Geologisch verslag van de excursie naar de kleigroeve Ampe te Egem

Geologisch verslag

de excursie

de

kleigroeve Ampe

te

_Egem

FreddievanNieulandeen Stef Mermuys*

Van het onderste deel heb ik nog geengoedeindruk

kun-nenkrijgen, dus ik zal zeker

nogeens_terug moetenom

deze_{afzettingen nauwkeuriger}tebestuderen. In ieder ge-val is daar_{eenredelijk rijk} niveaumethaaientanden

aan-wezig hetgeenduidt_opeenhernieuwdetransgressie,

vol-gend op deafzettingen van de Kortemark silt Member. Het zieter naaruit dat_tijdensde_{trangressieve} fase, de

zeediepte het_grootstebereik heeftgehad in het midden-deelvan de_Egemkapel klei. Deze_afzetting is _tamelijk

fijn siltigaande_basis,naarboven meerzandigmet daar-tussenfijnehorizontale_{kleilaagjes. Langzaam gaat}ditover

in_{gelaagd fijn}zandmetdaarna toenemende_afwisseling

vanlagenmetkleienzand. Dezeregelmatige afzettingen

worden_gevolgddooreenmogelijk erosievefase,wellicht door_{plotselinge zeespiegeldaling?} In elkgeval zijn hier

geulvormingenwaartenemen, in hetprofielvanSteurbaut

aangeduid met_laag3. Hierbovennemendehoeveelheden

' Overzichtvande

oos-telijke wandvan de

groeve, het middelste onbegroeidedeel(met ■onderbroken_pijlen)

vandefotokomt over-eenmetde _lagen4tot en met20uit

hetpro-\fiel van Steurbaut, 1987.

Daarboven, waarde

begroeiing begint, is de basis vanlaag21.

Bijde ononderbroken pijl isde basis vande

steenbank.

■

Op23 _september2000_hebben 15WTKG ledenen8 le-den_vande_{Werkgroep geologie}vanhet Zeeuws

Genoot-schap deelgenomen aande excursie naar dekleigroeve AmpeteEgem.Dedeelnameaandeze excursie wasgroot tenoemen,metenthousiaste deelnemers. Tevens werder

door Dr.ThierryMoorkens_enProf. Herman_Hooyberghs

van deuniversiteit vanLeuven van de_gelegenheid ge-bruik _gemaakt om hetgehele profiel systematisch te bemonsteren._Zij kwamenmethet_idee,dat het_eigenlijk wel eens hoog tijd is omdeze molluskenfaunavan het

Ypresientereviseren enopnieuw tepubliceren. Hierbij

duseenoproepaande leden die zich voor deze ofeen

deelvandeze taak willeninzetten, die materiaalvoor

be-studeringter_beschikking willenstellen,die het materiaal willen

fotograferen, beschrijven etc:ukunt zich hiervoor opgevenbij degeologisch secretaris. Waar_mogelijkkan dezeuook_{behulpzaam zijn bij}uwbijdrage (adresenemail

vanStef_Mermuys vinduonderaan dit artikel._Red.).

Na de_{geologische toelichting}vanFreddieging eenieder, ofwel directaande _slagmet het_verzamelen, of maakte

nogeveneen_rondgang door de groeve.Daardoorzagen

we aandewestelijke zijdevande groeveeenlangestrook

vanruim 10meterbreedteontsloten,metboveneendeels

opgebroken zandsteenbankeneen deelvan de reeds tot enkelemetersdiepte uitgegraven laag daarnetonder,op

een_{berg gestort.}Rondomde_bergvandituitgegraven

se-dimentwerdendoor Bart de_Jong enkele interessante

schelpensoorten aangetroffen,o.a. eenArca_klepjewatsnel

weervan eigenaar verwisselde, omdat Martin Cadée

ei-genlijkde_specialist is in deze familieen erwellichtmeer aanheeft,voor verder onderzoek. Later vond Bart nog

eenexemplaar, gebroken weliswaar,maartocheenteken dater meertevinden moetenzijn (fig. 1).In het _niveau,

ongeveer1meter onder de steenbankheb ikeenblok zand

uitgegraveneningepaktomthuis uitteprepareren.Hierin heb ik_nogalwat tijd gestoken,zodatervanverder

rond-neuzenniet veel terecht isgekomen.

Opdevoorgrondiseenspoorbaantezienwaarlangsdegraafmachinebeweegtdiede kleiuithet_diepstedeel vandegroeve naar

molluskentoe. Mollusken komen vooral in de_basislaag

vandezeafzettingvoor.Deze_laagis sterk_{verbioturbeerd,} metveelresten vangraafgangen. Veelalhebbendezeeen

horizontaleschacht enis er aande basis eenhorizontale

uitbreiding.

Eenenander duidt

opafzettingenineenrustigmilieuvan

redelijk langeduur. Deze_{laag is ongeveer 4}meterdik. Naar boven zien we meergeulen enafwisselingen van

fijnkorreligzand_enklei_lagen. In dit_pakketkomen

ver-spreid vrijveel_{exemplarenvoorvande oester Turkostrea} multicostata_{(fig. 2).}De_{hierop volgende afzettingen zijn} afwisselenduitzandenen_{kleilagen opgebouwd} metveel

geulenstelsels die duiden_opeen_{ondiepe kustnabije}

af-zetting. Afentoezijn fijnzandige lagentezienmet

ver-spreide mollusken,o.a.Turritella’sdie door hun_ligging, de_{stroomrichtingnog}

aangeven.Deenekeermethet dik-stegedeeltenaarlinksgerichtenhet_laagjedaarbovenmet hetdikste deelnaarrechtsgerichten zovaak vele_laagjes

achtereen, meteentotale diktevansoms 30_cm.Dit stel-sel_washet_duidelijkstwaarneembaarin de_laag die in het

profielvan Steurbaut is _aangeduid met nummer13 (Co-quina Fl). Hierbovenweer een_afzettingvanafwisselend

zandige enkleiige lagen. De_{zandlagen zijn} glauconiet-houdenden _{duidelijk gelaagd,} bevatten diverse

graaf-gangen,meestalcirca 1 cmin doorsnedetot 15cm_lang,

waarvande_buitenzijde met_{afgeronde geknobbelde} struc-tuur.Verspreidkomen_{roestkleurige exemplarenvan} oes-ters _{voor, soms}

op elkaar,eensoortgenootals substraat

gebruikend.

Hierboven _ligtde

topvan het_{Egem Laagpakket:} eendik

pakket vanongeveer 4meterverbioturbeerde

glauconiet-houdende_{schelpenrijke zandige} kleien_{(laag 21).} Naar

mijn meningisdeze_{laag afgezet}ineensnelle

verlandings-zone, mogelijk veroorzaakt dooreen_grote toenameaan

mariene _planten, waaronder _langstelige wieren. Veel

exemplaren van Turkostrea multicostata uit dit niveau vertonen een indrukvan een_hechtplaats die_eropduidt dat_zijaantakkenofwortelsvan_{planten vastgehecht} heb-ben

gezeten, (zie pijl bij fig. 2, plaat 1).Het zullenjuist

deze_{planten geweest}zijn die_{voor een groteinvang} van

sedimenthebben_gezorgdineenmilieu,waarallerlei

dier-groepen hunvoedsel kwamen zoeken. Onder anderezeer

veelexemplarenvanNummulitesplanulatuskomen hierin voor. Aan de basis komen veel kleinebivalvenvoor,

zo-als_{Callista suberycinoides,} Corbula_{cf. flandrica,}Lucina

squamula, Monitilora_elegans en Bathytormus tenui-striatuspraetenuistriatus. Halverwege dit_pakket komen

geleidelijkmeerexemplarenvanMegacardita planicosta

voor. Aan detopwordenzesteedstalrijkeren vormenze

hele_lagen. Het_zijnveelal doublettenmetafmetingentot ruim 65mm.Zij zijnin het_algemeenduswatkleiner dan

exemplaren uit het Lutetienende ribben hebben de

nei-gingin het middendeelvan de _{schelp totaal te vervagen,} waardoor_zijsterk_{lijkenop de}vorm suessonensis,

voor-komendin het_YpresienvanCuise la MotteenAizy-Jouy

in het Bekken vanParijs. Tevens komen afentoe frag-menten voorvanMacrosolen_{hollowayesi (fig. 3),} losse kleppen vanVepricardium paniseliense (fig. 4)en

Vepri-cardium? sp. (fig. 5).

In de bovenste halvemetervan laag21 overheerst Mega-cardita_planicosta. Deze_{laag gaatgeleidelijk} over in de erboven_{liggende glauconietzandsteenbank.} Aan de basis

van dezelaagkomen _overwegend doublettenvoor, naar

boventoeenin de zandsteenbank meestal lossekleppen.

In deze_afzetting is ookeen_klep van Turkostrea

multi-costata_gevonden dieeen vandezeMegacardita kleppen

alssubstraat heeft_{gebruikt hetgeen} mede aantoont dater

geensnelle sedimentatiemeerheeftplaatsgevonden in dit niveau_(coll.A._{Krull-Kalkman).}

Opmerkelijk is dat in de zandsteenbank veel afdrukken

ensteenkernenvan gastropoden tevinden _zijn.

Waar-schijnlijkwasdepopulatiemetMegacarditaal stervende

wegensmilieuveranderingen en_zijnde_gastropoden

mas-saal op dezegemakkelijke prooi afgekomen. Opvallend zijn groteexemplaren als Tudicula_dejaeri en

Megalo-cypraea tuberculosaumbonifera, een zeer_grote

Cypraea-achtige. Een lokale verzamelaar lietonsnaafloopvande

excursie een_{paarprachtige} steenkemen uit_zijncollectie zien. Hierin ookeengrote Nautiloide,ook _afkomstig uit de steenbank. Zelf heb ik_jaren_geleden ookeens zo een

grootexemplaar gevonden.

De basis vande steenbank is _{donkergrijs groenkleurend}

op het breukvlak. Het middendeelvan de bank is _meer bruin_{gekleurd en}ook deafdrukkenenkernenzijnbruin gekleurd door_{limoniet, mogelijk}ontstaan door oxidatie

vanhetglauconiet. De_top vandeze bankbestaat uit_zeer

fijn grijstot grijzig wit_{glauconiethoudend} zandsteen. Plaat1:

1. Area_klepje.

2. Turkostrea rmlticostata.

Met indrukvan eenhechtplaats (ziepijl).

3. _Fragmenten vanMacrosolenhollowayesi. Lengte fragment65mm.

4. _{Vepricardiumpaniseleliense.}

Hoogte is33mm.

5. _{Vepricardium?}

sp.Hoogte is 21mm.

6. Een_{afgietsel(in lood)van eenafdruk}in desteenbank

vanTudiculadejaeri (VincentenRutot, 1893).

Lengte 13_cm.

7. Twee steenkemenvan_{Megalocypraea} tuberculosa

umbonifera, (Schilder, 1931).

Lengtegrootsteexemplaarongeveer14ent

Vondstvaneenplaatstelijkeverzamelaar. 8. _{Een grote Nautiloide.}

Vondstvan een_plaatselijke verzamelaar.

9. Een_afgietselvaneenafdruk heb ik nog steedsgeen

naamkunnen

geven, wellicht gaat het hierom een

Profiel

de

groeve

Ampe

Hierin worden_{nauwelijksnog molluskenresten} aangetrof-fen. Hierboven _ligteen_{pakket aangeduid} als de Pittem

klei,eenafzettingvanzandigekleienmetveel verhardings-niveaus,zandsteenbankjes enkleisteenbankjes. Voor zo-verik zelf kon nagaan is hier geen molluskenfaunawaar

tenemen.

Beschrijving van hetprofiel van de groeve Ampe teEgem

Dit_profiel is _{samengesteld op basis}vanopnamen gepu-bliceerd in Steurbaut_(1987), Steurbaut & Jacobs(1993)

en Simaeys (1994).Enkele aanvullende observatieszijn vande handvanFreddievanNieulande.

Algemenegegevens De

groeveAmpebevindt zich op 6 kmten noordwesten

van Tielt (2 km ten noordwestenvanhet centrum van

Egem) onmiddellijktenwestenvande N 50van Kortrijk

naarBrugge, terhoogte vande radiomast._{Topografische}

kaart_21:1-2; coördinaten: x=_70-150,

y= 190-150.

De groeveontstondin 1973_enwordthedentendagenog steeds _{stelselmatig uitgediept,} omNV_Ampe tevoorzien

vangrondstoffen (klei)voorhetvervaardigenvan bakste-nen.Deputis ongeveer 30mdiep enbeslaateen opper-vlaktevanongeveereenhalve km2

.Het is deenige plaats

in_West-EuropawaarditgedeeltevanhetYpresienis

ont-sloten, in detail bestudeerd kan wordenen zo’n _grote fossielenrijkdom heeft.

Beschrijving vanhet_profiel

Vooreengedetailleerde beschrijving vanhet_profielwordt

verwezen naardelithologischeopnameenstratigrafische interpretatie (Steurbaut E. 1987); zie _bijgaande profiel-schets.

In de ZandenvanEgem werden 22 _lagenreeksen onder-scheiden, (van 1 tot22). Het door_Simaeys bestudeerde niveau bevindt zich aande basisvande Kleivan Egem-kapel, aande basisvan _lagenreeks 1.

24 afwisselende dunne_{kleilaagjes (2cmdik), fijn}zand₍₁ tot5mmdik)enkleisteenbanden_(6,atotf);2mdik.

23 _{glauconiethoudend, kleiig zand, meer}

kleiig naar de top toe; 75 cm dik.

22 _{grijze glauconiethoudende kalkzandstèenbank;} 45cm

dik.

Veel steenkemenen holtenvan gastropoden van

bivalven, die_{op diverseplaatsen} bruin_{gekleurd zijn} door_ijzeroxide. Indeze zandsteenbank ende eronder liggende kleilaag zijn met_regelmaatsteenkemenof

schelpen van een groteNautiloide_gevonden.

Debasisrust_opeenlaagmetplaatselijkveel,meestal doublettenvanMegacardidata (Venericor) planicosta,

onmiddellijk overgaandin de hieronder_{liggende laag.} 21 _{groenachtig grijs, glauconiethoudend, schelpen}

be-vattend_fijn zand_{(plaatselijk ontkalkt)} =_Coquina F

II; 3,30 m dik, met veeloesters, en _grote

foramini-feren.

20 afwisselende dunne_kleilaagjes (2 cm dik) en

grijs-achtig fijnzand;70cmdik.

19 _grijsgroen, zeerzacht, gelaagd, fijn zand; 40cmdik. 18 afwisselende dunne_laagjesklei en fijn zand; 80 cm

dik.

17 _grijs,zeerzacht,fossielrijk fijnzand,duidelijk gelaagd;

50cmdik.

16 afwisselende dunne_{kleilaagjes (2}cmdik)en_{fijn zand;}

40cmdik.

15 _{hard, duidelijk gelaagd, fijn zand;} 25 cm dik.

14 _{blauwachtig, glauconiethoudend, fossielrijke zandige}

klei; 50cmdik.

13 _{grijsachtig, glauconiethoudend, schelpen}bevattend zandmeteendunnekleilaag; CoquinaFI;50cmdik.

Duidelijke getijdenbeweging waarneembaarmet

schuine _{gelaagdheden,} waarin Turritella’s stroom-gesorteerd liggen, d.w.z.met hundikstedeelnaaréén zijde gericht (metdestroom_mee)enin elkevolgende

laagweernet andersom_gekeerd.

12 _{groenachtig, gelaagd, fijn zand;} 80_cmdik.

11 afwisselenderoest_gekleurde dunne_lagen vankleien

fijnzand,met daartusseneen 10cm dikke bandvan

klei; 45cmdik.

10 _bruingroen zeerzacht_{fijn gelaagd}zandenenige

schel-penentussenliggende laagjes klei; 1,75mdik. 9 _grijsgroen doorwoelde_{(bioturbatie)lagen, fijn} zand

met_{roestige fragmenten;}50cm dik.

8 _{donkerbruin, kleiig} zand,rijkaanorganisch materi-aal;25cmdik.

7 _grijzigbruin_gelaagd zandmet_{enige schelpen;}45cm

dik.

6 afwisselenddunnebeddenvankleien_{kleiig zand,} met

duidelijke geulensysteem, meterosieve_basis, plaat-selijk rijkaanoesters;50cm dik.

5 _groenbruin zacht zand meterosievebasis, (geulen-systeem):20tot80cmdik.

4 _{grijzig groene, sterk doorwoelde(bioturbatie) lagen}

van _{fijn kleiig} zand metgrotere kleidelen; onderste deel van delaag (± 1 m dik) rijk aan _schelpen =

CoquinaF0;6,40mdik.

3 _{groengelaagd fijn zand,} meterosieve basis

(geulen-systeem);20tot40cmdik.

2 afwisselende dunnebeddenvankleienfijn zand;70 cm dik.

1 _grijzigblauw_{gelaagd fijn}zand;50cmdik

I _{blauwachtige siltige klei,} naarboventoe_{zandig; 4,00}

m dik.

11 dunnezandbank; 15cm dik.

III dun bedvanklei; 15cmdik.

IV _fijn zand, rijk aan wormhuisjes en haaientanden

(geulensysteem); 20tot80_{cm dik;}lokaal verkittot groteblokken

Voorlopige soortenlijst van molluskenvan de groeveAmpe te_Egem

De_lijst isverrevan compleet,omdatveel_{materiaal nog} nader bestudeerdmoetworden. Voor het determineren

van de_{schelpenfauna’s} werd_{gebruik gemaakt} vanGeys

&_{Marquet (1983),} Glibert_(1985),Le Renard(1995) en

Le Renard & Pacaud(1995).

a =zandenvanEgem a=Zandsteenbank

Bivalven Arca

sp.

a a Turkostrea multicostata_{(Deshayes, 1832)} a Lucina_{squamula Deshay}es, 1825

ts Monitilora_{elegans (Deffance, 1832)}

a a _{Megacardita planicosta (Lamarck, 1806)}

a Venericardiasulcata_{aizyensis (Deshayes, 1858)}

a Bathytormus tenuistriatus_propinquus

(Watelet, 1851)

a Vepricardium paniseliense (G. Vincent, 1882)

a Vepricardium sp.

a Nemocardium_sp.

a a Macrosolen_{hollowayesi (Sowerby, 1817)}

a Callista_{suberycinoides, (Deshayes, 1825)}

a Corbula cf._{flandrica, Glibert,}1985

Gastropoden

a Architectonica(Stellaxis) aff. bistriata

(Deshayes, 1832)

a _{Megalocypraea} tuberculosa_umbonifera

(Schilder, 1931)

a Galeodea_{(Mambrinia) gallica Wrigley,} 1934

a Clavilithes_{parisiensis (Mayer, 1887)}

a Eopsephaea angusta(Deshayes, 1835)

a a Volutocorbis elevata_(J.C. de_{Sowerby, 1840)} a a Athleta_{(Volutospina)} aff. athleta_(Solanderin

Brander, 1766)

a Athleta(Neoathleta)aff.listerarum LeRenard, 1994

a Tudicula_{dejaeri, (Vincent}&_{Rutot, 1893)}

a _{Scaphander parisiensis Orbigny,} 1850

Literatuur

Geys, J.F. enR._Marquet, 1983. Veldatlasvoor Cenozo-ische fossielen _vanBelgië. - Publ. v.d.Belg. Ver. _v.

Pal. Nr. 3.

Glibert, M., 1985.Les Bivalves et_{Gastéropodes} du Bru-xellien Inférieur de la _Belgique

_(Éocène

-Annls. Soc. R. zool.Belg.,T. 115_{(1985), suppl.}I: pp.

261-368, Bruxelles.

Le_Renard,J., 1995. Révision des_{Mollusques Paléogènes} du Bassin de Paris III- Chronologie des Créateurs de

références

primaires.- Cossmannia,Paris3(4)

décem-bre, 1995: pp. 133-150, sans _figs.

Le_Renard, J. & M._Pacaud, 1995. Révision des

Mollus-quesPaléogènes du Bassin de Paris II- Liste des

références_primairesdes_espèces.-_{Cossmannia,Paris}

3_{(3), mai 1995: pp.}65-132, sansfigs.

Simaeys, Stefaan, 1994.Deelnameaan de_prijsvoor

na-tuurstudie.De Visfauna uit de basisvan de Klei van

Egemkapel in de groeveAmpeteEgem (OnderEoceen

vanNoordwest-België).

Steurbaut,E. 1987. The_Ypresian in the_BelgianBasin.

-Buil. v.d._Belg. Ver.v. Geol.,V.96, deel 4; pp.

339-351, Brussel.

Steurbaut,E.enP.Jacobs, 1993.Excursies _geologie van

België: het_Paleogeen in _{Vlaanderen, georganiseerd} door GGG _Genootschap van _Geologen van de Uni-versiteit Gent: 29

p.,21 fig.,Gent.

*FreddievanNieulande,Scheldepoortstraat56, 4339 BN Nieuw-enSt.Joostland, tel. 0118-60117_29, email:_{freddie@van-nieulande.myweb.} nl

*StefMermuys, Loodsmandreef18,2661 SWBergschen-hoek, teL _010-5214771,