Een discoursanalyse op basis van gevalsstudies met betrekking tot het doel van systeemtherapie bij koppels

EEN DISCOURSANALYSE

OP BASIS VAN GEVALSSTUDIES

MET BETREKKING TOT HET DOEL

VAN SYSTEEMTHERAPIE

BIJ KOPPELS

Evelyne Goethals

Promotor: Prof. dr. Alexis Dewaele Copromotor: Prof. dr. Kris Rutten

Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de klinische psychologie Academiejaar: 2019 - 2020

PAGINA

2/77

WOORD VOORAF

Na twee jaar werken aan deze masterproef, ben ik heel tevreden met het eindresultaat. Deze masterproef was er echter nooit geweest zonder de hulp van een aantal belangrijke mensen die ik dan ook graag wil bedanken.

Eerst en vooral wil ik graag mijn promotor Alexis Dewaele bedanken voor het nalezen van mijn masterproef en voor het geven van constructieve feedback, (lees)tips en nieuwe inzichten.

Ook wil ik Joke Vandamme, Dewi Hannon en Dagmar Stockman bedanken. Zij begeleidden mij afwisselend tijdens het eerste jaar schrijven aan deze masterproef en hebben mij op weg geholpen om de ideeën die ik had concreet uit te werken.

Tot slot wil ik graag mijn vriend bedanken voor alle steun die hij mij gegeven heeft tijdens het schrijven van deze masterproef.

PAGINA

3/77

CORONA PREAMBULE

Het schrijven van deze masterproef is niet beïnvloed geweest door de maatregelen die door de Belgische overheid en de Universiteit Gent getroffen werden in de strijd tegen het COVID-19 virus aangezien het gebruikte onderzoeksmateriaal gevalsstudies uit een online archief betreft.

PAGINA

4/77

ABSTRACT

In deze masterproef wordt het discours van systeemtherapeuten met betrekking tot het doel van systeemtherapie bij koppels onderzocht door middel van het uitvoeren van een discoursanalyse op basis van geschreven gevalsstudies. Dit onderzoek begon met een uitgebreide literatuurstudie waarbij het belang van procesonderzoek binnen de systeemtherapie, het belang van onderzoek naar de taal van de systeemtherapie en de kijk van systeemtherapeuten op koppels onderzocht werden. Hierna werden zeven gevalsstudies geselecteerd uit het Single Case Archive en werd er een discoursanalyse uitgevoerd aan de hand van deze zeven gevalsstudies. De discoursanalyse probeert een antwoord te bieden op de onderzoeksvraag “Welk discours gebruikt de systeemtherapeut over het doel van systeemtherapie bij koppels bij het uitschrijven van een gepubliceerde gevalsstudie?”. Uit de resultaten kan besloten worden dat het discours van de systeemtherapeuten in de bestudeerde gevalsstudies weldegelijk iets over het percipiëren van een bepaalde doelstelling in koppeltherapie weerspiegelt. De systeemtherapeuten stellen in hun discours vier belangrijke doelen voorop: partners verbinden met elkaar, partners beter leren communiceren met elkaar, partners aanzetten tot reflectie en actief verandering tewerkstellen binnen de relatie. Hiernaast stellen de systeemtherapeuten ook doelen voorop die heel specifiek gericht zijn op de behandeling van de specifieke problematieken van de koppels. Hieruit kan besloten worden dat systeemtherapeuten belang hechten aan doelen opstellen op maat van het specifieke systeem dat bij hen in therapie is bovenop het gebruiken van de algemene doelen die ze vooropstellen voor systeemtherapie bij koppels. Uit het taalgebruik in de bestudeerde gevalsstudies blijkt dat ook de uitgangspunten van het systeemdenken die besproken worden in de inleiding (complexiteit, wederkerigheid, verandering, perspectiefwissel, ambiguïteit en patronen) het psychotherapeutisch proces sterk beïnvloeden. Al deze uitgangspunten waren terug te vinden in het discours van de

PAGINA

5/77 systeemtherapeuten en konden ook gelinkt worden aan doelen die de systeemtherapeuten vooropstellen.

PAGINA

6/77

INHOUDSOPGAVE

1. Inleiding 8

1.1 Systemisch wetenschappelijk onderzoek 8

1.2 Uitkomstonderzoek versus procesonderzoek 9

1.3 Het belang van onderzoek naar de taal van de systeemtherapie 13 1.4 De systemische kijk op koppels en hun problemen 16

1.4.1 Complexiteit 16 1.4.2 Wederkerigheid 17 1.4.3 Verandering 17 1.4.4 Perspectiefwissel 18 1.4.5 Ambiguïteit 19 1.4.6 Patronen 19 1.5 Discoursanalyse 20 1.6 De onderzoeksvraag 21 2. Methode 22 2.1 Opzet 22 2.2 Steekproef 23 2.3 Materiaal 27 2.4 Procedure 27 2.5 Kwaliteitscriteria 28 2.5.1 Dependability 28 2.5.2 Credibility 29 2.5.3 Transferability 29 2.5.4 Confirmability 30 3. Resultaten 32

3.1 Partners met elkaar verbinden 32

3.1.1 Empathie en begrip verhogen 33

3.1.2 Eenheid en wederkerigheid bevorderen 35

PAGINA

7/77

3.1.4 Herstelgericht werken 39

3.1.5 Erkenning van fouten en aanbieden van verontschuldigingen 40

3.1.6 Vergeving 41

3.1.7 De relatie sterken maken en het koppel samenhouden 42 3.2 Partners beter leren communiceren met elkaar 45

3.2.1 Werken aan de manier van communiceren 45

3.2.2 Meer zaken communiceren naar elkaar toe 46

3.3 Partners aanzetten tot reflectie 48

3.3.1 Nadenken over krachtbronnen 48

3.3.2 Reflectie gericht op verandering 49

3.3.3 Nadenken over conflicten binnen de relatie 51

3.3.4 Bewustwording 52

3.4 Actief verandering tewerkstellen binnen de relatie 54

3.4.1 Oude patronen en gewoontes doorbreken 54

3.4.2 Conflicten en problemen aanpakken 55

3.4.3 Werken aan het systeem 56

3.4.4 Werken aan het individu 57

3.5 Geval specifieke doelen 59

4. Bespreking en conclusie 63

4.1 De onderzoeksresultaten 63

4.2 Sterktes en beperkingen van het onderzoek 67

4.3 Bijdrage aan de klinische praktijk 68

4.4 Suggesties voor toekomstig onderzoek 68

PAGINA

8/77

1.

INLEIDING

De effectiviteit van systemische relatietherapie werd in het verleden al uitvoerig onderzocht en bevestigd door middel van uitkomstonderzoek (Carr, 2009, 2014; Stratton, Bland, Janes, & Lask, 2010; Stratton, 2011). Naar het proces van de systemische relatietherapie echter, werd nog maar weinig onderzoek gedaan. Daarom zou het interessant zijn om nu ook te kijken naar welke elementen het therapieproces in positieve en in negatieve zin beïnvloeden. Er is nood aan nieuw onderzoek binnen de systemische relatietherapie: aan een grondige evaluatie van het therapieproces, aan procesonderzoek. Wat zijn de werkzame elementen binnen een therapie en waarom zijn deze elementen werkzaam? Welke elementen vormen barrières binnen het therapieproces en waarom?

Een element dat een belangrijke invloed zou kunnen hebben op het therapieproces is de kijk die de systeemtherapeut heeft op de koppels die bij hem/haar in therapie komen. Hoe kijkt de systeemtherapeut naar het doel van systeemtherapie bij koppels? Welk discours gebruikt de systeemtherapeut wanneer hij/zij over het doel van koppeltherapie praat? Dit wordt in deze masterproef onderzocht en besproken.

Om tot deze onderzoeksvraag te komen, worden uitkomst- en procesonderzoek binnen de systeemtherapie en het onderscheid tussen beiden eerst nog verder besproken, wordt er dieper ingegaan op het belang van onderzoek naar de taal van de systeemtherapie, wordt de kijk die de systeemtherapie heeft op koppels en hun problemen besproken en wordt er een woordje uitleg gegeven over retoriek.

1.1 Systemisch wetenschappelijk onderzoek

Systeemtherapie en wetenschappelijk onderzoek zijn geen voor de hand liggende combinatie. Wetenschappelijk onderzoek vereist namelijk lineaire

PAGINA

9/77 hypothesen die toetsbaar en eenvoudig zijn, terwijl systeemtherapie juist vertrekt vanuit een circulair denken met aandacht voor complexiteit. Dit maakt dat het systeemdenken zeer moeilijk gereduceerd kan worden tot toetsbare hypothesen (Buysse, De Mol & Verhofstadt, 2014). Toch is er een stijgende nood aan onderzoek binnen de systeemtherapie. Waar dit tijdens de beginjaren van het systeemdenken minder van belang was, is evidence-based werken nu een voorwaarde geworden om te kunnen overleven als therapiestroming (Buysse et al., 2014). Spring (2007) omschrijft evidence-based practice als volgt: “Evidence‐ based practice designates a process of clinical decision‐making that integrates research evidence, clinical expertise, and patient preferences and characteristics. Evidence‐based practice is a transdisciplinary, idiographic approach that promotes lifelong learning.” Waar men vroeger vooral vertrok van eigen klinische ervaring met bepaalde behandelmethoden, hecht men door evidence-based te werken hiernaast ook veel belang aan onderzoek dat deze behandelmethoden ondersteunt en aan de eigenschappen en voorkeuren van de cliënt (Spring, 2007). Evidence-based werken wordt beschouwd als essentiële voorwaarde tot garantie van kwalitatieve zorg binnen de geestelijke gezondheidszorg (Koster, Pieters, Hoorelbeke, & de Putter, 2018).

1.2 Uitkomstonderzoek versus procesonderzoek

Binnen het onderzoeksveld van de systeemtherapie kan met twee belangrijke vormen van onderzoek onderscheiden: uitkomstonderzoek en procesonderzoek. Uitkomstonderzoek gaat de doeltreffendheid van behandelmethoden na door zich te focussen op de uitkomst van de behandeling en vereist een experimentele opzet (Buysse et al., 2014). Correct uitgevoerd uitkomstonderzoek voldoet volgens Pinsof en Wynne (2000) aan zes voorwaarden. Zo moet uitkomstonderzoek allereerst vereist uitgevoerd worden in een gecontroleerde klinische omgeving. Ten tweede moeten er ten minste twee condities zijn, één conditie waarbij de deelnemers een behandeling toegediend krijgen en een

PAGINA

10/77 andere conditie die functioneert als controleconditie waarbij de deelnemers ofwel een alternatieve behandeling ofwel helemaal geen behandeling toegediend krijgen. De condities dienen uitgevoerd te worden aan de hand van een handleiding waarin de condities duidelijk omschreven moeten staan. Ten derde moet de therapeut bij het uitvoeren van de behandelingen beoordeeld worden op therapietrouw. Als vierde voorwaarde moeten de deelnemers at random over de condities verdeeld worden. Een vijfde belangrijke vereiste voor uitkomstonderzoek is dat het een specifiek definieerbaar psychisch probleem of psychische stoornis onder de loep neemt. Tenslotte zijn ook een pre-meting en een post-meting vereist. Ook een follow-up meting kan hier nog aan toegevoegd worden.

Een belangrijke reden om aan uitkomstonderzoek te doen is het feit dat dit systeemtherapie empirisch onderbouwt en zo dus systeemtherapie legitimeert als therapievorm. Deze empirische evidentie zorgt ervoor dat overheden willen tussenkomen in de therapiekosten van systeemtherapie en deze deels willen terugbetalen aan de cliënten (Oka & Whiting, 2013). Toch heeft uitkomstonderzoek ook beperkingen: Oka en Whiting (2013) stellen dat het dan wel peilt naar de doeltreffendheid van interventies, maar geen verklaring biedt voor het al dan niet doeltreffend zijn van de onderzochte interventies. Verder is uitkomstonderzoek vooral gericht op interne validiteit en niet op externe validiteit. Uitkomstonderzoek gaat vooral na of een effect is toe te schrijven aan een bepaalde behandeling, veel minder of dit effect er ook is in andere contexten dan de context van de metingen. Dit dringt dan ook de vraag op naar de veralgemeenbaarheid van uitkomstonderzoek naar de klinische praktijk. Uitkomstonderzoek lijkt veel meer academici te dienen dan het therapeuten dient die in de klinische praktijk staan (Buysse et al., 2014). Procesonderzoek kan een oplossing bieden voor deze beperkingen die eigen zijn aan uitkomstonderzoek.

PAGINA

11/77 Oka en Whiting (2013) omschrijven procesonderzoek als volgt: “Process research in therapy can refer to any research that examines the process of therapy itself, as opposed to either the input variables of therapy (such as therapist characteristics or client readiness to change) or the outcomes of therapy (such as client improvement)” (p. 19). De gedragingen en de ervaringen van zowel de therapeut als de cliënt tijdens de therapie staan centraal bij procesonderzoek. Procesonderzoek focust op het proces van de therapie zelf, op wat er speelt binnen een bepaalde therapie en welke factoren er bijdragen aan het succes of het falen van een bepaalde therapie (Pinsof & Wynne, 2000). Door te kijken naar gedrag dat gesteld wordt binnen de therapiesessies, door te zoeken naar terugkerende patronen, kunnen nieuwe vormen van systeemtherapie ontwikkeld worden en oude vormen van systeemtherapie bijgesteld worden. Zo kan procesonderzoek bijvoorbeeld gebuikt worden om te kijken naar welke momenten binnen de therapie doorslaggevend waren om verandering te bewerkstelligen bij de cliënt (Bradley & Johnson, 2005). Ook kan procesonderzoek volgens Diamond, Siqueland en Diamond (2003) een interessante manier zijn om te kijken naar hoe bepaalde therapeutische processen de relatie tussen predictoren en uitkomstvariabelen kunnen mediëren.

Om aan procesonderzoek te doen, maakt men gebruik van beeld- of geluidsopnames van interacties tussen personen binnen een systeem of tussen een cliënt en een therapeut. Deze data worden vervolgens, al dan niet door een onafhankelijke derde partij, gecodeerd. Dit kan zowel aan de hand van een gevalideerd observationeel codeerschema als op een kwalitatieve manier gebeuren (Oka & Whiting, 2013).

Procesonderzoek mag dan wel een antwoord bieden op beperkingen die eigen zijn aan uitkomstonderzoek, toch blijft procesonderzoek ook zelf niet gevrijwaard van beperkingen. Oka en Whiting (2013) onderscheiden 4 belangrijke

PAGINA

12/77 beperkingen. Een eerste belangrijke beperking ligt in het feit dat binnen het therapieproces er steeds aspecten zijn die niet of slechts zeer moeilijk objectief gecodeerd kunnen worden of omgezet kunnen worden in gekwantificeerde data. Dit terwijl meetbaarheid van groot belang is om aan onderzoek te kunnen doen. Een tweede beperking treedt op wanneer men kijkt naar de zaken die niet of nauwelijks gemeten kunnen worden wanneer men aan procesonderzoek doet. Procesonderzoek peilt naar het systemische niveau, maar kan het intrapersoonlijke niveau niet goed in kaart brengen. Dit kan men enkel proberen te benaderen door middel van fysiologische metingen, vragenlijsten en interviews. Toch is ook het intrapersoonlijke niveau van de cliënten van belang aangezien dit bijdraagt aan de interactieprocessen die spelen binnen een systeem. Ten derde kan men zich de vraag stellen in hoeverre gedrag van mensen nog natuurlijk te noemen valt wanneer ze weten dat er video- of geluidsopnames worden gemaakt. Kan deze data, verzameld in een gecontroleerde setting, wel weergeven hoe het er in natuurlijke situaties aan toe gaat? Zijn interacties binnen een systeem dezelfde wanneer ze plaats vinden binnen een gesprek met een therapeut als wanneer ze thuis plaats vinden? Ten slotte ligt er ook een beperking in het feit dat procesonderzoek duur is aangezien het veel kost om mensen die de data coderen op te leiden en dat er ook vele werkuren besteed worden aan het coderen. Toch is het belangrijk dat er gecodeerd wordt door gespecialiseerde mensen, zij zijn namelijk verantwoordelijk voor de betrouwbaarheid van de observationele metingen. De laatste jaren begint deze beperking wel steeds minder een barrière te vormen omdat er nu steeds meer codeerprogramma’s online beschikbaar zijn, men grote hoeveelheden data digitaal kan opslaan en het goedkoper en eenvoudiger geworden is om video- en geluidopames te maken (Bakeman & Quera, 2011).

Tot op heden werd er binnen het systeemtherapeutisch onderzoek echter veel minder aan procesonderzoek dan aan uitkomstonderzoek gedaan. Men ontwikkelde procesonderzoek pas later: het moest dienen als een vernieuwende

PAGINA

13/77 onderzoeksmethode nadat bleek uit verschillende meta-analyses dat de effecten van verschillende behandelmethoden slechts zeer gering verschillen van elkaar. Dit bleek te gelden bij zowel het vergelijken van verschillende behandelmethoden binnen de systeemtherapie als bij het vergelijken van systeemtherapie met andere stromingen (Buysse et al., 2014).

1.3 Het belang van onderzoek naar de taal van de systeemtherapie

Wat is nu juist het belang van onderzoek naar de taal van de systeemtherapie, wat is het belang van het analyseren van de taal die systeemtherapeuten gebruiken? Om deze vraag te kunnen beantwoorden moeten we eerst even stilstaan bij waarom het belangrijk is om de kijk van een systeemtherapeut op de therapie en op het doel van de therapie te onderzoeken.

Kenneth Burke introduceerde in 1966 het begrip ‘terministic screens’. Dit idee kan volgens Brummett (2006) het beste als volgt begrepen worden: “the vocabularies that people use allow them to think and to do certain things, but prevent them from doing and thinking certain other things” (p.180). ‘Terministic screens’ kunnen dus begrepen worden als een soort van talige filters die bepalen hoe wij naar de complexe werkelijkheid kijken en die bepalen wat we van deze werkelijkheid zien en wat we niet zien, hoe we de werkelijkheid interpreteren. Deze talige filters zorgen ervoor dat we onze aandacht richten op één bepaald perspectief en dat we dat perspectief gebruiken om naar de werkelijkheid te kijken (Roets, Rutten, Roose, Vandekinderen, & Soetaert, 2015). Dit wil dus ook zeggen dat niemand volledig objectief naar de werkelijkheid kan kijken, aangezien we de werkelijkheid steeds filteren (Sumner & Weidman, 2013). Ook psychotherapeuten filteren de werkelijkheid voortdurend. Elke psychotherapeut kijkt vanuit zijn/haar eigen therapeutische zienswijze naar de problemen van zijn/haar cliënten. Therapeutische zienswijzen (‘frames’) zijn dus

PAGINA

14/77 ook terministic screens en zijn bepalend voor hoe een therapie wordt vormgegeven. Therapeutische frames zorgen ervoor dat therapeuten bepaalde therapeutische mogelijkheden zien binnen het therapieproces, maar zorgen er tegelijk ook voor dat ze andere therapeutische mogelijkheden niet zien. Dit wordt ook omschreven als ‘trained incapacities’: therapeuten worden geremd in de effectiviteit van hun behandelingen omdat ze te specifiek opgeleid zijn en hun visie op problemen te eng is (Burke, 1984; Crable, 1998; Macksoud, 1969; Rosa & Machlis, 2002; Sheard, 1993).

Volgens Daniel (2005) moeten systeemtherapeuten zichzelf dwingen om ook geregeld de therapeutische frames die ze gebruiken aan de kant te zetten. Doen ze dit niet, dan stellen ze zichzelf bloot aan vier belangrijke risico’s. Zo zouden ze ten eerste pathologiserend en beschuldigend over kunnen komen. Ten tweede zouden ze te zeker kunnen worden van een bepaalde verklaring. Zo zouden systeemtherapeuten te rigide beginnen denken en verliezen ze hun nieuwsgierigheid voor andere mogelijke verklaringen en therapeutische mogelijkheden dan diegene die zij in gedachten hebben. Onzekerheid zou volgens Daniel niet moeten gezien worden als een zwakte, maar juist als een ethische en intellectueel sterke positie. Hiervoor doet ze beroep op het onzekerheidsprincipe van Heisenberg “The uncertainty principle, as outlined by Heisenberg (1962) in the natural sciences and adapted by Anderson, Mason and others in the systemic therapy field, stresses the fact that the means we bring to observe any phenomena will alter and influence those phenomena, so that we are always faced with the effect that our own input has on altering that which we observe. This invites us to take a position of curiosity about the effect that we are having, whether as therapists, practitioners or researchers.” (Daniel, 2005, p. 60-61). Er is dus geen objectieve manier om naar de werkelijkheid te kijken, dus er is ook niet één goede manier om naar de werkelijkheid te kijken. Dit is een pleidooi om als (systeem)therapeut steeds te vertrekken vanuit een ‘niet weten’. Ten derde zouden ze het risico lopen om zich slecht te beginnen voelen: ze lopen risico om zich hopeloos, radeloos en ondergewaardeerd te voelen. Te sterk

PAGINA

15/77 vasthouden aan je eigen therapeutisch frame kan ervoor zorgen dat je een verkeerd zicht hebt op wat je kan doen als therapeut in een bepaalde situatie en ontmoedigd geraakt als je interventies niet slagen in hun opzet. Dit kan zorgen voor twijfel aan zichzelf als systeemtherapeut en voor contraproductiviteit. Een cliënt kan de hulp van een systeemtherapeut soms als intrusief ervaren en/of de systeemtherapeut verantwoordelijk houden voor moeilijkere fasen in zijn/haar leven of voor herval wanneer een therapeutische interventie niet werkt. Dan is het belangrijk om dit niet als een falen te beschouwen, maar om te proberen op een andere manier naar het probleem te kijken en op zoek te gaan naar sterktes en veerkracht bij de cliënt. Tenslotte zouden ze risico lopen om zich persoonlijk verantwoordelijk te beginnen voelen voor de uitkomst van het therapieproces van een cliënt. Dit is gevaarlijk omdat systeemtherapeuten zo risico lopen op burn-out en isolatie, maar ook omdat ze op die manier mogelijk andere personen uit het systeem van de cliënt macht ontnemen.

Er kan dus besloten worden dat de manier waarop een systeemtherapeut naar het belang en het doel van systeemtherapie kijkt (de therapeutische frames waar een systeemtherapeut gebruik van maakt) de manier helpt bepalen waarop een systeemtherapeut naar zijn cliënten en hun problemen kijkt en dus ook het therapieproces hoogstwaarschijnlijk zal beïnvloeden. Hier is echter nog maar zeer weinig onderzoek rond gebeurd en daarom probeert deze masterproef hierin een nuttige bijdrage te leveren. In deze masterproef wordt er gefocust op de kijk van systeemtherapeuten op het belang en doel van systemische koppeltherapie. De keuze om de focus te leggen op systemische koppeltherapie komt voort uit het feit dat er een vermoedelijk onderscheid is tussen de kijk die systeemtherapeuten hebben op koppeltherapie als op individuele en op gezinstherapie. Er is dus zeker nog verder onderzoek nodig over de kijk van systeemtherapeuten op individuele systemische therapie en op systemische gezinstherapie, alsook een systematische analyse van de verschillen en de gelijkenissen tussen de kijk van systeemtherapeuten op deze drie vormen van systeemtherapie.

PAGINA

16/77 Hoe kunnen de therapeutische frames die een systeemtherapeut gebruikt, onderzocht worden? Dit kan door de taal te analyseren die de systeemtherapeut gebruikt, bijvoorbeeld door de metaforen te bestuderen die hij/zij gebruikt wanneer hij/zij praat over koppels in therapie. De kijk van een systeemtherapeut op de therapie en op het doel van de therapie wordt weergegeven door de taal die de systeemtherapeut gebruikt. Indien men de visie van systeemtherapeuten wenst te onderzoeken, kan men dus niet om de taal van de systeemtherapie heen (Avdi & Georgaca, 2007).

1.4 De systemische kijk op koppels en hun problemen

Het belangrijkste uitgangspunt van het systeemdenken is zonder twijfel dat men binnen de systeemtherapie niet focust op individuen, maar op systemen. Men ziet elke persoon die in therapie komt niet als een individu, maar als een persoon die deel uitmaakt van een complex systeem (Stanton & Welsh, 2012). Binnen elk systeem onderscheidt men ook verschillende niveaus (Bronfenbrenner, 1979, 1986; Stanton, 2009). Om het systeemdenken ten volle te begrijpen, is het belangrijk om notie te hebben van enkele belangrijke concepten binnen dit systeemdenken: ‘complexiteit’, ‘wederkerigheid’, ’verandering, ‘perspectiefwissel’, ‘ambiguïteit’ en ‘patronen’.

1.4.1 Complexiteit

Systeemdenken impliceert rekening houden met een grote complexiteit. “Comprehending complexity means thinking about systems as dynamic, continuously changing, spontaneously organizing, and relentlessly adaptive.” (Stanton & Welsh, 2012, p. 16) Problemen worden binnen het systeemdenken steeds beschouwd als multigedetermineerd en als ontstaan binnen een context. Volgens het systeemdenken is het dan ook een fout om naar directe oorzaken te zoeken. Zelfs als iemand een trauma opgelopen heeft, is het volgens het systeemdenken niet waarschijnlijk dat dit trauma op zich relatieproblemen

PAGINA

17/77 veroorzaakt. Een andere persoon in een andere context die exact hetzelfde trauma opgelopen zou hebben, kan evenwel geen relatieproblemen krijgen. Systeemtherapeuten beschouwen het ontstaan van problemen als een unieke samenstelling van reacties op gebeurtenissen in het leven van een persoon binnen een systeem. Men probeert rekening te houden met enorm veel mogelijke factoren die het systeem zouden kunnen beïnvloeden. Een moeilijkheid die systeemtherapeuten hierbij ervaren, is het selecteren van de relevante beïnvloedingsfactoren (Stanton & Welsh, 2012).

1.4.2 Wederkerigheid

Het systeemdenken stapt af van het lineaire denken bij het analyseren van complexe problemen (Plate, 2010) en gaat op zoek naar “simultaneous and mutually interdependent inter-action between multiple components” (Capra, 1983, p. 267). Systeemtherapeuten beschouwen de relatie tussen twee personen steeds als wederkerig beïnvloedend: de acties van de ene persoon worden steeds beïnvloed door de acties van de andere persoon, maar deze acties beïnvloeden tegelijkertijd ook zelf de acties van de andere persoon (Schermerhorn, Cummings & Davies, 2008). Deze twee personen uit een systeem worden zelf ook nog door andere personen beïnvloed en zo ontstaan complexe ‘webs of causation’ (Stanton, 2009). Systeemtherapeuten gaan steeds op zoek naar deze zogenaamde ‘webs of causation’ (Stanton, 2009) ook wel ‘webs of effect’ (Stanton, 2009) of ‘webs of reciprocity’ (Plate, 2010; Stanton & Welsh, 2012) genoemd en gebruiken deze om zicht te krijgen op de etiologie, evolutie en ook de mogelijke oplossing van een complex probleem (Stanton & Welsh, 2012).

1.4.3 Verandering

Systemen kunnen in theorie open of gesloten zijn, maar sociale systemen zijn steeds open. Ze zijn complex en wisselen informatie, hulpbronnen en energie uit met hun omgeving (von Bertalanffy, 1967; Buckley, 1998; Gippel, 2015). Een

PAGINA

18/77 belangrijke eigenschap van open, complexe systemen is dat ze zich steeds kunnen transformeren naar een meer adaptieve toestand indien dit noodzakelijk is. Hierbij kunnen open systemen van buitenaf geholpen worden, bijvoorbeeld door toedoen van een (systeem)therapeut (Stanton & Welsh, 2012). De systeemtherapeut helpt het systeem door kleine veranderingen aan te proberen brengen die binnen het systeem voor grote veranderingen in gedrag kunnen zorgen (Meadows, 2008). Een systeem komt vaak in therapie wanneer de normale manier van functioneren van een systeem niet meer werkt. Het systeem is dan toe aan verandering en dit kan door het systeem ervaren worden als een crisis. Systeemtherapeuten hebben hier een heel andere kijk op en zien deze nood aan verandering binnen een systeem juist als een mogelijkheid tot reorganisatie van een systeem op een positieve manier (Stanton & Welsh, 2012). Bütz, Chamberlain en McCown (1997) zijn zelfs van mening dat je een systeem onrecht aandoet door het te helpen terugkeren naar zijn oorspronkelijke staat, al komen systemen vaak juist met deze vraag in therapie.

1.4.4 Perspectiefwissel

Systeemtherapeuten proberen steeds de moeilijkheden en de problemen van een systeem vanuit het standpunt van zoveel mogelijk personen uit het systeem te bekijken. Ze proberen de situatie te analyseren vanuit meerdere standpunten. De problemen die een systeem ervaart zijn vaak, net zoals het systeem zelf, complex en dit wisselen van standpunt van waaruit men naar de problemen kijkt, zorgt voor een beter begrip van de situatie. Om als systeemtherapeut vanuit verschillende perspectieven naar de problemen binnen een systeem te kunnen kijken, is het noodzakelijk om de verschillende niveaus binnen het systeem te kunnen onderscheiden (Stanton & Welsh, 2012). Bronfenbrenner (1979, 1986) identificeerde vier verschillende niveaus binnen systemen. Hij onderscheidde binnen een systeem het microsysteem, het mesosysteem, het macrosysteem en het chronosysteem. Stanton (2009) zorgde voor een andere kijk op de niveaus binnen een systeem: hij onderscheidde het intra-individuele niveau, het

PAGINA

19/77 interpersoonlijke niveau en het macroniveau. Een analyse van een probleem op zoveel mogelijk niveaus, is gewenst binnen het systeemdenken. Het wisselen van perspectief vraagt een accuraat gevoel van empathie van de systeemtherapeut (Stanton & Welsh, 2012).

1.4.5 Ambiguïteit

“Systemic thinking appreciates the ambiguity that exists in complex systems and resists the temptation to jump to absolutes, which deny the meaning or value of the unexplained and ambiguous.” (Stanton & Welsh, 2012, p. 19) In het systeemdenken ligt de focus niet enkel op wat met zekerheid gezegd kan worden. Het systeemdenken negeert zaken die onduidelijk of ongekend zijn niet, maar beschouwt ze gewoon als een onderdeel van de realiteit van de situatie dat mogelijk later nog opgehelderd kan worden, verder in het therapieproces, wanneer men meer informatie en meer perspectief heeft (Stanton & Welsh, 2012). Deze openheid voor ambiguïteit binnen het systeemdenken draagt bij aan het rekening houden met complexiteit van systemen, het in rekening nemen van zo veel mogelijk perspectieven en de multi-determineerbaarheid (Beitel, Ferrer & Cecero, 2004; Stanton & Welsh, 2012). Ook zorgt dit aanvaarden van ambiguïteit in het systeemdenken ervoor dat systeemtherapeuten niet weigerachtig staan tegenover nieuwe ideeën en zaken bijleren, ze staan open voor vernieuwing en verandering (Mahoney, 1991; Stanton & Welsh, 2012).

1.4.6 Patronen

“System patterns are termed homologies and they reflect the interactive feedback processes within the system” (Stanton & Welsh, 2012, p.17). Systeemtherapeuten zijn erin getraind om patronen binnen systemen te herkennen, ze gaan op zoek naar overeenkomsten tussen problemen en gedragingen die op het eerste zicht slechts weinig met elkaar te maken hebben. Deze patronen zijn dus overeenkomsten op een dieper, structureel niveau: ze geven de onderliggende processen binnen een systeem prijs (Stanton & Welsh,

PAGINA

20/77 2012; Sweeney & Sterman, 2007). Wanneer een koppel in therapie komt omdat het zeer vaak ruzie maakt over enkele terugkerende thema’s die ogenschijnlijk niks met elkaar te maken hebben, kan er toch vaak een onderliggend interactiepatroon geïdentificeerd worden dat de ruzies gemeen hebben. Een systeemtherapeut zal steeds dit interactiepatroon proberen doorbreken en het proberen vervangen door een nieuw, meer adaptief interactiepatroon. Het erkennen en vervangen van dit patroon zorgt dan voor verbetering op alle probleemgebieden die het patroon delen tegelijkertijd (Stanton & Welsh, 2012).

1.5 Discoursanalyse

Het uitvoeren van een discoursanalyse is een uiterst geschikte manier om de taal van de systeemtherapie te analyseren. Discoursanalyse wordt omschreven als “the study of language in use” (Wetherell, Taylor & Yates, 2001, p. 3). Een discoursanalyse gaat verder dan het analyseren van taal en tekst op woordniveau. Een discoursanalyse analyseert taal en tekst op een hoger niveau (Howitt, 2010). Volgens Avdi en Georgaca (2007) zorgen discoursanalyses voor “a social constructionist view of language as context-bound, functional and constructive” (p. 158) en leveren discoursanalyses een belangrijke bijdrage aan “the understanding of therapy process and the enhancement of therapy practice, mainly in terms of promoting therapist reflexivity” (p. 157).

Er is geen vast verloop bij het uitvoeren van een discoursanalyse (Howitt, 2010). De bisschop, Rutten en Soetaert (2011) stellen een methode voor die bestaat uit drie fases: exploratie, specificatie en integratie. Hoe deze methode precies uitgevoerd dient te worden, wordt besproken in 2.4 (Procedure). Daar worden de fases verder omschreven.

Tot op heden zijn er nog maar weinig studies die een discoursanalyse uitvoeren op therapiesessies (Avdi & Georgaca, 2007). Deze masterproef wil bijdragen aan

PAGINA

21/77 het verminderen van dit tekort door het uitvoeren van een discoursanalyse op gevalsstudies uit de systeemtherapie om de kijk van systeemtherapeuten op het doel van systeemtherapie bij koppels te kunnen achterhalen.

1.6 De onderzoeksvraag

In deze masterproef werd door middel van een discoursanalyse onderzocht hoe systeemtherapeuten zelf over het doel van systeemtherapie bij koppels spreken. De onderzoeksvraag van deze masterproef luidt als volgt: Welk discours gebruikt de systeemtherapeut over het doel van systeemtherapie bij koppels bij het uitschrijven van een gepubliceerde gevalsstudie?

Hierbij wordt het doel gezien als datgene wat de systeemtherapeut wil bereiken door het geven van systeemtherapie aan koppels.

PAGINA

22/77

2.

METHODE

2.1 Opzet

Om een antwoord te kunnen bieden op de onderzoeksvraag, werd er gewerkt met gevalsstudies. Zo kon er gekeken worden binnen zeer concrete cases naar wat het discours is van systeemtherapeuten over het doel van systeemtherapie: de systeemtherapeuten schrijven over een therapie die ze zelf gegeven hebben. Alle geselecteerde gevalsstudies zijn afkomstig van het Single Case Archive (SCA).

Het Single Case Archive is een online archief dat cases bevat uit de psychotherapeutische praktijk. Het werd opgericht door onderzoeksteams van de Universiteit Gent en the University of Essex. Dit archief is ontstaan door de steeds groeiende nood aan practice-based evidence voor gebruik binnen de klinische praktijk. De laatste jaren groeit het aantal gepubliceerde single case studies snel, maar deze single case studies zijn vaak moeilijk toegankelijk. Het doel van dit online archief is om de cases te groeperen op één plaats zodat ze snel, makkelijk en gratis toegankelijk gemaakt worden voor gebruik in de klinische praktijk en voor onderzoek. Het Single Case Archive bevat cases van verschillende therapeutische stromingen en uit een groot aantal verschillende bronnen waaronder wetenschappelijke boeken en tijdschriften.

De gevalsstudies werden geselecteerd volgens een aantal criteria: het moest gaan om een klinische gevalsstudie, de therapeutische oriëntatie moest systemisch zijn en het moest gaan om koppeltherapie. De website van het Single Case Archive biedt zoekvelden waarin er een mogelijkheid geselecteerd moet worden uit enkele opties. Niet alle zoekvelden moeten gebruikt worden. Er werd gebruik gemaakt van de zoekvelden “Topic”, “Theoretical Orientation” en “Type of Study”. Enkel in het zoekveld “Topic” kon er zelf een begrip ingevuld worden. Aangezien deze masterproef over koppeltherapie handelt, werd er geopteerd om

PAGINA

23/77 de term “couple” in te vullen in het zoekveld “Topic”. Vervolgens werden in de overige twee gebruikte zoekvelden de volgende selecties gemaakt: And “systemic” in het zoekveld “Theoretical Orientation” And “clinical case study” in het zoekveld “Type of Study”. Zo werden er eind juni 2019 acht cases gevonden in het Single Case Archive die voldeden aan alle vereisten. De onderstaande afbeelding geeft een screenshot weer van de gebruikte zoekactie op de website van het Single Case Archive.

Afbeelding 1

Screenshot genomen van de zoekactie waarmee de acht cases geselecteerd werden

De onderstaande tabellen geven een korte omschrijving weer van de acht geselecteerde cases.

2.2 Steekproef

Tabel 1

Omschrijving van de acht geselecteerde gevalsstudies

Titel Naam auteurs Gepubliceerd in

Jaar Case 1 Relational family

therapy as an aid toward resolving the trauma of sexual abuse in childhood in the process of Tanja Repič Slavič & Christian Gostečnik Journal of Marital and Family Therapy 2017

PAGINA

24/77 separation in the

couple relationship

Case 2 Whose illness is it anyway? On facing illness as a couple Jenny Altschuler Journal of Family Therapy 2015

Case 3 Towards a relational framework for

pathological gambling (Part II): Congruence

Bonnie K. Lee Journal of Family Therapy 2015 Case 4 Facilitating forgiveness in the treatment of infidelity: an interpersonal model Stephen T. Fife & Gerald R. Weeks & Jessica Stellberg-Filbert Journal of Family Therapy 2013

Case 5 Moving beyond the blame game: toward a discursive approach to negotiating conflict within couple relationships Stacey L. Sinclair & Gerald Monk Journal of Marital and Family Therapy 2004

Case 6 The Couple's Mutual Identity and Reflexivity: A Systemic-Constructivist Approach to the Karen D.

Fergus & David W. Reid

Journal of Psychotherapy Integration

PAGINA

25/77 Integration of Persons

and Systems

Case 7 Integrating couples and family therapy into a community alcohol service: a pantheoretical approach

Arlene Vetere & Mavis Henley

Journal of Family Therapy

2001

Case 8 Intimacy, boundaries, and identity in marriage: a case study of a homosexual’s satisfactory marital adjustment

Joellyn L. Ross Psychotherapy 1985

Tabel 2

Inhoudelijke omschrijving van de acht geselecteerde gevalsstudies OMSCHRIJVING

KOPPEL

KLACHT

CASE 1 Ann: vrouw,

onderneemster Partner: man, neemt niet deel aan therapie

De vrouw slaagt er niet in te breken met partner. Ze werd in de kindertijd seksueel misbruikt door haar vader.

CASE 2 Anna: vrouw,

zestiger, lijdt aan slokdarmkanker Matthew: man

De vrouw is kankerpatiënte en ervaart veel angst, het koppel wil elkaar beter leren steunen en begrijpen in deze moeilijke tijden.

PAGINA

26/77

CASE 3 Alison: vrouw, 32,

assistent-verpleegster Shaun: man, 34, automechanicus

Het koppel ervaart moeilijkheden in de relatie, de man lijdt aan een gokverslaving.

CASE 4 Amanda: vrouw

Ryan: man

Het koppel ervaart moeilijkheden in de relatie, de man pleegde verschillende malen bedrog met prostituees.

CASE 5 Joanna: vrouw, 32,

afkomstig uit Amerika Tom: man, 36, afkomstig uit Europa

Steeds terugkerende conflicten over verdeling van de taken in het huishouden en de zorg voor hun twee kinderen, de vrouw is depressief, ze willen misschien scheiden.

CASE 6 Betty: vrouw, heeft

een

schapenboerderij Bob: man,

verkoopsmanager

Het koppel slaagt er niet in om open met elkaar te communiceren, de man ervaart problemen op zijn werk.

CASE 7 Claire: vrouw

Mike: man

Moeilijkheden in de relatie, de vrouw lijdt aan een alcoholverslaving, de vrouw werd seksueel misbruikt door haar stiefvader in de kindertijd, ervaringen van ontevredenheid in de relatie.

CASE 8 Eleanor: vrouw

Steve: man, 53

Het koppel was uit elkaar gegaan omdat de man homoseksueel door het leven wou gaan, maar wil in therapie om zich mogelijk met elkaar te verzoenen.

PAGINA

27/77

2.3 Materiaal

Zoals besproken in 2.1 (Opzet) bestaat het materiaal dat gebruikt werd voor deze discoursanalyse uit gevalsstudies, afkomstig uit het Single Case Archive (SCA) (https://singlecasearchive.com/) en geselecteerd volgens de zoekcriteria besproken in 2.1.

Door het hanteren van de besproken zoekcriteria, werden er aanvankelijk acht gevalsstudies gevonden, maar er werd beslist om één van deze acht gevalsstudies, CASE 1 in Tabel 1, niet als onderzoeksmateriaal voor deze masterproef te gebruiken. Na het meermaals nauwlettend doorlezen van deze gevalsstudie bleek dat het geen relevant onderzoeksmateriaal was omdat de gevalsstudie vooral gaat over de behandeling van de traumatische ervaring van kindermisbruik en er niet gesproken wordt over het doel van systeemtherapie bij koppels.

2.4 Procedure

In deze paragraaf wordt het verloop van de discoursanalyse omschreven. De bisschop, Rutten en Soetaert (2011) onderscheiden drie belangrijke stappen in het uitvoeren van een discoursanalyse: exploratie, specificatie en integratie.

Eerst werd het materiaal verzameld: er werden zeven gevalsstudies geselecteerd uit het Single Case Archive. Deze cases werden verschillende malen na elkaar uitvoerig doorgelezen met aandacht voor concepten en termen die naar voor komen uit het discours van de systeemtherapeuten. Er werd al voorzichtig geprobeerd om taalconstructies te identificeren die duiden op het discours waarbinnen de systeemtherapeuten schreven. Voorbeelden van zulke constructies zijn metaforen, patroonvorming in de taal, het herhalen van concepten of woorden, opvallende uitspraken en aangehaalde voorbeelden (Willig, 2015). Dit wordt de exploratiefase genoemd. In de volgende stap, de

PAGINA

28/77 specificatiefase, werden de concepten die onderscheiden werden, gestructureerd en gecodeerd. De laatste stap, de integratiefase, heeft als doel het construeren van een samenhangend geheel van interpretatieve repertoires en het beantwoorden van de onderzoeksvraag (De bisschop, Rutten & Soetaert, 2011).

2.5 Kwaliteitscriteria

In kwantitatief onderzoek is het belangrijk om te voldoen aan de kwaliteitscriteria validiteit, betrouwbaarheid en objectiviteit. Deze kwaliteitscriteria kunnen echter niet zomaar toegepast worden op kwalitatief onderzoek (Cutcliffe & McKenna, 1999). Om de kwaliteit van dit onderzoek te garanderen, wordt er dan ook gebruik gemaakt van de kwaliteitscriteria voor kwalitatief onderzoek die Lincoln en Guba (1985) voorstellen: dependability, credibility, transferability en confirmability.

2.5.1 Dependability

Dependability kan gelinkt worden aan het betrouwbaarheidscriterium voor kwantitatief onderzoek. Om aan het criterium van dependability tegemoet te komen, is het belangrijk dat de bevindingen van het onderzoek consistent zijn en opnieuw gevonden kunnen worden, wel rekening houdend met het feit dat een onderzoek altijd afhankelijk is aan veranderingen binnen de bestudeerde omgeving (Lincoln & Guba, 1985).

Om aan het dependability criterium te voldoen, is het belangrijk dat een omschrijving van de werkwijze binnen het onderzoek wordt bijgehouden (Lincoln & Guba, 1986). In dit onderzoek werden er daarom zoveel mogelijk notities bijgehouden en werden tabellen met uitdrukkingen uit de gevalsstudies waarop de bevindingen gebaseerd zijn, weergegeven in het derde deel ‘Resultaten’ van deze masterproef. Verder bevat het tweede deel ‘Methode’ van deze masterproef

PAGINA

29/77 een duidelijke omschrijving van de opzet van het onderzoek, de manier waarop de data werden verzameld, de data zelf en de procedure van het onderzoek.

Ook gebeurde de discoursanalyse volgens het theoretische kader van De bisschop, Rutten en Soetaert (2011) die drie fases voorstelden bij het uitvoeren van een discoursanalyse. Er is geen vast verloop bij het uitvoeren van een discoursanalyse (Howitt, 2010), maar door een theoretisch kader voor discoursanalyse te kiezen en systematisch toe te passen, wordt de repliceerbaarheid verhoogd.

2.5.2 Credibility

Credibility kan gelinkt worden aan het interne validiteitscriterium voor kwantitatief onderzoek. Om aan het credibility criterium te voldoen, is het belangrijk dat de realiteit zoals ze geconstrueerd wordt door de participanten (in het geval van dit onderzoek zijn dit de systeemtherapeuten die de gevalsstudies schreven) weerspiegeld wordt in de interpretaties en de resultaten van de onderzoeker (Guba & Lincoln, 1989).

Om aan het criterium van credibility te voldoen, werd er voorafgaand aan het verzamelen van het materiaal (de selectie van de gevalsstudies) en aan de discoursanalyse zelf een uitvoerige literatuurstudie gedaan. Volgens Howitt (2010) is dit van groot belang om het proces van de discoursanalyse te kunnen begrijpen. Hiernaast werden de gevalsstudies ook meermaals grondig gelezen en geanalyseerd. Dit is noodzakelijk om patronen te kunnen ontdekken in het taalgebruik. Discoursanalyse wordt immers beschouwd als een iteratief proces (Taylor, 2001).

2.5.3 Transferability

Transferability kan gelinkt worden aan het externe validiteitscriterium voor kwantitatief onderzoek. Om aan het transferability criterium te voldoen, is het

PAGINA

30/77 belangrijk dat de bevindingen van het onderzoek ook toepasbaar zijn in andere contexten (Lincoln & Guba, 1985).

Voldoen aan het criterium voor transferability is moeilijker bij het uitvoeren van een discoursanalyse. Dit heeft verschillende oorzaken. Ten eerste onderzoekt een discoursanalyse talige fragmenten. Elk talig fragment is echter verschillend dus het is enkel mogelijk om conclusies te trekken over de data die je zelf onderzocht hebt. Deze conclusies kunnen niet zomaar veralgemeend worden naar andere talige fragmenten.

Ten tweede is een discoursanalyse een proces dat beïnvloed wordt door de onderzoeker. De onderzoeker tracht de discoursanalyse zo objectief mogelijk uit te voeren, maar volledige objectiviteit is onmogelijk (Fairclough, 2003; Howitt, 2010). Om toch te proberen enigszins tegemoet te komen aan het criterium voor transferability werd de werkwijze van dit onderzoek zo uitvoerig mogelijk beschreven (Merriam, 1995; Merrick, 1999).

2.5.4 Confirmability

Confirmability kan gelinkt worden aan het objectiviteitscriterium voor kwantitatief onderzoek. Om aan het confirmability criterium te voldoen, is het belangrijk dat neutraliteit zoveel mogelijk gegarandeerd kan worden: de bevindingen mogen niet voortkomen uit interesses, voorkeuren of motivaties van de onderzoeker (Lincoln & Guba, 1985).

De onderzoeker zelf heeft steeds een invloed op het kwalitatieve onderzoek dat hij uitvoert. Karakteristieken van de onderzoeker, zijn levensgeschiedenis, de ervaring die hij al dan niet heeft, het referentiekader van waaruit hij werkt, de literatuurstudie die hij uitgevoerd heeft voorafgaand aan het onderzoek en nog vele andere zaken beïnvloeden steeds het onderzoek (Berger, 2015). Een discoursanalyse beoogt neutraliteit, maar volledige neutraliteit is zoals ook in 2.5.3 (Transferability) besproken onmogelijk (Fairclough, 2003; Howitt, 2010).

PAGINA

31/77 Om aan het confirmability criterium te voldoen, is het belangrijk dat een onderzoeker zich zoveel mogelijk bewust is van de invloed die hij op het onderzoek uitoefent. Om aan dit criterium tegemoet te komen, werden zoveel mogelijk notities bijgehouden en herlezen gedurende het onderzoeksproces. Door het bijhouden van notities kan de onderzoeker steeds terugkijken naar wat hij dacht in verschillende stadia van het onderzoek en door deze zaken te herlezen, krijgt hij een beter beeld van zijn eigen invloed op het onderzoek en kan hij hier beter rekening mee houden (McGhee, Marland & Atkinson, 2007; Watt, 2007).

PAGINA

32/77

3.

RESULTATEN

Bij het analyseren van het discours van systeemtherapeuten over het doel van systeemtherapie bij koppels in de zeven geselecteerde gevalsstudies kwamen vier belangrijke doelen naar voor: partners met elkaar verbinden, partners beter leren communiceren met elkaar, partners aanzetten tot reflectie en actief verandering tewerkstellen binnen de relatie.

Naast deze vier doelen binnen het discours van systeemtherapeuten die gevonden werden over gevalsstudies heen, werden er door de systeemtherapeuten ook doelen omschreven die heel specifiek gericht waren op de situatie en de problematiek van het koppel dat beschreven werd in de gevalsstudie. Doelen die te specifiek gericht waren op het koppel uit de gevalsstudie om als een algemeen doel voor koppeltherapie beschouwd te kunnen worden, werden samengevat onder de noemer ‘geval specifieke doelen’. In onderstaande alinea’s worden de gevonden doelen en subdoelen uitvoerig besproken en verduidelijkt aan de hand van concrete voorbeelden uit de gevalsstudies.

3.1 Partners met elkaar verbinden

Een doel dat zeer duidelijk naar voor kwam in het discours van systeemtherapeuten over systeemtherapie bij koppels is ‘partners met elkaar verbinden’. De systeemtherapeuten leken het zeer belangrijk te vinden om de partners dichter bij elkaar te brengen, om raakvlakken te zoeken en éénheid en vertrouwen te creëren. Binnen dit doel konden zeven subdoelen onderscheiden worden: empathie en begrip verhogen, éénheid en wederkerigheid creëren, veiligheid en vertrouwen creëren, herstelgericht werken, erkenning van fouten en aanbieden van verontschuldigingen, vergeving, de relatie versterken en het koppel samenhouden. Elk van deze subdoelen wordt afzonderlijk besproken.

PAGINA

33/77

3.1.1 Empathie en begrip verhogen

Tabel 3

Voorbeelden uit de bestudeerde gevalsstudies van het subdoel ‘empathie en begrip verhogen’

Empathie en begrip verhogen Case

Provide a gateway to increased understanding and empathy towards their partner 2

Compassion for others 3

Better understand 3

Evoke compassion and empathy 3

Acknowledging pain and grief over loss 3

Being acknowledged by one’s spouse 3

Acknowledge pain 3

Acknowledge the difficult times they had gone through together 3

Empathize 3

Be less judgmental 3

Be able to see the hurt you caused 3

Understand [each other’s] fear 3

Become more sensitive to the needs [of each other] 3 Facilitate the expression and understanding of emotions between partners 3

Empathic listening 3

provide couples with an opportunity to gain a deeper understanding of each other’s behaviour, thoughts and feelings, thereby facilitating empathy between them

3

Focus on empathy 4

Empathy 4

Learn non-defensive, empathic listening 4

develop mutual understanding of each other’s experience 4 begin to develop a view of partner as imperfect and fallible, rather than innately bad or cruel

4

Decrease rationalization and blaming 4

Emotions should be normalized 4

Coaching couples in empathic listening 4

Begin to understand each other’s emotional experience 4 To gain a deeper understanding of each other’s behaviour, thoughts and feelings 4

Facilitating empathy between them 4

Development of empathy 4

Facilitate empathy 4

Coaching in non-defensive empathic listening 4

Understand the negative experience of their partner 4

Experience empathy 4

Develop empathy 4

Recognizing the pain and suffering of another 4

PAGINA

34/77 Become more patient and open to each other’s experience 4 increase their understanding of their partner as human 4 the creation of a more positive conceptualization of their partners as individuals

similar to them in their human imperfection

4

develop a profound empathic connection 4

an empathic understanding of the damage that has been done by one’s actions and includes an honest acknowledgment of wrongdoing, a sincere expression of sorrow and regret, a pledge to be faithful and a commitment to do whatever is necessary to help facilitate healing wounds

4

empathic understanding of their partner’s struggles 4 Provide more freedom to couples in relationships to explore conflicts with less

totalizing descriptions of the other as blameworthy

5

to be a promoter of understanding 6

deepen their curiosity in one another's ideals in light of their currently shared conflict-full reality

6

relationship partners become more personally and interpersonally sensitive to one another

6

corresponding sensitivity 6

Normalising emotions 3

Een eerste belangrijke wijze waarop systeemtherapeuten partners willen verbinden met elkaar is door het verhogen van hun empathie en begrip voor elkaar. Dit doen ze op verschillende manieren.

De systeemtherapeuten proberen ervoor te zorgen dat partners zich meer in elkaars gedachten- en belevingswereld proberen in te leven zodat ze hun partner op een nieuwe manier leren zien. Voorbeelden van uitdrukkingen die hierop wijzen zijn: “empathic understanding of their partner’s struggles”, “empathy”, ”learn non-defensive, empathic listening”, “begin to develop a view of partner as imperfect and fallible, rather than innately bad or cruel”, “the creation of a more positive conceptualization of their partners as individuals similar to them in their human imperfection”, “provide more freedom to couples in relationships to explore conflicts with less totalizing descriptions of the other as blameworthy”.

Ook willen de systeemtherapeuten ervoor zorgen dat partners meer moeite doen om elkaar te begrijpen. Dit zien we onder andere in de uitdrukkingen “to be a promoter of understanding”, “facilitate the understanding of each other’s

PAGINA

35/77 experience”, “provide couples with an opportunity to gain a deeper understanding of each other’s behaviour, thoughts and feelings”, “increase their understanding of their partner as human”, “Understand the negative experience of their partner”, “compassion”, “empathic understanding of their partner’s struggles”, “decrease rationalization and blaming”.

Verder proberen de systeemtherapeuten het ervaren van emoties en het uitdrukken van emoties naar elkaar toe te normaliseren. Voorbeelden van uitdrukkingen die hierop duiden zijn: “Normalising emotions”, “emotions should be normalised”.

Bij het bestuderen van het taalgebruik is het opvallend dat de systeemtherapeuten vaak lijken te benadrukken dat beide partners aan hun mate van empathie en begrip moeten werken. Volgende voorbeelden illustreren dit: ‘deepen their curiosity in one another's ideals’ ‘the blame that each has for the other’ ‘become more patient and open to each other’s experience’ ‘mutual understanding’ ‘corresponding sensitivity’ ‘Facilitating empathy between them’. De empathie en begrip binnen het koppel verhogen, impliceert voor de systeemtherapeuten duidelijk dat beide partners hieraan moeten werken en dat het niet een probleem is dat bij slechts één van de partners ligt.

3.1.2 Eenheid en wederkerigheid bevorderen

Tabel 4

Voorbeelden uit de bestudeerde gevalsstudies van het subdoel ‘eenheid en wederkerigheid bevorderen’

Eenheid en wederkerigheid bevorderen Case

Offer a way of increased relational awareness, authenticity and mutuality 2 Work towards increasing relational awareness, authenticity and mutuality 2

Help align the couple’s perception 2

Help align their emotional responses to each other 2 Revealing the importance of the need for a shared understanding 2

PAGINA

36/77 Become more congruent through connections within themselves and with each

other 3 Unifying 4 to unify 3 reduce defensiveness 3 Reunify 4

rebuild a sense of unity, resulting in significant changes at the core of the relationship

4

To unify 4

Commitment 4

Commitment to do whatever is necessary to help facilitate healing from the pain and damage

4

Concentrate on unifying factors: empathy, humility, commitment and apology 4 An increased desire for more positive relational contact 4

A decrease in retaliatory impulses 4

Reconnecting 4

Decreasing emotional distance 4

Reduce defensiveness 4

Be open 4

Increased unity 4

Facilitating a deeper emotional connection between them 4

grow together 4

Relationship commitment 4

the therapist must help clients to increase their commitment to the relationship and their hope for the future

4

cognitive interdependence 4

building commitment 4

an increase of commitment 4

increase in unity 4

enhance the sense of togetherness and identity as a couple 4 increased effort on each of their parts to nourish their relationship further 4

growing closeness 4

connection 4

renewed commitment and sincere investment in the relationship 4 Therapists should disrupt dominant cultural practices that marginalize and oppress 5 Both the intrapersonal processes of each individual and their unique interpersonal

system are synthesized

6

Endeavor to engage the aspect of personal identity which each partner derives through his or her participation in the relationship

6

The mutual identity that emerges 6

Common ground can be built upon therapeutically 6 Partners begin to derive personal value out of jointly discovering aspects of their

coexistence which they were previously unaware of

6

PAGINA

37/77 each partner has a newly developing understanding that is both personally

revealing and also enlightening of themselves as a dyadic unit.

6

the couple begins to recognize and appreciate their evolving mutuality 6 appreciation of "we-ness" or mutual identity becomes established 6 try to help the couple reverse this figure-ground relationship in an effort to make

their mutuality more explicit

6

places both partners on the same side of the relational fence 6 instills an attitude of "We're greater than our problem," 6 strengthening the couple's experience of "we-ness." 6 the couple is in agreement about the pernicious state of their union 6 helping partners loosen their grip on divisive truths 6 incite a more pronounced experience of "we-ness" or mutuality in the couple 6

cultivate "we-ness." 6

strengthen the couples experience of togetherness 6 facilitate partners in jointly realizing and acting upon this latent integration. 6 the relationship can begin to evolve in mutually gratifying directions 6

Spending more time together 8

Een tweede belangrijke wijze waarop systeemtherapeuten partners willen verbinden met elkaar is door het bevorderen van eenheid en wederkerigheid.

De systeemtherapeuten willen dat het koppel zichzelf meer ziet en ervaart als een eenheid. Voorbeelden van uitdrukkingen die hierop wijzen zijn: “cultivate “we-ness””, “increased unity”, “unify”, “reunify”, “rebuild a sense of unity”, “the need for a shared understanding”, “Help align the couple’s perception”, “Help align their emotional responses to each other”, “growing closeness”, “connection”, “decreasing emotional distance”. De systeemtherapeuten willen het “wij-gevoel” verhogen en het koppel op één lijn krijgen.

Ook willen de systeemtherapeuten koppels meer gedrag stellen dat hen dichter bij elkaar brengt, meer moeite en tijd in de relatie investeren, en minder gedrag stellen dat hen uit elkaar drijft. Dit zien we onder andere in de uitdrukkingen: “spending more time together, helping partners loosen their grip on divisive truths”, “partners begin to derive personal value out of jointly discovering aspects of their coexistence which they were previously unaware of”, “increased effort on each of their parts to nourish their relationship further”, “renewed commitment

PAGINA

38/77 and sincere investment in the relationship”, ”therapists should disrupt dominant cultural practices that marginalize and oppress”.

Ten slotte willen de systeemtherapeuten de wederkerigheid in de partnerrelatie bevorderen. Dit blijkt onder andere uit volgende uitdrukkingen: “facilitate partners in jointly realizing and acting upon this latent integration”, “the relationship can begin to evolve in mutually gratifying directions”, “the couple begins to recognize and appreciate their evolving mutuality”, “the mutual identity that emerges”.

3.1.3 Veiligheid en vertrouwen creëren

Tabel 5

Voorbeelden uit de bestudeerde gevalsstudies van het subdoel ‘veiligheid en vertrouwen creëren’

Veilgheid en vertrouwen creeëren Case

Revealing the importance of the protective function partners can play 2 Provide a safe context for both partners to attend to deep feelings of hurt and grief 3

Experiencing less strain and stress at home 3

Diminish tensions in the relationship 3

Renew attachment security 3

Improve sense of safety and security 3

renew attachment security 4

Sense of safety and security must be improved 4

Provide evidence of their trustworthiness and accountability 4

emotional and psychological attachment 4

increase trust 4

Resolve the power imbalances 4

establishing a sense of safety and control in the injured spouse 4

Make previously covert behavior overt 8

Restore trust 4

Pledge to be faithful 4

Een derde wijze waarop systeemtherapeuten partners willen verbinden met elkaar is door het creëren van veiligheid en vertrouwen in de relatie. Het creëren van een veilige omgeving willen de systeemtherapeuten bereiken door te werken

PAGINA

39/77 aan de hechting binnen de relatie, door spanningen in de relatie te verminderen en door het vertrouwen tussen partners te vergroten.

Voorbeelden van uitdrukkingen die wijzen op het willen creëren van veiligheid in de relatie zijn: “Revealing the importance of the protective function partners can play”, “Provide a safe context for both partners to attend to deep feelings of hurt and grief”, “Renew attachment security”, “Improve sense of safety and security”, “experiencing less strain and stress at home”, “diminish tensions in the relationship” “resolve the power imbalances”. De relatie moet een plaats worden waar partners zich veilig en geborgen voelen, echt zichzelf kunnen zijn en niet een plaats vol spanningen en stress.

Uitdrukkingen die wijzen op het vertrouwen tussen partners willen vergroten, zijn onder andere: “increase trust”, “make previously covert behavior overt”, “restore trust”, “provide evidence of their trustworthiness and accountability”. Partners moeten aan elkaar bewijzen dat ze te vertrouwen zijn.

3.1.4 Herstelgericht werken

Tabel 6

Voorbeelden uit de bestudeerde gevalsstudies van het subdoel ‘herstelgericht werken’

Herstelgericht werken Case

Reconstruct the relationship 3

Help them heal their family of origin relational experiences 3

Healing 3

Reconciliation 3

Renewal 3

Rebuild a sense of unity 3

Heal wounds 3

Crisis management 3

Process of healing 4

Relationship reconciliation 4

Restore trust 4

Attempting to heal the wounds 4

PAGINA

40/77

Treatment and healing 4

Individual and relationship healing 4

Relationship healing and reconciliation 4

heal relationship wounds 4

Healing 4

Help clients move from obsessive fact-finding to more healing behavior 4

Bridging the chasm that results from infidelity 4

Promoting healing 4

Increased healing 4

Facilitating healing between them 4

provide a starting point for healing 4

healing a relationship 4

reconciliation 4

healing 4

Help the couple reconcile 8

Solving the presenting problem 8

Een vierde manier waarop systeemtherapeuten partners met elkaar willen verbinden, is door herstelgericht te werken. Dit impliceert dat de systeemtherapeuten de relatie van de koppels in therapie zien als iets dat ooit goed was, maar nu gebrekkigheden heeft en hersteld moet worden. De systeemtherapeuten willen de relatie heropbouwen, herstellen, vernieuwen, partners verzoenen met elkaar en problemen oplossen. Dit blijkt onder andere in volgende uitdrukkingen: “healing”, “reconstruct the relationship”, “relationship reconciliation”, “restore trust”, “attempting to heal the wounds”, “rebuild their fractured relationship”, “treatment and healing”, “solving the presenting problem”, “renewal”. Opmerkelijk is ook het figuurlijk taalgebruik van de systeemtherapeuten waarmee ze beschrijven dat de relatie aan herstelling toe is in de volgende drie uitdrukkingen: “bridging the chasm”, “heal relationship wounds” en “fractured relationship”. Er is een kloof, een breuk, een wonde: de relatie is niet meer heel.

3.1.5 Erkenning van fouten en aanbieden van verontschuldigingen

Tabel 7

Voorbeelden uit de bestudeerde gevalsstudies van het subdoel ‘erkenning van fouten en aanbieden van veronstchuldigingen’

PAGINA

41/77

Erkenning van fouten en aanbieden van verontschuldigingen Case

Acknowledgement 3

Attend to you partner in the hurt you have caused 3

To acknowledge 3

Humility 4

Apology 4

Acknowledge their wrongdoing 4

Accept responsibility 4

Increase in willingness to apologize 4

Apologizing 4

encourage the unfaithful partner to be patient and apologize genuinely more than once

4

Humbly accepting responsibility for one’s behaviour 4

accept responsibility for their behaviour 4

acknowledge the extent of the hurt it has caused 4

take responsibility for one’s actions and acknowledge the damage that was done 4

Honest acknowledgement of wrongdoing 4

Een vijfde manier waarop systeemtherapeuten partners met elkaar willen verbinden, is door met het koppel te werken rond erkenning van fouten en aanbieden van verontschuldigingen. Systeemtherapeuten willen ervoor zorgen dat partners met de nodige nederigheid de verantwoordelijkheid opnemen voor de fouten die ze gemaakt hebben. Ze willen dat partners hun fouten en de pijn die ze veroorzaakt hebben erkennen en zich hier ook voor verontschuldigen tegenover elkaar. Dit zien we onder andere in volgende uitdrukkingen: “apology”, “acknowledge their wrongdoing”, “accept responsibility”, “increase in willingness to apologize”, “attend to you partner in the hurt you have caused, “acknowledgement”, “humility”.

3.1.6 Vergeving

Tabel 8

Voorbeelden uit de bestudeerde gevalsstudies van het subdoel ‘vergeving’

Vergeving Case

Forgiveness 3

being able to forgive and become unburdened from the pain and anger 4

Work through the process of forgiveness 3