H 0 0 -p g •»Û Tf TH sO O O O 00 v u O Tp m c o eg o r o r j - r - r o o (NI T H O r O T f pg TH X O O vO o pg TJ- 00 yO r o r o T H vD o r ^ r - r o sO r o T H x T H r -(NJ r o T H t N v Û i M C O i n i n r o r o m TH o TJ- m m o r j pg r o vO m i n Tf ro T H r O r f r i 0) CU Ë u 0) H (U u £ j * : i i 3 CQ + u <Ü s OJ o L< ö cQ m U V V E <U c c o h 1) e t-t O O 2 2 o i n pg r*- TH m p g sO s O 0 0 f*- cO c o r g o T H r g h - r g r - f ^ m o pg c o m T H o O rO TH TH r o m Tp m r o o •& p g o o o T H r f r o T H o o r g o o o p g T H TJ» er-o m c er-o vO TH c o oo ro f - x rg oo T H pg O O TH O O T f m o TJ* O O O i n O X O T H O ^ o m oo T H O S O o r - p g T f o ^ x o o r g pg m r - i r - oo O r g i n r - o O C O f O O O m m oo T H o O O r - m N O r g v D o c o o X T f m i n c o o CT* r g r g c o T H r g c o m r g r g r g O O T H l O vO m o x o m T H m pg T f r— o r g vD o ^ m r g r g i n * r o -o -o -o -o -o x o o o o o o T f m m o r » r g o r g r g T H c o r g i n L O N f > c o r o m T H c o o o i r r -v o r o T f T H m m c o c o c o r o O O r o r - T H i n m o r - x TJ* m TH PJ TH TH O n ^ I ^ i n T f o o m Tp m T H T H T H i n o r o r g o r g o o Ti DC O. O ° i •O O«"- «»2 "•» hT I Ï Ô O ' •o V •< « ° " H > rt . * o to » n j h U O ^ OJ n o o o ï p
6 . K W A L I T A T I E V E E N K W A N T I T A T I E V E I N T E R P R E T A T I E 6 . 1 . C h l o r i d e c o n c e n t r a t i e e n C l - b e l a s t i n g U i t d e r e s u l t a t e n w e e r g e g e v e n i n t a b e l 2 , b l i j k t d a t h e t c h l o r i d e -g e h a l t e v a n h e t u i t s t r o m e n d e w a t e r v a n d e -g a s - en k o e l b r o n n e n s t e r k u i t e e n l o o p t . H e t g e m i d d e l d e C l g e h a l t e v a n h e t b r o n w a t e r , o m g e r e -k e n d p e r p o l d e r v a r i e e r t v a n c i r c a 1624 m g t o t c i r c a 87 m g p e r l i t e r i n r e s p e c t i e v e l i j k de p o l d e r s S t a r n m e e r K a m e r h o p e n d e p o l d e r B a n -g e r t i n W e s t f r i e s l a n d . In 17 v a n d e 38 p o l d e r s zijn i n h e t b r o n w a t e r c h l o r i d e c o n c e n t r a t i e s g e m e t e n v a n m e e r d a n 1 g p e r l i t e r , t e r w i j l i n 12 p o l d e r s h i e r v a n C l - g e h a l t e n v o o r k o m e n v a n m e e r d a n 2 g p e r l i t e r . De h o o g s t e c o n c e n t r a t i e , n a m e l i j k m e e r d a n 6 g p e r l i t e r , i s w a a r g e n o m e n i n p o l d e r d e W i j d e W o r m e r . N a a s t e x t r e e m h o g e C l -- g e h a l t e n k o m e n z e e r l a g e c o n c e n t r a t i e s v o o r . P l a a t s e l i j k b e v a t h e t b r o n w a t e r m i n d e r d a n 50 m g c h l o r i d e p e r l i t e r . In h e t k a d e r v a n h e t o n t w i k k e l d e b e h e e r v o o r S c h e r m e r b o e z e m c a . i s d e s t i j d s v a s t g e s t e l d d a t v o o r de b o e z e m w a t e r e n , b i j e e n z o u t g e h a l t e v a n 200 m g C l ' / l v a n h e t I J s s e l m e e r w a t e r , o v e r h e t a l g e m e e n e e n z o u t g e h a l t e v a n 250 m g C l ' / l z o u k u n n e n w o r d e n b e r e i k t . Op b a s i s d a a r v a n is b e s l o t e n o m m e t i n g a n g v a n 1966 e e n z o d a n i g e h e f f i n g i n te s t e l l e n d a t k u n s t m a t i g e v e r -h o g i n g v a n de -h a a l b a r e z o u t w a a r d e , b o v e n e e n g e -h a l t e v a n 250 m g C l ' / l m e t e e n heffing zou w o r d e n b e l a s t ( H O O G H E E M R A A D S C H A P U . S . , 1 9 7 8 ) . V a n d e 879 g e ï n v e n t a r i s e e r d e b r o n n e n i n h e t o n d e r z o e k s g e b i e d z i j n op g r o n d v a n g e n o e m d e n o r m s t e l l i n g 4 0 6 z o e t e en 4 7 3 z o u t e b r o n n e n a a n w e z i g . D e v e r d e l i n g v a n de g a s b r o n n e n n a a r h e t c h l o r i d e g e h a l t e i s o p g e -n o m e -n i-n t a b e l 3 . H i e r u i t b l i j k t d a t h e t C l - g e h a l t e v a -n h e t b r o -n w a t e r v a n i e t s m i n d e r d a n d e helft v a n h e t t o t a a l a a n t a l g a s b r o n n e n l a g e r i s d a n 250 m g p e r l i t e r ; c i r c a 5 3 % b e v a t m e e r d a n 250 m g p e r l i t e r , w a a r -v a n 1 9 % -v a n h e t t o t a a l a a n t a l b r o n n e n m e e r d a n 1 g p e r l i t e r . T a b e l 3 . V e r d e l i n g v a n h e t a a n t a l g a s b r o n n e n C l - g e h a l t e i n m g p e r l i t e r A a n t a l b r o n n e n P e r c . v a n t o t a a l m i n d e r d a n 250 4 1 0 4 6 , 6 t u s s e n 250 en 500 1 6 8 1 9 , 1 t u s s e n 500 en 1000 136 1 5 , 5 m e e r d a n 1000 165 18,_8 879 1 0 0 , 0
Uit de gegevens kan worden g e c o n c l u d e e r d , dat het diepe g r o n d w a t e r uit de v e r s c h i l l e n d e w a t e r v o e r e n d e lagen aanzienlijk in k w a l i t e i t v e r s c h i l t . Dit heeft c o n s e q u e n t i e s ten a a n z i e n van de c h l o r i d e -b e l a s t i n g van het -betreffende p o l d e r w a t e r . D e z e -belasting is -behalve van de c h l o r i d e c o n c e n t r a t i e en de w a t e r o p b r e n g s t afhankelijk van het a a n t a l g a s - en koelbronnen dat p e r o p p e r v l a k t e - e e n h e i d c . q . polder v o o r k o m t . M e e r d e r e bronnen dicht bij e l k a a r kunnen zowel de w a t e r o p b r e n g s t als het gemiddelde C l g e h a l t e in ongunstige of g u n s t i -ge zin beïnvloeden (tabel 4 , bijla-ge II ^.
Aan de hand van de debieten en de c o n c e n t r a t i e is de totale c h l o -r i d e b e l a s t i n g van de g a s - en k o e l b -r o n n e n p e -r polde-r b e -r e k e n d . Af-hankelijk h i e r v a n en van het a a n t a l functionerende bronnen v a r i e e r t de C l - b e l a s t i n g van c i r c a 550 kg p e r j a a r ( v e r w a a r l o o s b a a r klein) in de B r a a k p o l d e r tot c i r c a 3, 2 miljoen kg p e r j a a r in de B e e m s t e r . In 16 van de 38 p o l d e r s b e d r a a g t de b e l a s t i n g m e e r dan 100 000 kg c h l o r i d e p e r j a a r . De totale C l b e l a s t i n g van alle g a s en k o e l -bronnen in het o n d e r z o e k s g e b i e d b e d r a a g t c i r c a 9 miljoen kg p e r j a a r . H i e r v a n wordt 4 , 4 miljoen kg of 44% bijgedragen door de p o l d e r s de B e e m s t e r en de W i e r i n g e r m e e r (totale oppervlakte 26 670 h a ) .
De b e l a s t i n g p e r ha loopt u i t e e n van 7 kg tot 2566 kg c h l o r i d e p e r j a a r . O m g e r e k e n d over de totale oppervlakte van 54 000 ha w a a r g a s - en koelbronnen v o o r k o m e n , b e d r a a g t de C l - b e l a s t i n g c i r c a 166 kg p e r h a . j a a r (tabel 2, bijlage I).
6 . 2 . S t i k s t of g e h a l t e e n N - b e l a s t i n g
Aan de hand van de stikstofgehalten kan w o r d e n g e c o n s t a t e e r d dat er in het b r o n w a t e r c . q . g r o n d w a t e r veel a n o r g a n i s c h e stikstof w o r d t aangetroffen, welke afkomstig i s van de in de bodem v o o r k o m e n d e v e e n r e s t e n , die p l a a t s e l i j k in dikke l a g e n aanwezig zijn. I n -c i d e n t e e l zijn z e e r hoge stikstof -c o n -c e n t r a t i e s (uitgedrukt in Kjel-dahl-N) g e m e t e n . De m a x i m u m gehalten v a r i ë r e n van 12 mg tot 64 m g N p e r l i t e r , t e r w i j l het gemiddelde N g e h a l t e in de p o l d e r s u i t
T a b e l 4 . C h l o r i d e g e h a l t e n van b r o n w a t e r en p o l d e r w a t e r Naam polder Oppervlakte in ha totaal water Water opbrengst Aantal per bron bronnen , -m / u V d a g Chloride gehalte g a s - , koelbronwater gem. max. m i n . Chloride gehalte p o l d e r w a t e r gem. m a x . mi Anna Paulownapolder D e Beemster Beschoot Braakpolder
Eter s he imersbr aakpolder Groet- en Waardpolder Heerhugowaard Kaagpolder •KT- j i (polder Het N i e d o r p e r k o g g e £u d e D i j k j e ) S a p m eerpolder Noor deinde r m eer P u r m e r Schagerwaard Schermeer Starnmeer en K a m e r h o p Wieringermeer Wieringerwaard W o g m e e r Wijde W o r m e r Waterland: B e l m e r m e e r Blijkmeer Broekermeer + B u r k m e e r Monnickemeer N o o r d m e e r Westfriesland: Baars dorpermeer Drieban (1 polder in) Grootslag (4 polders in ) Oosterpolder ( 1 polder in ) Westerkogge
D e Vier Noorder Kogge
tft nnlHpre in \ Totaal/gemiddeld 2095 7 100 725 78 47 1420 3 764 552 23 25 168 2755 506 4 750 585 19 570 1 813 680 1 650 165 50 352 145 133 214 19 910 255 2 904 635 54085 105 355 44 1 1 28 151 28 0 4 27 152 20 250 23 375 54 27 100 5 1, 10, 4, 5, 21 0 45 15 144 25 2 025 6 9 7 4 5 5 3 3 4 5 3 4 8 18 307 53 1 4 9 15 2 1 1 9 70 1 36 7 93 32 24 20 14 2 16 2 8 25 2 6 1 87 13 879 1 2 2 0 2 1 2 2 1 2 2 0 1 2 1 4 2 1 1 2, 0, 2 0 2 2 0 1 2 2 2 2 1 4 6 4 9 6 6 3 0 5 8 7 0 3 6 1 3 9 9 3 8 7 2 0 8 3 5 5 6 6 4 26,4 57,6 62,4 9,6 69,6 38,4 62,4 55,2 24,0 60,0 67,2 16,8 24,0 55,2 38,4 98,4 55,2 45,6 45,6 55,2 19,2 64,8 4,8 48,0 67,2 7,2 36,0 60,0 62,4 62,4 57,6 1 072 494 223 151 103 219 1 350 424 318 540 679 1 056 575 765 1 624 383 455 161 1 079 1 474 1111 711 1 065 981 326 1 265 662 87 171 233 488 2 820 3110 720 151 102 375 2 790 436 318 540 3 560 4060 575 3450 2 620 3030 1 200 518 6 440 2130 1400 1090 1430 1 880 834 2330 3 650 220 497 515 6 440 70 28 43 151 95 101 77 412 318 540 74 102 575 33 250 50 135 34 170 486 966 386 919 344 77 200 53 51 34 91 28 1 000 513 250 320 130 500 320 320 510 1 000 655 340 1 180 960 2010 365 200 865 370 295 295 295 240 295 548 1 350 990 310 400 160 700 400 360 570 1 600 950 400 1 810 1 160 4 530 520 300 1 150 530 -320 -4 530 550 310 180 250 100 240 200 280 450 400 400 280 T30 550 o50 150 100 290 340 -130 -100 11
eenloopt van c i r c a 3 m g tot 54 m g p e r l i t e r ; het gemiddelde gehalte over alle p o l d e r s c . q . o n d e r z o e k s g e b i e d , w a a r i n g a s b r o n w a t e r v o o r -komt, b e d r a a g t c i r c a 18 mg N p e r l i t e r (zie tabel 5).
Uit de g e m e t e n c o n c e n t r a t i e s k a n w o r d e n g e c o n c l u d e e r d , dat al het g a s b r o n w a t e r aanzienlijk m e e r stikstof bevat dan de g e s t e l d e n o r m van / O , 3 m g totaal stikstof, die onder a n d e r e voor de e u t r o -fiëring van o p p e r v l a k t e w a t e r wordt n a g e s t r e e f d . In alle gevallen wordt de g r e n s w a a r d e r u i m s c h o o t s o v e r s c h r e d e n en v e r k e e r t het u i t s t r o m e n d e b r o n w a t e r in polytrofe t o e s t a n d . Veelal zijn de p o l d e r
-sloten w a a r i n het w a t e r van de g a s - en koelbronnen t e r e c h t k o m t a l s gevolg van e x t r a a l g e n - en p l a n t e n g r o e i vuil en t r o e b e l .
Bij de gemiddeld hoge z u u r g x a a d namelijk pH 8,0 en h o g e r , die in veel p o l d e r w a t e r e n w o r d t aangetroffen, kunnen zich, afhankelijk van de t e m p e r a t u u r van het w a t e r , a n a e r o b e s i t u a t i e s voordoen, w a a r b i j de s t i k -stof a l s a m m o n i a k v o o r k o m t . In v e r b a n d m e t de toxiciteit van a m m o n i a k voor v i s s e n dient het gehalte l a g e r te zijn dan 0, 2 mg N H , / l (MINISTERIE VAN VERKEER EN WATERSTAAT, 1975). De gemiddelde stikstofgehalten (NH, + NH.) geven aanleiding tot de c o n c l u s i e , dat de gestelde n o r m van 0, 2 mg N H , / l in aanzienlijke m a t e wordt o v e r s c h r e d e n . Als gevolg h i e r -van wordt in het o p p e r v l a k t e w a t e r -van Noord-Holland v r i j veel v i s s t e r f t e w a a r g e n o m e n .
De N b e l a s t i n g hangt m e d e af van de debieten en het aantal b r o n nen p e r o p p e r v l a k t e e e n h e i d . Alle bronnen t e z a m e n l e v e r e n een h o e veelheid van r u i m 330 000 kg stikstof p e r j a a r . De m a x i m u m b e l a s -ting b e r e k e n d voor de d r o o g m a k e r i j de B e e m s t e r b e d r a a g t c i r c a 149 000 kg p e r j a a r , de m i n i m u m b e l a s t i n g c i r c a 11 kg in de Mon-n i c k e Mon-n m e e r (polder iMon-n W a t e r l a Mon-n d ) .
De stikstofbelasting, o m g e r e k e n d over de oppervlakte van de p o l d e r loopt uiteen van c i r c a 0,1 kg N p e r h a . j a a r tot c i r c a 92 kg p e r h a . j a a r . Alle g a s - en koelbronnen t e z a m e n l e v e r e n over een oppervlakte van 54 000 ha gemiddeld 6, 1 kg N p e r h a . j a a r .
6 . 3 . F o s f a a t g e h a l t e e n P - b e l a s t i n g
Behalve stikstof bevat het g a s - en k o e l b r o n w a t e r ook fosfaat. 12
ö <u ö ö o u & I—I O) o X u I CD ctf M î-i O O • i H +-> CO rt i—i <L> .Û j - > ni rti <+-! CD O ><-< Ö V I >-w O -w CD X • i H CO rt j5 00 c rt X ) S ^ ° 0 H i. p « E U ra z £ on o n m T H m o n r g r ^c o r ^- o o c o o ^O ' ^t cg co eg ^o g Û O C O r g m c g o n C O O* - û r\j 0s r«J N O C -f O TH TH oo in o <M on o •* 00 lT O f m in TH TH TH M t> CO -O N ifi g3 r\J T H CO O fl O TH CT* m ^O TH ro m oo 't O 00 TH m rg m m CO TH o so r-m o 't r-(M O TH O TH 00 O O TH o co PO Tf m •^ ^ TH •HH co co T- m CM v2 m o oo oo »n ui O CO N g^ rg m t N O CO O^ X TH O"1 r j O ' t r-m "^ r g on -O r g o^ r g r g 00 TH TH On CT* CM m fM T- sO TH f^i .f) i n i n i n V O m on m i n T f T -T H g o o o c o g 3 o ' t o r o er- m * o ' t on CO O O *•£> O (M - f C O v Û M m TH s o o r— r - m gD on - n CO T H O - ' t r g m T H n so o o g m CT* * m ^ * <y* 00 o O* * f -o on -vD r -<c •^ ^ on v£> -00 O O f^t t^\ o i n gD m r g r g ^ t TJ-^ t T f r g r g on oo m on on r— er- t H m o r g T H ' t INJ r g r— m h - o n T i TH ^ TH O TH X og CO O co on o r g m T H •rt- r g T H O o m i n m o n o n o ^ o n m N O Ov i f l N T H r g on c o o o o n m m T H m r g r o ' t r g vO r g » r g m r g m o i n m m m i n T H o ' t i n r - O ' t r g o n m o o i n • t r g g o m r g r g s o m on r - T H c o m O i f l CO > û v u o- 2 V X u V a Jtl •U O *o ü 3 m < a t a i a w o x x z v > z 0 . H a -ö T l h « S S <£j . - . ..1 C S .2 .2 o £ £ Ü Is o •"• * " 3 L> y £ .merm e jkmee r oeker m nnicke n ordme e <u £ u o o cq CQ CQ 2 2 1 3
Het totaal fosfaatgehalte van het u i t s t r o m e n d e b r o n w a t e r loopt u i t een van 0, 3 mg P tot 8, 2 mg P p e r l i t e r . De gemiddelde c o n c e n t r a -» t i e , b e r e k e n d over alle bronnen b e d r a a g t c i r c a 2,9 mg P p e r l i t e r .
Uit deze gegevens blijkt dat het P - g e h a l t e van al het b r o n w a t e r » r e e d s vele m a l e n hoger ligt dan de g r e n s w a a r d e n van 0, 01 mg P tot
0 , 0 3 m g P p e r l i t e r , die m o e t e n w o r d e n n a g e s t r e e f d om t o e n e m e n -de e u t r o f i ë r i n g te v o o r k o m e n ( o . a . VOLLENWEIDER, 1968 en
LEENTVAAR, 1970). Uit o n d e r z o e k in grote b o e z e m w a t e r e n van Rijn-land ( m e r e n , plassen) blijkt, dat eutrofie afneemt beneden 0,2 mg P p e r l i t e r . De gemiddelde P g e h a l t e n van het b r o n w a t e r komen e v e n -eens v e r boven deze n o r m uit (SCHMIDT-VAN DORP, 1975).
De fosfaatgehalten geven, evenals voor die van stikstof, a a n l e i ding tot de c o n c l u s i e , dat het b r o n w a t e r polytroof is en e r n s t i g e v e r -o n t r e i n i g i n g kan v e r -o -o r z a k e n als gev-olg van t-oenemende algenbl-oei en p l a n t e n g r o e i .
Alle g a s - en koelbronnen t e z a m e n l e v e r e n een hoeveelheid van o n g e v e e r 54 000 kg t o t a a l P p e r j a a r ; h i e r v a n i s c i r c a 24 000 kg of 44% afkomstig van de r u i m 300 g a s b r o n n e n in de B e e m s t e r . De f o s -* faatbelasting p e r o p p e r v l a k t e - e e n h e i d (ha) loopt s t e r k u i t e e n . E e n
m a x i m u m belasting van 1 7 , 6 kg P p e r h a . j a a r komt voor in de
E t e r s h e i m e r b r a a k p o l d e r (tabel 5 en bijl. I). B e r e k e n d over een t o -t a l e oppervlak-te van c a . 54 000 ha, w a a r g a s b r o n n e n v o o r k o m e n , b e d r a a g t de gemiddelde P - b e l a s t i n g 1, 0 kg p e r h a . j a a r .
Uit een onderzoek n a a r de fosfaattoestand in de o p p e r v l a k t e w a -t e r e n van geheel N o o r d - H o l l a n d zou de -to-tale i n -t e r n e P - b e l a s -t i n g o n g e v e e r 2, 7 miljoen kg P of 10 k g / h a . j a a r b e d r a g e n (PROVINCIALE WATERSTAAT VAN NOORD HOLLAND, 1977). Bij het o p -s t e l l e n van de P - b a l a n -s i-s geen r e k e n i n g gehouden m e t de bijdrage aan fosfaat door g a s b r o n n e n en kwel omdat n a d e r e gegevens o n t b r e -k e n .
E e n ander onderzoek n a a r de fosfaathuishouding in het N o o r d -hollandse o p p e r v l a k t e w a t e r b e v e s t i g t , dat het fosfaatgehalte hoog i s ; namelijk in het b o e z e m w a t e r gemiddeld oplopend, vanaf het i n l a a t -punt van 0, 2 mg P / l (in I J s s e l m e e r w a t e r ) tot 0, 7 mg à 1, 3 mg P p e r l i t e r . In het p o l d e r w a t e r b e d r o e g de gemiddelde c o n c e n t r a t i e 1,7 mg P p e r l i t e r (VAN G I F F E N , 1975).
Uit de gegevens i s een fosfaatbalans opgesteld. H i e r b i j moet w o r d e n o p g e m e r k t dat a a n n a m e n m o e t e n w o r d e n gedaan onder a n -d e r e voor -de bij-drage van natuurlijke kwel en u i t s p o e l i n g . In -deze nota w o r d t een p r o c e n t u e l e v e r d e l i n g n a a r de h e r k o m s t van het f o s -f a a t b e z w a a r gegeven bij een -fos-faatbelasting (in 1974) van 1050 ton P en van 2300 ton P p e r j a a r . Deze hoeveelheden w o r d e n afgeleid uit de 1, 0 en 4 , 9 rng P p e r l i t e r in het g r o n d w a t e r zoals gevonden in Midden West N e d e r l a n d (REGIONALE STUDIE 9, ICW, 1976). Uitgaande van deze cijfers blijkt, dat de kwel en uitspoeling r e s p e c t i e -velijk b i j d r a g e n l e v e r e n van 30 en 66%, de g a s - en koelbronnen van r e s p e c t i e v e l i j k 2 en 4%.
Aan de hand van de gegevens van het in 1976 aangevangen h y d r o -l o g i s c h - en w a t e r k w a -l i t e i t s o n d e r z o e k za-l een m e e r gedefinieerde u i t s p r a a k kunnen w o r d e n gedaan over de bijdrage van de v e r s c h i l l e n -de bronnen aan -de fosfaatbelasting.
7. DISCUSSIE EN SAMENVATTING
In het k a d e r van het onderzoek n a a r de hydrologie en w a t e r k w a -l i t e i t in Noord-Ho-l-land is aandacht b e s t e e d aan de in het gebied nog aanwezige g a s - en k o e l b r o n n e n . H i e r v o o r zijn gegevens gebruikt van een i n v e n t a r i s a t i e die in 1975 en 1976 door de technische d i e n s t van het H o o g h e e m r a a d s c h a p van de U i t w a t e r e n d e Sluizen in K e n n e m e r -land en W e s t f r i e s l a n d is u i t g e v o e r d . Van de b e s t a a n d e bronnen zijn
d e b i e t e n g e m e t e n en g e s c h a t . Het b r o n w a t e r is g e a n a l y s e e r d op c h l o -r i d e g e h a l t e . Van een a a n t a l w i l l e k e u -r i g gekozen b-ronnen is eveneens het stikstof- en fosfaatgehalte b e p a a l d . De l o c a t i e van de bronnen «met de indeling in C l - k l a s s e n i s opgenomen in bijlage II.
Uit de r e s u l t a t e n blijkt, dat de c i r c a 880 in-1975 - 1976 functio-n e r e functio-n d e g a s - efunctio-n k o e l b r o functio-n functio-n e functio-n ifunctio-n het o functio-n d e r z o e k s g e b i e d , duidelijk ifunctio-nvloed hebben op het w a t e r - en z o u t b e z w a a r .
De t o t a l e w a t e r o p b r e n g s t van de bronnen b e d r a a g t c i r c a 1 8 , 4 3 3
miljoen m p e r j a a r of 0,58 m p e r s e c o n d e . G e r e k e n d over een o p -p e r v l a k t e van 54 000 ha komt deze hoeveelheid o v e r e e n m e t 34 m m p e r j a a r . T u s s e n de b r o n n e n onderling komen grote v e r s c h i l l e n in
debieten v o o r . De hoogste w a t e r o p b r e n g s t e n , namelijk van 240 à 260 m / d zijn g e m e t e n bij een aantal bronnen in de W i e r i n g e r m e e r . De w a t e r o p b r e n g s t p e r polder hangt af van de debieten p e r bron en van het a a n t a l b r o n n e n . De g r o o t s t e hoeveelheid w a t e r is g e m e t e n in de d r o o g m a k e r i j de B e e m s t e r (oppervlakte 7000 ha). De 307 g a s - en
k o e l b r o n n e n l e v e r e n r u i m 17 000 m / d w a t e r of 6,5 miljoen m c . q. 90 m m w a t e r p e r j a a r . De hoogste o p b r e n g s t , uitgedrukt in mm, komt voor in de B a a r s d o r p e r m e e r (opp. 214 ha), namelijk 282 m m p e r j a a r .
Ondanks dat het gas niet m e e r wordt g e ë x p l o i t e e r d is b e r e k e n d 3
dat de totale produktie c a . 1, 8 miljoen m p e r j a a r kan b e d r a g e n . Het gas b e s t a a t voor het m e r e n d e e l uit m e t h a a n (CH.) en bevat d a a r n a a s t v r i j veel stikstof (tabel 1, pag. 7).
Het c h l o r i d e g e h a l t e loopt t u s s e n de bronnen onderling s t e r k u i t -e -e n . P l a a t s -e l i j k zijn c o n c -e n t r a t i -e s g -e m -e t -e n van m -e -e r dan 6 g p -e r l i t e r w a t e r , doch e r w o r d t ook b r o n w a t e r aangetroffen m e t m i n d e r dan 50 mg C l / l .
In 17 van de 38 p o l d e r s zijn in het b r o n w a t e r C l g e h a l t e n g e m e -ten van m e e r dan 1 g / l , terwijl in 12 van de 17 p o l d e r s c o n c e n t r a t i e s van m e e r dan 2 g C l / l w o r d e n aangetroffen (tabel 2, pag. 8).
De v e r d e l i n g van de g a s b r o n n e n n a a r het c h l o r i d e g e h a l t e is o p -genomen in tabel 3 (pag. 9). I e t s m i n d e r dan de helft van het totaal aantal g a s - en koelbronnen heeft een C l - g e h a l t e van m i n d e r dan 250 m g / l ; 469 bronnen (53%) bevatten m e e r dan 250 m g / l w a a r v a n 165 bronnen of 19% van het totale aantal m e e r dan 1 g C l " / l i t e r w a t e r .
Het totale c h l o r i d e b e z w a a r van alle g a s en koelbronnen b e -d r a a g t c i r c a 9 miljoen kg p e r j a a r . H i e r v a n wor-dt 4 , 4 miljoen kg of 44% b i j g e d r a g e n door de bronnen in de p o l d e r s de B e e m s t e r en de W i e r i n g e r m e e r m e t een gezamenlijke oppervlakte van c i r c a 27 000 h a . In 1 6 van de 38 p o l d e r s w a a r i n g a s b r o n n e n v o o r k o m e n i s het C l - b e z w a a r m e e r dan 100 000 kg p e r j a a r .
De gemiddelde C l - b e l a s t i n g b e d r a a g t bij een oppervlakte van 54 000 ha, 166 kg p e r h a . j a a r . Een m a x i m u m b e l a s t i n g , namelijk van 2566 k g / h a komt voor in de B e l m e r m e e r (polder in W a t e r l a n d , 165 ha g r o o t ) . De C l - b e l a s t i n g p e r ha wordt voor de afzonderlijke p o l d e r s in een aantal k l a s s e n w e e r g e g e v e n (bijlage I).
Aan de hand van de a n a l y s e s kan w o r d e n geconcludeerd, dat het b r o n w a t e r c . q . diepe g r o n d w a t e r gemiddeld veel stikstof bevat, voor het m e r e n d e e l a n o r g a n i s c h e stikstof, welke afkomstig is van het in de bodem voorkomende veen, dat plaatselijk in dikke lagen aanwezig i s .
I P l a a t s e l i j k komen e x t r e e m hoge N c o n c e n t r a t i e s v o o r . De m a x i
-m u -m gehalten lopen uiteen van 12 tot 64 -mg Kjeldahl-N p e r l i t e r . Het b r o n w a t e r bevat gemiddeld c a . 18 mg N / l (tabel 5, pag. 13). De hoge
gehalten aan a m m o n i a k stikstof v e r o o r z a a k t aanzienlijke vissterfte(pag. 12), Alle g a s - en koelbronnen t e z a m e n geven een b e l a s t i n g van r u i m
333 000 kg stikstof p e r j a a r . Bij een oppervlakte van 54 000 ha b e -d r a a g t -de N - b e l a s t i n g gemi-d-del-d 6, 1 k g / h a . j a a r .
Het b r o n w a t e r bevat gemiddeld ook v e e l fosfaat. De gemiddelde c o n c e n t r a t i e van het u i t s t r o m e n d e w a t e r b e d r a a g t 2,9 mg totaal P / l . E r komen e x t r e e m hoge gehalten voor van m e e r dan 8 mg P / l (zie t a -bel 5, pag. 13).
Het fosfaatbezwaar van alle g a s en koelbronnen gezamenlijk b e d r a a g t c i r c a 54 000 kg totaal P p e r j a a r of l , o kg P / h a . j a a r . E r k o -m e n p l a a t s e l i j k -m a x i -m a l e b e l a s t i n g e n voor van -m e e r dan 17 kg P / h a . • Uit onderzoekingen n a a r de fosfaathuishouding c . q .
fosfaatbe-z w a a r in de o p p e r v l a k t e w a t e r e n van geheel N o o r d - H o l l a n d fosfaatbe-zou de * t o t a l e i n t e r n e P - b e l a s t i n g 2, 7 miljoen kg P p e r j a a r of 10 kg P / h a j a a r
b e d r a g e n . Bij het opstellen van de fosfaatbalans is e c h t e r geen r e k e n i n g gehouden m e t de bijdrage door g a s b r o n n e n en de kwel. De c o n c l u s i e moet zijn dat de bronnen en de kwel aanzienlijk zullen b i j d r a g e n aan de i n t e r n e P b e l a s t i n g . Deze u i t s p r a a k w o r d t ten dele b e
-v e s t i g d door o n d e r z o e k s r e s u l t a t e n -van hét h o o g h e e m r a a d s c h a p -van de U i t w a t e r e n d e S l u i z e n , w a a r b i j een bijdrage door kwel en uitspoeling is b e r e k e n d van 30 en 60%, door g a s - en koelbronnen van 2 en 4% bij een totale fosfaatbelasting van r e s p e c t i e v e l i j k 1050 ton en 2300 ton P p e r j a a r . Deze getallen zijn e c h t e r gefingeerd omdat voor b e -doelde bronnen a a n n a m e n zijn gedaan. Voorlopige r e s u l t a t e n van het in 1976 aangevangen h y d r o l o g i s c h - en w a t e r k w a l i t e i t s o n d e r z o e k in N o o r d - H o l l a n d wijzen op een ongunstiger fosfaattoestand in onder
a n d e r e het g r o n d w a t e r
Aan de hand van de gegevens van het lopende o n d e r z o e k zal m o -gelijk een e x a c t e r e u i t s p r a a k kunnen w o r d e n gedaan o v e r de bijdragen van de v e r o n t r e i n i g i n g s b r o n n e n aan onder a n d e r e de c h l o r i d e , s t i k -stof- en fosfaatbelasting van het o p p e r v l a k t e w a t e r .
8 . L I T E R A T U U R C O M M I S S I E W A T E R V O O R Z I E N I N G N O O R D - H O L L A N D B E N O O R D E N H E T N O O R D Z E E K A N A A L , 1 9 7 7 . G I F F E N , A . E . VAN, 1 9 7 5 . N o t a i n z a k e a s p e c t e n v a n d e f o s f a a t h u i s h o u d i n g v a n h e t g e b i e d v a n N o o r d H o l l a n d b o v e n h e t N o o r d z e e -k a n a a l . T e c h n . D i e n s t v a n H o o g h e e m r a a d s c h a p U i t w a t e r e n d e S l u i z e n i n K e n n e m e r l a n d e n W e s t f r i e s l a n d n r . 7 9 1 5 9 / l H . H O E K S , J . 1 9 7 6 . P o l l u t i o n of s o i l a n d g r o u n d w a t e r f r o m l a n d d i s p o s a l of s o l i d w a s t e s . T e c h n . B u l l . ICW 9 6 . H O O G H E E M R A A D S C H A P VAN D E U I T W A T E R E N D E S L U I Z E N IN K E N N E M E R L A N D E N W E S T F R I E S L A N D , 1 9 7 0 1 9 7 8. J a a r v e r s l a -g e n e n i n t e r n e r a p p o r t e n v a n T e c h n i s c h e D i e n s t . I N S T I T U U T VOOR C U L T U U R T E C H N I E K E N W A T E R H U I S H O U D I N G , 1 9 7 6 . H y d r o l o g i e e n W a t e r k w a l i t e i t v a n M i d d e n - W e s t N E D E R L A N D . R e g i o n a l e s t u d i e s 9 . W a g e n i n g e n . L E E N T V A A R , P . , 1 9 7 0 . H e t p r o b l e e m v a n d e e u t r o f i ë r i n g . H20 , 3 . 5 . M I N I S T E R I E VAN V E R K E E R E N W A T E R S T A A T , 1 9 7 5 . De b e s t r i j d i n g v a n de v e r o n t r e i n i g i n g v a n h e t o p p e r v l a k t e w a t e r . I n d i c a t i e f m e e r j a r e n p r o g r a m m a 1 9 7 5 - 1 9 7 9 . N E D E R L A N D S E V E R E N I G I N G T E G E N W A T E R , B O D E M e n L U C H T -V E R O N T R E I N I G I N G , 1 9 5 0 . G a s b r o n n e n . M a p 8 . P O M P E R , A . B . , E . VAN R E E S V E L L I N G A E N H. W I T T 1 9 7 7 . P e r -s o o n l i j k e m e d e d e l i n g . I C W , W a g e n i n g e n . P R O V I N C I A A L B L A D VAN N O O R D - H O L L A N D 1 9 6 4 , 1 9 6 7 . B e s l u i t n r . 13 ( 1 9 6 4 ) e n b e s l u i t n r . 35 (1967) v a n g e d e p u t e e r d e s t a t e n . R A P P O R T VAN D E C O M M I S S I E I N Z A K E H E T Z O U T G E H A L T E D E R B O E Z E M - E N P O L D E R W A T E R E N VAN N O O R D - H O L L A N D , 1 9 4 6 . O n t z i l t i n g v a n N o o r d - H o l l a n d . R i j k s u i t g e v e r i j , ' s - G r a v e n h a g e . R E E S V E L L I N G A E . VAN, C . G . T O U S S A I N T H. W I T T e n K. E . W I T , 1 9 7 7 . De G e o h y d r o l o g i s c h e g e s t e l d h e i d in W a t e r l a n d . W e r k g r o e p N o o r d - H o l l a n d I . N o t a l C W , 9 6 3 . S C H M I D T - V A N D O R P . A . D . 1 9 7 5 . F o s f a a t en e u t r o f i ë r i n g b i n n e n h e t H o o g h e e m r a a d s c h a p v a n R i j n l a n d . H?0 (8) n r . 1 3 . 1 8
VOLLENWEIDER, R . A . , 1968. Scientific fundaments of the e u t r o p h i -cation of l a k e s and flowing w a t e r s with p a r t i c u l a r r e f e r e n c e to n i t r o g e n en p o s p h o r u s a s f a c t o r s in e u t r o p h i c a t i o n . O E C D - R e p o r t . PROVINCIALE WATERSTAAT VAN NOORD-HOLLAND. 1977.
F o s f a a t in w a t e r .
VOLLENWEIDER, R . A . , 1968. Scientific fundaments of the e u t r o p h i -cation of l a k e s and flowing w a t e r s with p a r t i c u l a r r e f e r e n c e to n i t r o g e n en p o s p h o r u s a s f a c t o r s in e u t r o p h i c a t i o n . O E C D - R e p o r t . PROVINCIALE WATERSTAAT VAN NOORD-HOLLAND. 1977.
F o s f a a t in w a t e r .
BIJLAGE I
CHLORIDEBELASTING VAN POLDERWATER DOOR GAS-EN KOELBRONNEN
Den Helder
PETTEN,
POLDER HET OUDE DIJKJE
NOORDEINDERMEER
DE STARNMEER EN KAMERHOP
10km
Bijlage II
G A S - EN KOELBRONNEN IN NOORD - HOLLAND BENOORDEN HET NOORDZEEKANAAL EN HET IJ
O
IJ S S E I M E E R iSfe "•^'7~s,"''^^tr~T -i
