Introductie
\=!>%!(=@%*=(+%&!*+6:&>%&!U:&!V(%'!U:&!V(II:&>!%&!>%! =DQGPRWRU GH'HOÀDQGVH.XVW ]LMQUHVWHQYDQODDWSOHLVE +(4%&%!N8%#4Q*%I#%&R!%&!NU6(%@ERQ(I(4%&%!H((@>#%6%&!@%%&! H%I>H::)Q%#>!NA:&!>%6!A:I'!%+!:I?M!,-..R?!V%+!H:&>!#*!#)E )%6*! :P'()*+#@! 5#+! Q%+! 9#$H(&>%6! P(**#%I6#$'%! 256(@%5IE @%9#%>!U((6!>%!'5*+!U:&!Z5#>EV(II:&>!NF(I!%+!:I?M!,--[M! ,--Yk!F(IM!,-.,k!T:&@%U%I>M!,-.dR?!\('!*'%I%+6%*+%&!U:&! U(@%I*!%&!U#**%&!N9%#>%!(&>%67%6=!U:&!I(=%&>!(&>%6H(%'R! 7(6>%&! 6%@%I):+#@! @%U(&>%&?! ^%*+%&! U:&! 6%=+#%I%&! H#$&! %4Q+%6!%%&!*+5'!H%I>H:)%6?!V%%I!Q%6'%&9::6!H#$&!>::69#$!>%! P6:@)%&+%&!U:&!Q%+!*4Q#I>!U:&!*4Q#I>=:>>%&M!>%H%!6%*+%&! H#$&!)()%&+%%I!(('!(&>%67%6=!U:&!I(=%&>!(&>%6H(%'?!K&! Q%+!':>%6!U:&!>#+!(&>%6H(%'!7%6>!%6!(=!,[!$:&5:6#!,-.d!%%&! +Q%):>:@!(U%6!P(**#%I%!*4Q#I>=:>>%&!@%Q(5>%&!#&!Q%+!a:E +556)5*%5)!^(++%6>:)!>((6!%%&!U:&!(&*!NBFR!%&!2U:&E @%I(*!AI:4Q(*!NO6#%'%&I:&>R?!C5**%&!>%!@6(+%!Q(%U%%IQ%#>! *4Q#I>P6:@)%&+%&M!*4Q#++%6>%&!>::6!>%!9(++%&!5#+!>%!I%>%E ):+%&!U:&!*4Q#I>=:>>%&!>((6!Q5&!:P7%H#@Q%#>?!2%&!P%&(E )%%&!>:+!>((6!J&+$%!G4Q6%5>%6!:I!#&!.1/[!7%6>!(=@%)%6'+! U((6!K6I9&"10.#'-(1.9!5#+!C%@%I%&?!F::6!>::6!#*!&5!U%6:&E >%6#&@!#&!@%'()%&??? C#$>%&*!%%&!'(6+%!>%+%6)#&:+#%*%**#%M!)%+!:I*!>(%I!Q%+!::&E 96%&@%&!U:&!%%&!%%6*+%!*(6+%6#&@!#&!>%!P(**#%I%!U#*6%*+%&!U:&! >%!Z:&>)(+(6!#&!>%!4(II%4+#%!U:&!%%&!U:&!(&*!NVFRM!U#%I!%%&! 9(+$%!(=?!V%+!7:*!H%'%6!@%%&!U#*!%&!7:*!:I!:=:6+!@%Q(5>%&?! 2l&!9I#'!7:*!U(I>(%&>%;!Q%+!7:*!%%&!(==%6:6)9%%&!NQ5)%E 65*R!(P!>#$9%%&!NP%)56R!U:&!%%&!*4Q#I>=:>!N9#$U((69%%I>!H(:I*! :P@%9%%I>!>((6!A:&!8#$&@::6>%&E":''%6M!.11[R?!V%%I!@(%>! Q%6'%&9::6!::&!Q%+!@%I%#>%I#$'!*):II%6!%&!>::6&:!7%%6!96%E >%6!N=6(3#)::I!&::6!>#*+::IR!7(6>%&!U:&!>%!*4Q:4Q+M!)::6! &(@!)%%6!>((6!>%!456U%!>#%!>%!*4Q:4Q+!)::'+?!V%+!>#*+:I%! 5#+%#&>%!(&+96%%'+!U(II%>#@M!Q%+!=6(3#):I%!5#+%#&>%!#*!H%%6! H7::6!9%*4Q:>#@>M!)::6!>%!9:*#*!U:&!Q%+!@%76#4Q+!#*!&(@! GHHOVDDQZH]LJ ]LH¿J 2IGLWHHQQDWXXUOLMNWDIRQRPLVFK P%&()%%&!#*M!(P!*4Q:>%!>((6!Q%+!(=*=5#+%&M!#*!&#%+!>5#>%I#$'? 2%&!7%%'!I:+%6!7:*!%6!>%!)(@%I#$'Q%#>!+(+!U%6@%I#$'#&@!#&!>%! U%6@%I#$'#&@*4(II%4+#%!H(m:64Q%(I(@#%!U:&!Q%+!J)*+%6>:)*! J64Q%(I(@#*4Q!_%&+65)!NJJ_R!U:&!>%!<&#U%6*#+%#+!U:&!J)E *+%6>:)M!)%+!):+%6#::I!(&>%6!&5))%6!^0Y/0!NP%)56R!%&! 5 KXPHUXV ]LH¿J 'DWWRRQGHDDQGDWKHWERWMH U:&!>%!Z:&>)(+(6!':&!7(6>%&!@%>%+%6)#&%%6>!:I*!%%&!P%E )56!>%3?!U:&!%%&!256(=%*%!)(%6:**4Q#I>=:>M!K6I9&"10.#'4 -(1.9!NT#&&:%5*M!.X0YR?!A((6!H(U%6!7#$!7%+%&M!#*!>#+!%%&!U:&! >%!%%6*+%!*4Q#I>=:>9(+$%*!5#+!Q%+!256(@%5I@%9#%>? Het schildpadskelet
V%+! *4Q#I>=:>*'%I%+! #*! %%&! 9#$H(&>%6%! 4(&*+654+#%M! 7::6E (U%6!Q%+!I::+*+%!7((6>!&(@!&#%+!@%*4Q6%U%&!#*?!a::*+!)(6E P(I(@#*4QM!@%&%+#*4Q!%&!=:I%(&+(I(@#*4Q!(&>%6H(%'M!96%&@+!
! " # $
%&'(
Figuur 1. Femur dex. van Emys orbicularis3PUUHL\Z ]HUKLAHUKTV[VYJVSS/LUR4\SKLY6YPwU[H[PLUHHY>PSSPZ[VU ÄN LU)\[JOLY )SVI ÄN)(KVYZHHS)HU[LYPL\Y*]LU[YHHSLU+WVZ[LYPL\YHHUaPJO[
97 AFZETTINGEN WTKG 35 (4), 2014
ook embryologisch onderzoek steeds weer nieuwe gege-vens over het ontstaan en de evolutie van dit zeer bijzon-dere vertebratenskelet. Hier is in elk geval van belang dat de schouder- en heupgordel (en het grootste deel van de femur) binnenin het schild liggen, dus in feite binnenin de ribbenkast, een conditie die in geen enkele andere vertebra-tengroep voorkomt (Ruckes, 1929). Wervels en ribben zijn vergroeid met het schild (vormen daar zelfs een belangrijk onderdeel van). De femur viel tijdens de determinatie sessie direct op door de curve in de schacht. Het bot maakt die curve, om het voor de schildpad mogelijk te maken zijn poten binnenin zijn schild te trekken (Kerkhoff, 1987), iets dat de levende exemplaren op de figuren van Rogner (2009; ook Kahlke et al., 2014: fig. 7 en zie hier fig. 3) fraai tonen. Wat bij dit botje ook opviel, is het ontbreken van (een rest van) een nek, waar de gewrichtskop op staat die articuleert in het heupbeen. Iets wat bijvoorbeeld wel goed tot uiting komt in het dijbeen van de mens. In plaats daarvan heeft die kop direct op de schacht van het bot gestaan. Het ont-breken van die nek is heel gebruikelijk bij vrijwel alle rep-tielen, omdat de femur bij reptielen niet zozeer onder het lichaam staat, maar naar buiten en in het geval van schild-padden, zelfs iets omhoog gericht is (Williston, 1925).
De Europese moerasschildpad
Deze kleine tot middelgrote schildpad (zie fig. 4) is goed aangepast aan het klimaat in Europa en kan zelfs winter-temperaturen van -15 ˚C overleven. Dit doet hij door zich in te graven in de modder op de bodem van meertjes en derge lijke en daar maandenlang een winterslaap te hou-den (zonder tussentijds adem te halen aan de oppervlakte). Waarschijnlijk vormt vooral hun wijze van voortplanting de praktische grens van hun distributie: de eieren, die ondiep worden begraven in relatief droge, zandige bodem, moeten namelijk voldoende lang een voldoende hoge temperatuur hebben om zich te ontwikkelen en dus moet er in de zomer genoeg zon zijn. Daarnaast speelt uiteraard ook de mens, door habitatvernietiging, een (grote) rol in de
tegenwoor-dige distributie van deze soort. Tegenwoordig is de soort dus uitgestorven in een groot deel van zijn ‘oorspronke-lijke’ verspreidingsgebied, met name in Noordwest-Euro-pa, zo ook in Nederland. Voor volwassen dieren is het mi-lieu hier best te overleven, maar voortplanting is
onmoge-A B C D E F
2 cm
Figuur 2. Humerus en femur dex. van Emys orbicularis (Linnaeus, 1758). Tekeningen door Jerry Streutker, op basis van foto’s van ma-teriaal in de collectie van het Amsterdams Archeologisch Centrum (UvA) R5851 (humerus) en R5845 (femur). Oriëntatie naar Williston (1925, fig. 128) en Butcher & Blob (2008, fig. 1B). A - C humerus; D - F femur. A en D dorsaal; B en E anterieur; C en F ventraal aanzicht.
Figuur 4. Twee exemplaren van Emys orbicularis (Linnaeus, 1758) op Zakynthos, Griekenland, september 2010. Op de achtergrond een mannetje, op de voorgrond een wijfje. Foto: Joris Drubbel. Figuur 3. Een mannelijke exemplaar van Emys orbicularis (Linnae-us, 1758). Let op het rechterachterpootje, waarmee het dier zich hier afzet. De knie is nog net zichtbaar, wat aangeeft dat de femur zich vrijwel volledig binnenin het schild bevindt. Coll. Joris Drubbel.
PDDURRNZHHUQLHWWHRQGLHSELMYRRUEHHOGKRH¿M]HUPHUHQ >(>%!6#U#%6:6)%&R!%&!P(%6:@%6%&!U6#$7%I!5#+*I5#+%&>!#&!Q%+! 7:+%6?!Z%!%+%&!(('!7%I!=I:&+%&M!)::6!H#$&!+(4Q!U((6:I!4:6&#E U((6M!7::69#$!H%!9#$U((69%%I>!#&*%4+%&!%&!)(II5*'%&M!)::6! RRNYLVMHVDP¿ELHsQHQKXQODUYHQHWHQ 5RJQHU B%!256(=%*%!)(%6:**4Q#I>=:>!#*!>%!%&#@%!*4Q#I>=:>!>#%!H#4Q! &:!Q%+!8%#4Q*%I#%&!(=&#%57!#&!Q%+!&((6>%&!%&!7%*+%&!U:&! 256(=:!U%*+#@>%?!B:+!>%%>!>%!*((6+!U:&5#+!%%&!(P!+7%%!6%E P5@#:!N>%!":I':&!%&!Q%+!@%9#%>!6(&>!>%!Z7:6+%!Z%%RM!7::6! H%!Q%+!8%#4Q*%I#%&!Q:>!7%+%&!+%!(U%6I%U%&?!V%+!>#%6!)::'+%! HI¿FLsQWJHEUXLNYDQGHVQHOOHRSZDUPLQJYDQKHWNOLPDDW ::&!Q%+!9%@#&!U:&!Q%+!V(I(4%%&!%&!9%6%#'+%!::&!Q%+!%#&>%! U:&!Q%+!]6%9(6%::I!NH(g&!Y0--!$::6!@%I%>%&R!:I!B%&%):6E '%&!%&!Z5#>EZ7%>%&?!C#$>%&*!Q%+!J+I:&+#45)!7:*!>%!>#*E +6#95+#%!U:&!K6I9&"10.#'-(1.9!Q%+!@6((+*+?!V#%6&:!U%6>7%%&! >%!*((6+!5#+!Q%+!&((6>%I#$'*+%!>%%I!U:&!Q::6!U%6*=6%#>#&@*E @%9#%>M!)::6!(('!5#+!H5#>%I#$'%6!>%I%&?!B#+!7:*!%%&!@%U(I@! U:&!%%&!4()9#&:+#%!U:&!>%!:P'(%I#&@!U:&!Q%+!'I#)::+!NU:&! (U%67%@%&>!9%I:&@!#&!Q%+!&((6>%&R!%&!9%$:@#&@!>((6b#&E UI(%>!U:&!>%!)%&*!N$5#*+!U:&!(U%67%@%&>!9%I:&@!#&!Q%+!H5#E >%&R!NG())%6!%+!:I?M!,--XM!,--1R?!\&>%6!:&>%6%!B%@%69(I! %&!`6(@!N.10.RM!G+5:6+!N.1X1RM!A:&!8#$&@::6>%&E":''%6! N.11[RM!`5&*+!%&!O%)%I!N,---RM!^(@&%6!N,--1R!%&!`:QI'%! %+!:I?!N,-./R!9%%I>%&!P6::#%!N*59ERP(**#%I%!6%*+%&!:P?!B::6E (&>%6!H#$&!&#%+!:II%%&!*4Q#I>P6:@)%&+%&!%&!*'%I%+%I%)%&+%&M! )::6!(('!4()=I%+%!*4Q#I>%&!%&!*4Q%>%I*!%&!H%IP*!4()=I%+%! #&>#U#>5%&!7::69#$!>%!%#%6%&!U:&!H7:&@%6%!U6(57+$%*!(('! *59P(**#%I!#&!Q%+!*4Q#I>!9%7::6>!H#$&!@%9I%U%&h!V(%7%I!KO& "10.#'-(1.9! +%@%&7((6E >#@!&#%+!)%%6!#&!Q%+!7#I>! #&!a%>%6I:&>!U((6'()+! NH#%! (&>%6RM! #*! >%! *((6+! Q#%6! &(@! 7%I! I%U%&>! +%! H#%&?!"#$U((69%%I>!#&!>%! >#%6%&+5#&;!a:+56:!J6+#*! F:@#*+6:!+%!J)*+%6>:)? ):I%!@%76#4Q+!%&!>%!::&7%H#@%!456U%!#&!>%!*4Q:4Q+!:I*!f#$'E SXQWHQ¶JHQRPHQ ]LH¿J 2SGH]HPDQLHUNRQHUHHQ *4Q:++#&@!@%)::'+!7(6>%&!U:&!Q%+!=%64%&+:@%!U:&!>%!+(+:E I%!I%&@+%!U:&!Q%+!P6:@)%&+!>:+!9%7::6>!#*!@%9I%U%&!NH(g&! 0-nR?!\=! 9:*#*!Q#%6U:&!#*!%6!%%&!U((6H#4Q+#@%!*4Q:++#&@! U:&!>%!(6#@#&%I%!+(+:I%!I%&@+%!@%)::'+;!(&@%U%%6!/Y!))? Conclusie V(%7%I!>%!*((6+!U6(%@%6!7%I!%%&*!I%U%&>!7%6>!7::6@%&(E )%&!#&!U((6:I!Z5#>ET#)956@M!H#$&!%6!@%%&!Q#*+(6#*4Q%!7::6E &%)#&@%&!U:&!*544%*U(II%!U((6+=I:&+#&@!U:&!K6I9&"10.#'4 -(1.9!#&!a%>%6I:&>!%&!7(6>+!>%H%!*((6+!+%@%&7((6>#@!&#%+! +(+!>%!:5+(4Q+(&%!P:5&:!U:&!a%>%6I:&>!@%6%'%&>!NG4Q6%5E >%6M! .1/[k!A:&!8#$&@::6>%&E":''%6M! .11[k! _6%%)%6*! o! A:&!B%IP+M!,--1R?!A:&!8#$&@::6>%&E":''%6!N.111R!&(%)+! >%!U(I@%&>%!a%>%6I:&>*%!U#&>=I::+*%&!U:&!K6I9&"10.#'-(4 1.9;!C%@%I%&!NA6(%@!]I%#*+(4%%&;!G4Q6%5>%6M!.1/[k!`%6'Q(PPM!
.11/RM! >%! F::*UI:'+%! NA6(%@! ]I%#*+(4%%&! %&! V(I(4%%&;! `%6'Q(PPM!.1Y[M!.1YXM!.11-RM!F::*+6#4Q+E"%IUl>c6%!NF#>E >%&!]I%#*+(4%%&;!A:&!`(IP*4Q(+%&M!.1Y0R!%&!5#+!:64Q%(I(E @#*4Q%!(=@6:U#&@%&!9#$!A((6*4Q(+%&!N/Y--E/0--!$::6!(5>RM! V:6>#&3U%I>EO#%**%&>:)!NX0--E[Y--!$::6!(5>RM!2)=%I!N9#$! g*EV%6+(@%&9(*4QR!N0/--!pbE!X-!"];!A:&!8#$&@::6>%&E":'E '%6M!.11[R!%&!"%U%67#$'!N+7%%>%!Q%IP+!Y*+%!%%57!(P!%%6*+%! Q%IP+!1>%!%%57;!"(*):&!o!_:I'(%&M!.1[Xk!OI:*+6:M!.1Ydk! Q#%69#$!7(6>+!::&@%+%'%&>!>:+!Q%+!%%&!)%&*%I#$'%!#&+6(>54E +#%!H(5!'5&&%&!H#$&R?!B::6&::*+!H#$&!%6!(&@%+7#$P%I>!(('! &(@!U%%I!&#%+!@%=59I#4%%6>%!NU6(%@EQ(I(4%&%R!U#&>=I::+E *%&?!K6I9&"10.#'-(1.9!'7:)!>5*!#&!Q%+!V(I(4%%&!%&!(('! #&!U%%I!U:&!>%!#&+%6@I:4#:I%&!U:&!Q%+!]I%#*+(4%%&!#&!a%>%6E I:&>!N%&!256(=:R!U((6!%&!+((&+!>::6)%%!%%&!*+%6'%!4(66%E I:+#%!)%+!>%!+%)=%6:+556!NA:&!8#$&@::6>%&E":''%6M!.111R? V%+!#*M!@%@%U%&!>%!U#&>=I::+*!N%6!7(6>%&!(=!>%!Z:&>)(E +(6!&:57%I#$'*!P(**#%I%&!(5>%6!>:&!8%#4Q*%I#%&!@%U(&>%&RM! P(**#I#*:+#%!%&!'I%56!NU%6@%I#$'9::6!)%+!)%*(!I#+Q#*4Q%!9%E QHQVSLWVHQYDQGH'HOÀDQGVHNXVW YDQGHIHPXUPDDU (('!:II%!(&*!9%'%&>%!*4Q#I>P6:@)%&+%&M!7::6*4Q#$&I#$'!>:+! >%!6%*+%&!U:&!K6I9&"10.#'-(1.9!5#+!Q%+!256(@%5I@%9#%>!U:&! U6(%@EQ(I(4%&%!(5>%6>()!H#$&?!\('!Q%+!@6(+%!P(6)::+!U:&! Q%+!P(**#%I!N@%*4Q:+!(=!/Y!))R!U(6)+!(&>%69(57#&@!U((6! %%&!Q(I(4%&%!(5>%6>()M!()>:+!K6I9!#&!Q%+!V(I(4%%&!U:&! a((6>E256(=:!U6#$!@6((+!7%6>!NU%6@%I#$'!B%@%69(I!o!`6(@M! .10.M!+:9%I!dR?!S(**#%I%&!%&!:64Q%(I(@#*4Q%!U(&>*+%&!NH#%! 9(U%&R!+(&%&!::&!>:+!>%!256(=%*%!)(%6:**4Q#I>=:>!#&!#%E >%6!@%U:I!#&!Q%+!F%*(I#+Q#45)!#&!a%>%6I:&>!U((6'7:)?! V%+!256(@%5I@%9#%>!#*!H(g&!X0--!$::6!@%I%>%&!7%%6!>((6! >%!H%%!U%6(U%6>M!)::6!+5**%&!(&@%U%%6!.-?---!%&!X0--!$::6! @%I%>%&!NQ%+!N]6%ER"(6%::I!%&!9%@#&!U:&!Q%+!J+I:&+#45)R! Figuur 5. Het fossiel van de
AHUKTV[VYPZOPLYVWZJOHHS NLWSHH[ZV]LYÄN\\Y, (HUKLOHUKOPLY]HUISPQR[ KH[OL[MYHNTLU[aV»U van de originele totale leng-te heeft en kan de originele totale lengte dus geschat ^VYKLU
99 AFZETTINGEN WTKG 35 (4), 2014 #*!Q%+!%%&!H%%6!7:+%66#$'M!@%):+#@>M!9(**#@!%&!>#U%6*!)#I#E %5!@%7%%*+M!#%+*!7:+!9I#$'+!5#+!H(7%I!9(+:&#*4Q%!:I*!P:5&#*E +#*4Q%!@%@%U%&*!NF(I!%+!:I?M!,--[M!,--Yk!F(I!%&!A:&!>%6! ]I#4Q+M!,-.,R?!B%!+%)=%6:+556!7:*!+(%&!@%I#$'!::&!>%!Q5#E >#@%!+%)=%6:+556M!*()*!H%IP*!#%+*!Q(@%6?!B%!Q:H%I::6!7:*! %%&!>()#&:&+%!9(()*((6+!NF(I!%+!:I?M!,--[k!"%6%&>*%&M! ,-..RM!7::6>((6!%6!)(@%I#$'!6%I:+#%P!U%%I!I#4Q+!>%!9(>%)! ::&!>%!7:+%6':&+!7#*+!+%!9%6%#'%&?!B%!a((6>H%%!7:*!&(@! fU%6!7%@gM!7::6>((6!Q%+!'I#)::+!7%II#4Q+!#%+*!4(&+#&%&+:I%6! 7:*!>:&!+%@%&7((6>#@?!V%+!256(@%5I@%9#%>!)(%+!+(%&!>5*! %%&!@5&*+#@%!()@%U#&@!H#$&!@%7%%*+!U((6!256(=%*%!)(%E UDVVFKLOGSDGGHQ ]LH¿J 9RRUGH¿QLWLHYHFRQFOXVLHVLVKHWZDFKWHQRS./_!>:+%6#&E @%&!U:&!K6I9!5#+!Q%+!256(@%5I@%9#%>?!V%+!#*!U:&!@6((+!9%E I:&@!()!>%!(5>%6>()!U:&!>%!256(=%*%!)(%6:**4Q#I>=:>!+%! :4Q+%6Q:I%&!U((6!%%&!9%+6(579:6%!*:)%&*+%II#&@!U:&!>%!U%6E *4Q#II%&>%!=I%#*+(4%&%!%&!Q(I(4%&%!P:5&:j*!>#%!7%!'%&&%&! U:&!Q%+!256(@%5I@%9#%>?!B::6&::*+!7#II%&!7%!(&>%6*+6%=%&! >:+!:II%!'I%#&%!>%+:#I*M!U:&!7%I'%!>#%6E!%&!=I:&+%&*((6+%&!>:&! (('M!>%@%I#$'!(&>%6H(4Q+!>#%&%&!+%!7(6>%&!()!+(+!%%&!@%E >%+:#II%%6>%!I:&>*4Q:=*6%4(&*+654+#%!+%!'5&&%&!'()%&!U:&! >%! a((6>H%%9(>%)! U((6! >%! '5*+! U:&! Z5#>EV(II:&>?! \)! >%H%!6%>%&!9%&:>65''%&!7%!>:+!%I'!*'%I%+>%%IM!Q(%!'I%#&! (('M!U%6H:)%I>!%&!(=!&::)!@%96:4Q+!>#%&+!+%!7(6>%&?!8#$! Q(=%&!>5*!>:+!>#+!*+5'$%!#&!JPH%++#&@%&!%&!>%!:P9%%I>#&@%&! KLHUELM ]LH¿J HHQKRXYDVWELHGHQDDQPHGHYHU]DPHODDUV %&!>:+!%6!>::6>((6!7%II#4Q+!)%%6!9(++%&!5#+!>%!I%>%):+%&! U:&!K6I9&"10.#'-(1.9!Q%6'%&>!H5II%&!7(6>%&!#&!4(II%4+#%*? Dankwoord ^#'!F:I#%=::6>!%&!J&$:!S#*4Q%6!N9%#>%&!J)*+%6>:)*!J6E 4Q%(I(@#*4Q!_%&+65)R!*+%I>%&!>%!4(II%4+#%!U:&!Q%+!JJ_! 9%*4Q#'9::6!%&!T#*%++%!>%!A6#%*!NO6(&#&@%6!K&*+#+55+!U((6! J64Q:%(I(@#%R!96:4Q+!>%!%%6*+%!:5+%56!#&!4(&+:4+!)%+!>%! )%&*%&!U:&!Q%+!JJ_?!L(6#*!B6599%I!+((&>%!>%!256(=%*%! )(%6:**4Q#I>=:>>%&!#&!H#$&!4(II%4+#%M!I#%+!H%!P(+(@6:P%6%&M! JDIHHQOLWHUDWXXUVXJJHVWLHHQVWHOGH]LMQIRWRYRRU¿JXXU 9%*4Q#'9::6?!^#4Q:6>!T:5*9%6@!96:4Q+!>%!%%6*+%!:5+%56!)%+! L(6#*!#&!4(&+:4+?!B:&'!::&!Q%&!:II%&? L i t e r a t u u r "%6%&>*%&M!V?L?J?M!,-..?!B%!U(6)#&@!U:&!Q%+!I:&>?!K&I%#E >#&@! #&! >%! @%(I(@#%! %&! @%()(6P(I(@#%?! [%! >65'?!A:&! O(645)M!J**%&?
"(*):&M! F?! o! V?L?! _:I'(%&M! .1[X?! 2%&! ':6(I#&@#*4Q%! 7((&=I::+*!9#$!8#$'!::&!Z%%!N@%)?!"%U%67#$'R?!q!8%*E +%6Q%%)!.[;!,,/E,d.? "5+4Q%6M!F?C?!o!^?8?!"I(9M!,--Y?!F%4Q:*!(P!I#)9!9(&%! I(:>#&@!>56#&@!+%66%*+6#:I!I(4()(+#(&!#&!6#U%6!4((+%6!+56E +I%*!N]*%5>%)W*!4(&4#&&:R?!q!CQ%!L(56&:I!(P!23=%6#E )%&+:I!"#(I(@W!,..;!..YXE.,-,? -PN\\Y 9LJVUZ[Y\J[PL]HUOL[]YVLNL/VSVJLLUPUOL[,\YVNL\SNLIPLKaV»U QHHYNLSLKLU,LUYLSH[PLM^HYTRSPTHH[]LYNLSPQRIHHY TL[OL[[LNLU^VVYKPNL]LLS^H[LYLULLUKP]LYZLILNYVLPPUNTVL[LUKP[[V[LLUNLZJOPR[LSLLMVTNL]PUN]VVYKL,\YVWLZLTVLYHZ-ZJOPSKWHKNLTHHR[OLIILU0TWYLZZPL!9LTPL)HRRLY"\P[4VSL[HS !
marks Geologiske Undersogelse, II. Raekke 78: 1-130. Glastra, R., 1983. Some Archaeoherpetological Remains
from The Netherlands. – Journal of Archaeological Sci-ence 10: 213-222.
Kahlke, R.-D., U. Fritz & U. Kierdorf, 2014. Badger
(Me-les me(Me-les) predation on European pond turtle (Emys or-bicularis) during the Eemian interglacial (MIS 5e). –
Palaeobiodiversity and Palaeoenvironments, published online 16 september 2014: 13 p.
Kerkhoff, N., 1986. Een vondst van Emys orbicularis L. – Cranium 3: 76-77.
Kerkhoff, N., 1987. Fossiele resten van Emys orbicularis Linnaeus, 1758, de Europese moerasschildpad van de Maasvlakte. – Cranium 4: 59-66.
Kerkhoff, N.C., 1990. Wie het kleine niet eert... – Grond-boor & Hamer 44: 55-57.
Kerkhoff, N.C., 1994. Fossiele resten van de Europese moe-rasschildpad Emys orbicularis (Linnaeus, 1758) uit de omgeving van Tegelen, Nederland. – Deinsea 1: 1-29. Kolfschoten, T. van, 1985. The Middle Pleistocene (Saal-ian) and Late Pleistocene (Weichsel(Saal-ian) mammal fau-nas from Maastricht-Belvédère (Southern Limburg, The Netherlands). – Mededelingen Rijks Geologische Dienst 39: 45-74.
Kunst, G.K. & R. Gemel, 2000. Zur Kulturgeschichte der Schildkröten unter besonderer Berücksichtigung der Bedeutung der Europäischen Sumpfschildkröte,
Emys orbicularis (L.) in Österreich. – In: W. Hödl &
M. Rössler (red.). Die Europäische Sumpfschildkröte. Stapfia 69: 21-62.
Langeveld, B., 2013. De Zandmotor versus het strand van Hoek van Holland: opvallende verschillen in de vondst-frequentie van fossiele kleppen van bivalven geven in-formatie over de geologische geschiedenis van de zand-wingebieden. – Afzettingen WTKG 34: 177-181. Mol, D., 2012. Twee etmalen korren in de Eurogeul: trok
de kotter OD7 door een mammoetkerkhof? – Afzettin-gen WTKG 33: 7-10.
Mol, D. & H. van der Plicht, 2012. Fossiele otters uit het Noordzeebekken dateren van ca. 9000 jaar geleden. – Straatgras 24: 3-5.
Mol, D., K. Post, J.W.F. Reumer, J. van der Plicht, J. de Vos, B. van Geel, G. van Reenen, J.P. Pals & J. Glim-merveen, 2006. The Eurogeul - first report of the pal-aeontological, palynological and archaeological inves-tigations of this part of the North Sea. – Quaternary In-ternational 142/143: 178-185.
Mol, D., J. de Vos, R. Bakker, B. van Geel, J. Glimmer-veen, H. van der Plicht & K. Post, 2008. Kleine ency-clopedie van het leven in het Pleistoceen - Mammoeten,
ribs and carapace. – Annals of the New York Academy of Sciences 31: 81–120.
Schreuder, A., 1946. De moerasschildpad, Emys
orbicula-ris (L.), fossiel en levend in Nederland. –
Natuurhisto-risch Maandblad 35: 58-61 en 72-75.
Sommer, R.S., A. Persson, N. Wieseke & U. Fritz, 2007. Holocene recolonization and extinction of the pond tur-tle, Emys orbicularis (L., 1758), in Europe. – Quater-nary Science Reviews 26: 3099–3107.
Sommer, R.S., C. Lindqvist, A. Persson, H. Bringoe, A.G.J. Rhodin, N. Schneeweiss, P. Siroky, L. Bachmann & U. Fritz, 2009. Unexpected early extinction of the Euro-pean pond turtle (Emys orbicularis) in Sweden and cli-matic impact on its Holocene range. – Molecular Ecol-ogy 18: 1252–1262.
Stuart, A.J., 1979. Pleistocene occurrences of the Euro-pean pond tortoise (Emys orbicularis L.) in Britain. – Boreas 8: 359-371.
Valk, B. van der, D. Mol & H. Mulder, 2011. Mammoet-botten en schelpen voor het oprapen: verslag van een onderzoeksexcursie naar fossielen op ‘De Zandmotor’ voor de kust tussen Ter Heijde en Kijkduin (Zuid-Hol-land). – Afzettingen WTKG 32: 51-53.
Wijngaarden-Bakker, L.H. van, 1996. A New Find of a Eu-ropean Pond Tortoise, Emys orbicularis (L.) from The Netherlands: Osteology and Taphonomy. – Internation-al JournInternation-al of Osteoarchaeology 6: 443-453.
Wijngaarden-Bakker, L.H. van, 1999. Vondsten van de Eu-ropese Moerasschildpad, Emys orbicularis (L.), in Ne-derland. – Lacerta 57: 120-125.
Williston, S.W., 1925. The Osteology of Reptiles. Ar-ranged and edited by W.K. Gregory. Cambridge Uni-versity Press.
1
Bram Langeveld, e-mail: bramlangeveld@hetnet.nl
2
Dick Mol, e-mail: dickmol@telfort.nl
3
Henk Mulder, e-mail: hjmulder@kabelfoon.nl
4
