J.J. van Hoof*
Inleiding
Arbeid en samenleving
Voor arbeidssociologen, arbeidspsychologen en andere arbeidsdeskundigen spreekt het door gaans vanzelf dat het arbeidsbestel de kern van de moderne samenleving vormt. Ook al zijn ze die samenleving in de laatste twintig jaar post industrieel gaan noemen om zo belangrijke verschuivingen in de werkgelegenheid en veran deringen in de aard van het werk te kunnen aanduiden, het wordt zelden door hen in twijfel getrokken dat ook in de post-industriële maat schappij betaalde arbeid een centrale functie vervult en dat het zijn stempel drukt op andere levensgebieden.
Toch hebben onderzoekers die de wereld van de arbeid vanuit de ogen van de werkende men sen zelf bekijken er dikwijls de aandacht op gevestigd dat met de toename van de vrije tijd en de stijging van de inkomens betaalde arbeid in de beleving van veel werknemers niet langer op de eerste plaats komt. De vrije tijd zou voor steeds meer mensen het domein worden waar hun primaire belangstelling naar uitgaat en waar zij de realisatie van hun behoefte aan zelfexpres sie en zelfontplooiing zoeken. Reeds in de jaren vijftig constateerde de Amerikaanse socioloog Dubin dat (betaalde) arbeid voor lang niet iedereen een ‘central life interest’ vormde (Dubin 1956). Deze negatieve constatering kreeg in de jaren daarna een positieve lading door de toenemende populariteit van ideeën waarin arbeid op zijn best als noodzakelijk kwaad of eigenaardig medicijn werd gezien en die tegen over het last- en dwangkarakter van de arbeid de zelfbeschikking in de sfeer van de vrije tijd plaatsten. Het arbeidsethos leek op zijn retour. Op het eerste gezicht hebben de jaren tachtig
* Prof. dr. J..I. van H o o f is voorzitter van de redactie van het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken.
ons wat dit betreft weer met beide benen op de grond gezet. De snel groeiende werkloosheid bracht ook veel aanhangers van de bovenge noemde ideeën tot het inzicht dat betaalde arbeid dan wel voor sommigen geen ‘central life interest’ meer was, maar dat het voor de meeste mensen toch onverkort een ‘central life fact’ was gebleven. Tot grote tevredenheid van de meeste arbeidsdeskundigen werd eens te meer vastge steld dat betaalde arbeid de toegangspoort vormt tot een zelfstandig, materieel comfortabel en sociaal acceptabel bestaan. Bevordering van de arbeidsparticipatie staat weer onomstreden bovenaan op de sociaal-economische prioritei tenlijst.
Toch kan de vraag, of betaalde arbeid nog steeds in dezelfde mate zijn stempel op andere levensgebieden drukt als in de hoogtijdagen van de industriële maatschappij, niet zo maar terzij de worden gelegd. Uit andere onderzoeksterrei nen zoals het vrije tijds- en jeugdonderzoek komen geluiden dat de veelheid van gedragspa tronen en levensstijlen die daar gesignaleerd worden steeds moeilijker direct in verband gebracht kunnen worden met de positie die de betrokkenen in het arbeidsbestel innemen en het soort werk dat ze verrichten. Levensstijl, sociale binding en identiteit van vooral de jongere generaties zouden meer in de consumptieve dan in de produktieve sfeer vorm krijgen. Uiteraard speelt daarbij de beschikbaarheid van voldoende geld en tijd een rol, zodat de band met betaalde arbeid van belang blijft. Maar met die constate ring is de kwestie, in hoeverre betaalde arbeid inhoudelijk ook thans sociale contacten, leefstijl, sociaal bewustzijn en zelfbeeld van mensen beïn vloedt, nog niet opgelost. De vraag welke rol betaalde arbeid nu precies in de hedendaagse samenleving speelt, is gezien het bovenstaande alleen te beantwoorden wanneer ze in een
Redactioneel tal deelvragen uiteengelegd wordt, zoals:
- Welke betekenis heeft betaalde arbeid voor bestaanszekerheid en het welstandsniveau van mensen?
- Welke invloed heeft de positie die mensen in het arbeidsbestel innemen (klassepositie, beroepsprestige etc.) op hun sociale contac ten en gedrag buiten de werksfeer?
- In welke mate beïnvloeden de werk- en ar- beidsmarktervaringen van mensen hun kijk op de samenleving en op de plaats die ze zelf daarin innemen?
- In welke mate ontlenen mensen in de heden daagse samenleving hun identiteit nog aan betaalde arbeid?
Zulke vragen leggen een band tussen het onder zoek van arbeidsvraagstukken en andere onder zoeksterreinen (behalve het eerder genoemde vrijetijds- en jeugdonderzoek ook het stratifica tie- en het emancipatie-onderzoek) en kunnen daardoor bepaalde eenzijdigheden in het ar- beids- en organisatie-onderzoek corrigeren. Dat is een goede reden om van tijd tot tijd ook in dit tijdschrift aandacht aan deze vragen te besteden. In dit nummer van Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken komen ze direct en indirect in verschillende bijdragen aan de orde. Zo ves tigt Sanders in haar artikel over beloningsver- schillen tussen mannen en vrouwen er nog eens de aandacht op dat vrouwen hun identiteit niet alleen aan hun beroepsloopbaan ontlenen en dat het dubbele levensperspectief dat de meeste werkende vrouwen bezitten hun kansen om een gelijkwaardige positie in het arbeidsbestel te bereiken negatief beïnvloedt.
De derde hierboven omschreven deelvraag (naar het verband tussen iemands markt- en werksitu atie en diens maatschappijbeeld) staat centraal
in het artikel van Steijn en De Witte. Dat is een klassiek onderzoeksprobleem dat geworteld is in een lange discussie over de relatie tussen klasse en bewustzijn. De huidige relevantie van de klasseanalyse is thans inzet van een fel internationaal debat onder sociologen (zie bijvoorbeeld Goldthorpe en Marshall 1992). Steijn en De Witte brengen dit debat een stukje verder. Aan de ene kant slagen zij erin een direct verband tussen de klassepositie en het maatschappijbeeld van de door hen onderzochte werknemers aan te tonen. Aan de andere kant laten zij daarbij het traditionele klassenmodel (dat berust op het onderzoek tussen hoofd- en handarbeiders) los en gebruiken een aanzienlijk verfijndere klassenindeling. Voor een adequate analyse van het verband tussen betaalde arbeid en sociaal bewustzijn is het anno 1992 nodig rekening te houden met de voortschrijdende dif ferentiatie van markt- en werksituaties waarin werknemers zich bevinden.
Het onderzoek van Steijn en De Witte geeft geen voedsel voor de stelling dat de betekenis van betaalde arbeid voor de maatschappelijke verhoudingen aan het afnemen is. Het wijst wel op de fragmentering van de traditionele klassen structuur. Wanneer deze tendens zich doorzet zullen de patronen in de relaties tussen positie in het arbeidsbestel en sociaal gedrag en denk beelden buiten de werksfeer in elk geval veel complexer worden.
Literatuur
Dubin, R. (1956), “Industrial worker’ worlds: A study of the central life interests of industrial workers’. In: Sociat Problems, 3/1, blz. 131-142.
Goldthorpe, J.H. en G. Marshall (1992), ‘The promising future of class analysis: a response to recent critiques’. In: Sociology, 26/3, blz. 381-400.
