201 I 2002-05-16
CA
M A R G R E E T
VAN DER B U R G
'GEENTWEEDEBOER'
Gender,
landbouwmodernisering
en onderwijs aan
plattelandsvrouwen
in Nederland,
1863-1968
S T E L L I N G E N
1
I n h e t licht van dit o n d e r z o e k n a a r g e n d e r d i m e n s i e s in h e t l a n d b o u w b e -leid is h e t e e n d o o r b r a a k d a t L N V zieh bewust ' o n w e t e n d ' o p sociaal-cul-t u r e e l sociaal-cul-t e r r e i n heefsociaal-cul-t verklaard. Disociaal-cul-t k a n W a g e n i n g e n U R sociaal-cul-tosociaal-cul-t v o o r b e e l d s t r e k k e n : h e t d o e t r e c h t a a n v o o r h e e n m e t v r o u w e n geassocieerde aan-d a c h t s v e l aan-d e n e n a a n h e t p l a t t e l a n aan-d als l e e f g e m e e n s c h a p waarvan vrou-w e n volvrou-waardig d e e l u i t m a k e n . (ditproefschrifi)
2.
Elk proefschrift o p n i e u w w e t e n s c h a p s g e b i e d Staat p e r definitie a a n h e t e i n d v a n e e n l ä n g e r e publicatielijn. V a n u i t dit inzicht is h e t m a a t s c h a p p e -lijk e n wetenschappe-lijk b e l a n g w e k k e n d o m v o o r a f g a a n d e publicaties n i e t te v e r o n a c h t z a m e n in afwachting van d e rituele meesterproef.
3
N i e u w e ICT- e n a n d e r e t e c h n i s c h e c o m m u n i c a t i e m o g e l i j k h e d e n lijken h e t g e m a k te d i e n e n , m a a r vereisen in werkelijkheid v o o r t d u r e n d e uit-wisseling over gewenste orngangsvorrnen e n g e d r a g s c o d e s .
4
D e d a l e n d e w a a r d e r i n g v o o r cumulatieve e n s y n t h e t i s e r e n d e weten-schapsbijdragen o p congressen, in b u n d e l s , a l g e m e n e vaktijdschriften, h a n d b o e k e n e n niet-schriftelijke o v e r d r a c h t v o r m e n t e n opzichte van 'oor-spronkelijk werk' in g e r e n o r n m e e r d e tijdschriften zaljuist e e r d e r tot ver-m i n d e r i n g d a n v e r h o g i n g van d e wetenschappelijke passie e n p r o d u e t i e l e i d e n .
5
D e m e e s t irritante ' r e g e l n e v e n ' zijn zij die z o n d e r p a r d o n gauw tussen-d o o r tijtussen-dens w e r k p a u z e s e e n g e s p r e k i n t e r r u m p e r e n e n m e t h a a s t even iets m o e t e n b e s p r e k e n .
6
I n m e n i g o p z i c h t past dit proefschrift n i e t in d e z o g e n o e m d e ' W a g e n i n g s e school'; e c h t e r n i e t vanwege h e t b e n u t t e n van o n v e r r n o e d e b r o n n e n die h u n waardevolle i n f o r m a t i e n o g n i e t a a n d e w e t e n s c h a p h a d d e n prijsgegeven. (ditproefschrifi)
7
V r o u w e n in d e l a n d b o u w n u zijn in h u n v o l h a r d i n g vergelijkbaar m e t d e vrouwelijke p i o n i e r s in d e g e s c h i e d e n i s van d e l a n d b o u w . O o k zij blijven d o o r g a a n o n d a n k s d a t r e s u l t a t e n slechts m o n d j e s m a a t e n m o e i z a a m wor-d e n b e h a a l wor-d . (wor-ditproefschrifi)
8
G r o t e infrastructurele p r o j e c t e n k u n n e n n i e t o m h e t p l a t t e l a n d h e e n ; zij w a r e n h e t die b e l e i d s m a k e r s h e t laatste d e c e n n i u m h e b b e n g e l e e r d h u n b e e l d van d e g e m i d d e l d e p l a t t e l a n d g e b r u i k e r d a n i g bij te stellen.
Stellingen bij het proefschrift van Margreet van der Burg, 'Geen tweede boer'. Gender,
land-bouwmodernisering en onderwijs aan plattelandsvrouwen in Nederland, 1863-1968.
P r o m o t o r : Prof. dr. A.M. van d e r W o u d e ,
h o o g l e r a a r in d e Agrarische Geschiedenis P r o m o t i e c o m m i s s i e : Mw Prof. dr. M.C.R. Grever, E r a s m u s Universiteit
R o t t e r d a m
Mw Prof. dr. P.L. H o w a r d , W a g e n i n g e n Universiteit Prof. dr. P. Kooij, W a g e n i n g e n Universiteit / Rijksuniversiteit G r o n i n g e n
Margreet van der Burg
'GEEN TWEEDE BOER'
Gender, landbouwmodernisering en
onderwijs aan plattelandsvrouwen in
Nederland, 1863-1968
Proefschrift
ter verkrijging van d e g r a a d van d o c t o r o p gezag van d e r e c t o r magnificus
van W a g e n i n g e n Universiteit, Prof. dr. ir. L. S p e e l m a n , in h e t o p e n b a a r te v e r d e d i g e n
o p d i n s d a g 28 m e i 2002
ABSTRACT
Burg, Margreet van der (2002), 'Geen tweede boer'. Gender, landbouwmodernisering en onderwijs aan plattelandsvrouwen in Nederland, 1863-1968 / 'No Second Farmer.' Gender, agricultural modernisation and education for rural women in the Netherlands, 1863-1968. Published as doctoral thesis, Wageningen University (ISBN 90-5808-593-7), by Verloren Publishers, Hilversum, the Netherlands (ISBN 90-6550-693-4) and as A.A.G. Bijdragen 41 (ISSN 0511-0726); 468 pages, 6 tables, 3 figures, 26 photo's, 5 appendices, 1.249 references and an English summary.
Agricultural education was the only area of Dutch agricultural policies that implemented gender specific politics explicitly. Sex segregation in farm labour and family care was emp-hasised in the development of specific education for farm women and girls. This educa-tion became the crystallisaeduca-tion of mostly not articulated views on women's part in agricul-tural modernisation and in the improvement of rural life conditions. Therefore, the histo-ry of this education opens a window on Dutch agricultural policy-making from a gender perspective. The decision-making process and the discussions as well as the changing structure and curricula show the competitive expectations on future (agricultural) wo-men's labour, (professional) agriculture and farm wowo-men's lives, and mirrored the posi-tions and priorities of the social forces involved. This book addresses the initial diversity of this education in contrast to uniformalising tendencies. It pays special attention to the wo-men participants' initiatives and their reactions. However, the professional identity of the farm woman kept on being considered complementary to the farmer's: a 'second farmer' was not required. A farm woman was supposed to have her own agricultural tasks and was mainly responsible for the housekeeping and the family. When the first seemed to beco-ming less important and the latter got more emphasis, this education gradually shifted in-to general education for rural women and girls. Rural development became the women's social task as a complementary and supportive contribution to agricultural modernisation. Free descriptors: gender, women, farm women, agriculture, agricultural modernisation, rural development, education, history, the Netherlands.
English summary on p. 343.
ISBN 90-5808-593-7
Dit werk verschijnt tevens als AA.G. Bijdragen 41 (ISSN 0511-0726), en bij Uitgeverij Verloren, Hilversum 2002 (ISBN 90-6550-693-4).
© 2002 Wageningen Universiteit.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd ge-gevensbestand, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fo-tokopieen, of op enige andere manier zonder voorafgaande toestemming door Wa-geningen Universiteit.
No part of this book may be stored in a computerized system or reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from Wageningen University.
V O O R W O O R D
D e uitgave van dit b o e k voegt e e n proefschrift toe a a n zowel d e agrarische e n plattelandsgeschiedenis als a a n d e vrouwen- e n g e n d e r g e s c h i e d e n i s e n d e onderwijsgeschiedenis. H e t b o e k v e r t e g e n w o o r d i g t d e afsluiting van e e n formele tussenfase. H e t proefschrift is e e n tamelijk l a n g d u r i g avon-t u u r g e b l e k e n waarbij vooral g a a n d e w e g savon-teeds duidelijker w e r d waavon-t an-ders e n wellicht b e t e r h a d g e k u n d . M a a r elke m e e s t e r p r o e f - zoals h e t schrijven van e e n proefschrift e r o o k e e n is- heeft n a e e n succesvolle af-r o n d i n g vooaf-ral e e n belofte in zieh: n i e u w meesteaf-rweaf-rk!
M e t trots p r e s e n t e e r ik h i e r vele vrouwen e n m a n n e n m e t h u n geschie-denissen die tot n u t o e in d e vergetelheid vertoefden of n o g n i e t d e aan-d a c h t g e n o t e n aan-die ze in mijn o g e n v e r aan-d i e n e n . Ik h e b aan-daarbij kritisch te-r u g g e g te-r e p e n o p h e t wete-rk van m e n i g collega e n vete-rvolgens g e p te-r o b e e te-r d mijn eigen steentje a a n d e geschiedschrijving bij te d r a g e n .
In dit v o o r w o o r d wil ik velen van h a r t e b e d a n k e n voor h u n s t e u n bij h e t v o l b r e n g e n van dit project. D e g e n e n die h e t betreft, w e t e n d a t d a t zelf h e t beste, m a a r t o c h wil ik h e n n o e m e n die mijn passie e n inzet voor d e we-t e n s c h a p in verschillende fasen van mijn w e r k h e b b e n b e g r e p e n e n mij lieten e r v a r e n h o e zorgvuldige s a m e n w e r k i n g tot p r a c h t i g e h o o g t e p u n t e n k a n l e i d e n . In deze lijst h ö r e n Willy-Anne Kanters, Marieke Hilhorst, H e l e n e Vossen, Maria Grever, J a n n e k e Riksen, Marjoos van d e n Berg, A g n e s G o l d e n b e l t , H a n s S c h i l d e r m a n , H e n k van d e n Belt, T o n Vendrik, Ernst H o m b u r g , M a r c van Lieshout, Lies Molenaar, H a n n e k e Oosterhof, Kees Groenevelt, I n e van H u e t , M i n e k e van Essen, E r n a Kas, A d van d e r W o u d e , M a r i n a Endeveld, L e e n d e r t van d e r Pias, Ans van d e r L a n d e , Tilly J a n s e n , J o a n J e n s e n , Corrie Verstoep, H i l d e Krips-van d e r Laan, A n n e m i e k e Galema, Ans H o b b e l i n k , Mirjam d e Kluijver, L e a n d r e B u l a m b o , Bettina Bock, Marian Bos-Boers, D i n e k e van Zwieten, Maria Litjens, Karin Wolffenbuttel, Krista Lievaart, Patricia H o w a r d , Dubravka Zarkov, T o n Duffhues, W i m Peters, Aicha el Makoui, P i m Kooij, D e b o r a h Stiles, Saskia Zwart, Clara van d e n B a n e n vele a n d e r e n die anderszins of o p a n d e r e g e b i e d e n duidelijk aanwezig waren. Bijzondere v e r m e l d i n g ver-d i e n t natuurlijk J a n Luijten ver-die mijn weg h i e r i n al vanaf 1982 heeft ge-volgd e n onvoorwaardelijk heeft o n d e r s t e u n d . Tenslotte wil ik e e n i e d e r e n vooral mijn collega's van h a r t e u i t n o d i g e n o m d e discussie e n v e r d e r e s a m e n w e r k i n g m e t mij e n a n d e r e n v e r d e r a a n te gaan, uit liefde v o o r h e t m o o i e vak d a t o n s v e r b i n d t e n v o o r d e m e n s e n die deze geschiedenis le-ven e n geleefd h e b b e n .
INHOUD
LlJST VAN TABELLEN LlJST VAN GRAFIEKEN LlJST VAN AFBEELDINGEN LlJST VAN BIJLAGEN LlJST VAN AFKORTTNGEN1. 'VERGETEN' V R O U W E N E N GENDERASPECTEN VAN
L A N D B O U W E N PLATTELAND 1 1.1. A G R A R I S C H E V R O U W E N E N L A N D B O U W P O L I T I E K : O N D E R W I J S ALS CASUS 1 1.1.1. E e n ' v r o u w e n q u a e s t i e ' i n d e landbouw? 1 1.1.2. Ontwikkelingsbeleid v o o r vrouwen in d e l a n d b o u w 3 1.1.3. D e Tweede Feministische Golf: nieuwe
b e h o e f t e n van vrouwen in d e l a n d b o u w 5 1.1.4. In d e spiegel van a n d e r h a l v e eeuw
ovo-drieluik voor v r o u w e n 7 1.1.5. H e t onderwijs voor vrouwen in d e l a n d b o u w :
o n d e r z o e k s v r a g e n 8 1.2. HlSTORIOGRAFISCHE INBEDDING i 10 1.2.1. E e n o n g e s c h r e v e n geschiedenis: onzichtbaar-h e i d e n stereotypering 10 1.2.2. Geslachtsloosheid in d e N e d e r l a n d s e agrarische e n plattelandsgeschiedenis 12 1.2.3. U r b i c e n t r i s m e in d e N e d e r l a n d s e vrouwen-geschiedenis 15 1.3. B R O N N E N E N I N D E L I N G 19 1.3.1. Bespreking van h e t b r o n n e n m a t e r i a a l 19 1.3.2. I n d e l i n g 21 2. GENDER, L A N D B O U W M O D E R N I S E R I N G E N ONDERWIJS.... 25 2 . 1 . LANDBOUWMODERNISERING:
EEN MODERN ONTWIKKELINGSPROGRAMMA 25 2.1.1. L a n d b o u w als m e n s e n w e r k in m a a t s c h a p p e
-lijke kaders 25 2.1.2. M o d e r n i s e r i n g e n traditie: d e d i c h o t o m i e
2.1.3. M o d e m i s e r i n g e n i n t e r v e n u e : civilisatie e n e m p o w e r m e n t 30 2.2. G E N D E R E N M O D E R N I S E R I N G : V E R S C H E I D E N H E I D E N U N I F O R M E R I N G 3 3 2.2.1. M o d e r n i s e r i n g e n sekse-segregatie: d e d i c h o t o m i e b e d r i j f - h u i s h o u d e n 33 2.2.2. M o d e r n i s e r i n g : i n t e r v e n u e , féminisme e n v r o u w e n e m a n c i p a t i e 36 2.2.3. G e n d e r : é é n o n d e r m e e r d e r e identiteitsdimen-sies 41 2.3. D E I D E A L E B O E R I N BESTAAT N I E T : O N D E R W I J S T U S S E N I D E A A L E N P R A K T I J K 44 2.3.1. L a n d b o u w m o d e r n i s e r i n g e n plattelands-ontwikkeling d o o r onderwijs 44 2.3.2. Onderwijs tussen h e d e n e n toekomst:
v e r s c h e i d e n h e i d e n u n i f o r m e r i n g 46 2.3.3. Leerstof e n leerlingen: tussen ideaal e n praktijk 47
2.4. P R O F E S S I O N A L I S E R I N G E N V R O U W E N I N D E L A N D B O U W . . . . 49
2.4.1. V r o u w e n e m a n c i p a t i e : professionalisering v o o r
arbeid, b e r o e p of r o e p i n g ? 49 2.4.2. Professionele identiteit: beroepskwalificatie,
a r b e i d s e r k e n n i n g of zelfverwerkelijking? 50 2.4.3. L a n d b o u w h u i s h o u d l e r a r e s s e n : vrouwelijk b e r o e p s k a d e r als i n t e r m e d i a i r 5 3 2.4.4. Institutionele i n b e d d i n g : professionele e r k e n n i n g in z e g g e n s c h a p e n l e i d e r s c h a p 58 3. ARBEID E N S C H O L I N G V O O R V R O U W E N I N D E L A N D B O U W T E R D I S C U S S I E 61 3.1. A.M.M. S T O R M - V A N D E R C H I J S (1814-1895) O P D E N E D E R L A N D S C H E L A N D H U I S H O U D K U N D I G E C O N G R E S S E N 61
3.1.1. Wegbereidster van h e t féminisme spreekt zieh
uit v o o r d e l a n d b o u w 61 3.1.2. 'Zij m a g n i e t t e n a c h t e r e n blijven' (1868) 64
3.1.3. Agrarische arbeids- e n
onderwijsmogelijk-h e d e n v o o r v r o u w e n 67 3.1.4. Arbeid e n onderwijs voor b o e r i n n e n (dochters) 69
3.1.5. Onderwijs v o o r v r o u w e n als opvoedsters 72
3.2. G E N D E R E N D E N E D E R L A N D S C H E L A N D H U I S H O U D
-K U N D I G E C O N G R E S S E N 73
3.2.1. L a n d h u i s h o u d k u n d i g e c o n g r e s s e n als
3 . 2 . 2 . ' E e n luisterrijke of e d e l e vrouwenschaar' als
gesprekspartners? 7 7 3 . 2 . 3 . Reacties o p h a a r ' u i t g e b r e i d e k e n n i s e n
ervaring in alles wat s t a a t h u i s h o u d k u n d e ,
l a n d b o u w e n veeteelt a a n g a a t ' 8 2
3 . 3 . L A N D B O U W V O O R L I E D E N B E P L E I T T E N L A N D B O U W
-O N D E R W I J S AAN V R -O U W E N 8 4
3 . 3 . 1 . W.C.H. Staring ( 1 8 0 8 - 1 8 7 7 ) : vrouwen o p d e
' h o o g e s c h o o l v o o r d e l a n d b o u w ' 8 4 3 . 3 . 2 . B.W.A.E. Sloet tot Oldhuis ( 1 8 0 8 - 1 8 8 4 ) : vrouwen
e n e e n zelfstandig bestaan in d e l a n d b o u w 9 0 3 . 3 . 3 . J. P. A m e r s f o o r d t ( 1 8 1 7 1 8 8 5 ) : b e l a n g e n b e h a r t i -g i n -g in d e l a n d b o u w v o o r e n d o o r v r o u w e n 9 4 ZUrVELVAKONDERWIJS E N G E N D E R 1 0 5 4 . 1 . T E R B E H O U D VAN D E Z U I V E L E X P O R T 1 0 5 4 . 1 . 1 . P r o b l e m e n in d e zuivelexport: fabrieken e e n alternatief of voorbeeld? 1 0 5 4 . 1 . 2 . V e r n i e u w i n g e n in d e zuivelbereiding: e e n v o o r d e e l v o o r vrouwen? 1 1 0 4 . 1 . 3 . H e t b u i t e n l a n d als voorbeeld: D e e n s e e n
Duitse meijerij- e n melkerijscholen 1 1 3
4 . 2 . O N D E R R I C H T AAN N E D E R L A N D S E B O E R I N N E N V O O R B I J ? .. 1 1 7
4 . 2 . 1 . M e d e w e r k i n g van ' D e Huisvrouw. Weekblad
v o o r d a m e s ' 1 1 7 4 . 2 . 2 . W a n d e l l e r a r e n , d e m o n s t r a t i e s e n lezingen 1 2 1 4 . 3 . Z U I V E L O N D E R W I J S V O O R V R O U W E N M E T R I J K S S U B S I D I E H O U D T GEEN S T A N D 1 2 4 4 . 3 . 1 . D e L e e r h o e v e v o o r Zuivelbereiding te O u d s h o o r n 1 2 4 4 . 3 . 2 . D e zuivelschool te Bolsward 1 2 7
4 . 3 . 3 . D e a m b u l a n t e zuivelschool van d e
Geldersch-Overijsselsche Maatschappij van L a n d b o u w 1 3 0
4 . 4 . Z U I V E L B E R E I D I N G O P D E B O E R D E R I J O F FABRIEK? 1 3 7
4 . 4 . 1 . D e t o e k o m s t a a n d e fabrieksmatige
boter-b e r e i d i n g 1 3 7 4 . 4 . 2 . Reprise bij d e kaasbereiding: d e s k u n d i g h e i d
bij b o e r i n n e n of fabriekskaas 1 3 9 4 . 4 . 3 . D e volvette b o e r e n k a a s b e r e i d i n g : o p t i e voor
5. I ^ D B O U W O N D E R W I J S V O O R M E I S J E S : MEISJESONDERWIJS V O O R DE BOERENSTAND 145 5.1. V A K O P L E I D I N G V O O R B O E R E N D O C H T E R S O P D E P O L I T I E K E A G E N D A 145 5.1.1. B e r i c h t e n uit h e t b u i t e n l a n d 145 5.1.2. E e n draagvlak v o o r l a n d b o u w o n d e r w i j s a a n v r o u w e n in N e d e r l a n d 147 5.1.3. L a n d b o u w m o d e r n i s e r i n g e n h e t e c o n o m i s c h a a n d e e l van b o e r i n n e n 149 5.1.4. Stabiliteit e n h e t sociaal e n c u l t u r e d a a n d e e l van vrouwen o p h e t p l a t t e l a n d 151 5.1.5. V r o u w e n e m a n c i p a t i e in d e l a n d b o u w s e c t o r e n o p h e t p l a t t e l a n d 153 5.2. O N D E R W I J S C O N F O R M H A A R B E S T E M M I N G 155
5.2.1. ' G e e n e c o q u e t t e die alleen m a a r d r o o m t van
opschik' 155 5.2.2. H u i s m o e d e r e n b o e r i n : ' g e e n twééde b o e r ' 157
5.2.3. G e e n u n i f o r m e opzet: d é b o e r i n bestaat niet.... 160 5.2.4. G e e n verschil n a a r g e n e r a t i e , religie e n etniciteit 161 5.2.5. G e e n i n b r e n g van b o e r i n n e n zelf. 163 5.3. L A N D B O U W H U I S H O U D O N D E R W I J S : N O C H L A N D B O U W -O N D E R W I J S N -O C H H U I S H -O U D -O N D E R W I J S 164 5.3.1. Meisjesonderwijs in h e t l a n d b o u w o n d e r w i j s of landbouwonderwijs in h e t h u i s h o u d o n d e r w i j s . . 164 5.3.2. Cursussen o p l a n d b o u w - e n h u i s h o u d s c h o l e n .. 167 5.3.3. Zelfstandig: dorpscursussen e n b o e r i n n e n -school 170 5.3.4. B o e r i n n e n v a k k e n m e e r d a n 'meisjes'-vakken?.. 171 5.3.5. Meisjespedagogiek e n b o e r e n d o c h t e r s : e e n kwestie van r e f e r e n t i e k a d e r 174 5.3.6. Onderwijskrachten: leiding e n specifieke eisen
v o o r wie? 176 6. L A N D B O U W H U I S H O U D O N D E R W I J S ALS O N D E R D E E L VAN H E T L A N D B O U W O N D E R W I J S , 1909-1921 179 6.1. L A N D B O U W H U I S H O U D O N D E R W I J S N A A R R E G I O , S T A N D E N R E L I G I E 179 6.1.1. S t u r e n o p afstand: e x p e r i m e n t e r e n in regionale v e r s c h e i d e n h e i d 179 6.1.2. Cursussen voor volwassen vrouwen: onderwijs
6.1.3. D e e l n a m e , ambitie e n verzuim als maatstaf
v o o r aanpassingen 186 6.1.4. Bijsturing voor initiatieven van katholieke zijde.. 189
6.1.5. Niet o p h e t h u i s h o u d o n d e r w i j s o n d e r w e z e n vakken: d e p r o b l e e m v a k k e n ? 193 6.2. V R O U W E L I J K KADER V O O R H E T L A N D B O U W H U I S H O U D -O N D E R W I J S 196 6.2.1. O p l e i d i n g tot lerares in h e t l a n d b o u w h u i s -h o u d e n 196 6.2.2. A n d e r h a l f j a a r o p l e i d i n g o p De Rollecate 199
6.2.3. Bijscholing, o p l e i d i n g of g e e n subsidie voor
m e t n a m e katholieke initiatieven 201 6.2.4. L e i d i n g in h e t onderwijs 205 6.2.5. Onderwijsverenigingen: v r o u w e n d e e l n a m e los van landbouworganisaties 207 6.3. L A N D B O U W H U I S H O U D O N D E R W I J S E N P L A T T E L A N D S -O N T W I K K E L I N G 211 6.3.1. O n d e r r i c h t versus praktijk 211 6.3.2. Niveau- e n standsverschillen uitgewerkt in
kwalificaties 213 6.3.3. L a n d b o u w h u i s h o u d l e r a r e s s e n e n
vrouwen-werk o p h e t p l a t t e l a n d 215 6.3.4. Zelforganisatie: vakorganisatie e n b o n d e n van
oud-leerlingen 216 7. VAN L A N D B O U W H U I S H O U D O N D E R W I J S V O O R D E BOERENSTAND NAAR H U I S H O U D O N D E R W I J S V O O R H E T PLATTELAND, 1921-1968 221 7.1. L A N D B O U W H U I S H O U D O N D E R W I J S W O R D T N I J V E R H E I D S -O N D E R W I J S V -O -O R M E I S J E S 222 7.1.1. O n d e r d e Nijverheidsonderwijswet d o o r o n v e r w a c h t a m e n d e m e n t 222 7.1.2. Controverse m e t h e t stadshuishoudonderwijs... 224
7.1.3. Gelijkschakeling e n t o c h b e h o u d van h e t eigen
karakter? 228 7.1.4. Achterstelling o n d e r b e z u i n i g i n g s r o n d e s 232 7.2. P R O F E S S I O N A L I S E R I N G : O N D E R W I J S P A R T I C I P A T I E O F O N T W I K K E L I N G S W E R K 235 7.2.1. L a n d b o u w - of plattelandsontwikkeling: d e b o e r i n van d e t o e k o m s t 235 7.2.2. H e t katholieke zuiden: regionale differentiatie
7 . 2 . 3 . Centralisatie: van b o e r e n d o r p s c u r s u s n a a r
plattelandsstxeekschool 2 4 1 7 . 2 . 4 . Centralisatie: m i n d e r religieuze differentiatie
v o o r professionalisering 2 4 5 7 . 3 . R A T I O N A L I S A T I E E N 'GOED-DOORDACHT-HTJISHOUDEN':
C U L T U U R V I S I E E N P R A K T I J K 2 4 8 7 . 3 . 1 . D e b o e r i n van d e t o e k o m s t d o o r
'goed-door-d a c h t - h u i s h o u 'goed-door-d e n ' 2 4 8 7 . 3 . 2 . Vrouwen, rationalisatie e n v e r n i e u w i n g van d e
p l a t t e l a n d s c u l t u u r 2 5 1 7 . 3 . 3 . N xrx-opleiding: ' g o e d - d o o r d a c h t - h u i s h o u d e n '
e n schoolpraktijk 2 5 8 7 . 3 . 4 . Onderwijsvernieuwing: praktijk in
crisis-o m s t a n d i g h e d e n 2 5 8 7 . 4 . V E R Z E L F S T A N D I G I N G E N S A M E N W E R K I N G : O N D E R W I J S E N
O N T W I K K E L I N G S W E R K 2 5 9 7 . 4 . 1 . Van cursus n a a r d o r p s h u i s als c e n t r u m v o o r
r e g i o n a l e ontwikkeling 2 5 9 7 . 4 . 2 . B o e r i n n e n g e o r g a n i s e e r d : zelforganisatie m e t
sociale-culturele functie 2 6 2 7 . 4 . 3 . Vormingswerk: van ontwikkelingsdagen tot
volkshogeschool 2 6 9 7 . 4 . 4 . H u i s h o u d e l i j k e naast l a n d b o u w k u n d i g e voorlichting e n studies 2 7 2 7 . 4 . 5 . Mobilisatie, oorlogstijd e n n a s l e e p 1 9 3 9 - 1 9 4 6 . . . 2 7 7 7 . 5 . N A O O R L O G S D A G O N D E R W I J S V O O R ' V R O U W E L I J K E ' V O R M I N G E N B E R O E P E N 2 7 9 7 . 5 . 1 . P r i m a i r e o p l e i d i n g als h e t voortgezet d a g o n d e r -wijs v o o r plattelandsmeisjes 2 7 9 7 . 5 . 2 . Vakonderwijs e n v o r m i n g : e e n l a b o r a t o r i u m v o o r didactische vernieuwing 2 8 3 7 . 5 . 3 . Tweesporenbeleid: s e c u n d a i r e o p l e i d i n g e n m a a r z o n d e r l a n d b o u w 2 9 2 7 . 5 . 4 . Eigen identiteit: g e e n stad-plattelandsverschillen 2 9 5
7 . 6 . P R O F E S S I O N A L I S E R I N G VAN H E T O N T W I K K E L I N G S W E R K O P
H E T P L A T T E L A N D 2 9 7 7 . 6 . 1 . Stichting Maatschappelijk Werk t e n P l a t t e l a n d e 2 9 7
7 . 6 . 2 . E e n professor in d e l a n d b o u w h u i s h o u d k u n d e . 2 9 8 7 . 6 . 3 . Specialisatie v o o r huishoudelijke voorlichting
8. GENDER, L A N D B O U W M O D E R N I S E R I N G EN ONDERWIJS: S L O T B E S C H O U W I N G 303 8.1. G E N D E R P O L I T I E K I N D E L A N D B O U W : H I S T O R I O G R A F I S C H E I N B E D D I N G 303 8.1.1. G e n d e r a s p e c t e n van l a n d b o u w m o d e r n i s e r i n g e n plattelandsontwikkeling 303 8.1.2. G e n d e r in d e N e d e r l a n d s e agrarische e n plattelandsgeschiedenis 304 8.1.3. Stad-plattelandsdimensie in d e N e d e r l a n d s e vrouwengeschiedenis 305 8.2. O N D E R W I J S E N O N T W I K K E L I N G S W E R K 310
8.2.1. Onderwijs e n professionalisering voor
land-b o u w m o d e r n i s e r i n g 310 8.2.2. Gender-, stands- e n klassegewijs
ontwikkelings-p o t e n t i e e l 312 8.2.3. Discrepantie tussen onderwijsparticipatie e n
ontwikkelingswerk 315 8.2.4. Onderwijs tussen h e d e n e n toekomst:
v e r s c h e i d e n h e i d e n u n i f o r m e r i n g 318 8.2.5. Landbouwhuishoudleraressen: vrouwelijk k a d e r 319
8.2.6. Institutionele i n b e d d i n g e n professionele
e r k e n n i n g 322 8.2.7. Leerstof e n leerlingen: tussen ideaal e n
praktijk 325 8.3. G E N D E R , L A N D B O U W M O D E R N I S E R I N G E N P L A T T E L A N D S -O N T W I K K E L I N G 326 8.3.1. D e s a m e n h a n g tussen l a n d b o u w m o d e r n i s e r i n g e n plattelandsontwikkeling 326 8.3.2. M o d e r n i s e r i n g e n traditie: d e d i c h o t o m i e s tad - p l a t t e l a n d 330 8.3.3. M o d e r n i s e r i n g e n sekse-segregatie: d e d i c h o t o m i e bedrijf - h u i s h o u d e n 330 8.3.4. M o d e r n i s e r i n g : i n t e r v e n u e , féminisme e n v r o u w e n e m a n c i p a t i e 333 8.3.5. Van civilisatie n a a r empowermenû 335
8.4. V E R V O L G O N D E R Z O E K 337 S U M M A R Y 343 B I J L A G E N 357 N O T E N 369 A R C H I E V E N 427 A A N G E H A A L D E L I T E R A T U U R 429 R E G I S T E R O P P E R S O O N S N A M E N 445
R E G I S T E R O P G E O G R A F I S C H E N A M E N R E G I S T E R O P ZAAKNAMEN
LIJST VAN T A B E L L E N
Tabel4.1. Aantal leerlingen van de Ambulante Zuivelvakschool van de GOML,
1889-1896 137 7.1. Rijksuitgaven t.b.v. het huishoud- en industrieonderwijs en
landbouw-huishoudonderwijs, 1921-1928 233 7.2. Aantal leerlingen in het huishoud- en industrieonderwijs en
landbouw-huishoudonderwijs, 1921-1928 233 7.3. Provinciale vergelijking van het aantal Scholen en leerlingen voor de
pri-maire opleiding bij het (stads)huishoudonderwijs en
landbouwhuishoud-onderwijs, 1967 283 7.4. Aandeel van boerendochters in het dagnijverheidsonderwijs voor meisjes
in Gelderland, 1957-1958 294 7.5. Aantal leerlingen op de ambulante landbouwhuishoudcursussen in
Ne-derland, 1938-1967 296
LIJST VAN GRAFIEKEN
Grafiek7.1. Aantal leerlingen op de primaire opleiding in Overijssel, 1947-1955
uitge-splitst naar stadshuishoud- en landbouwhuishoudonderwijs 282 7.2. Onderwijskeuze van meisjes lagere schoolverlaters, in %, per provincie, in
1949 en 1957 284 7.3. Aantal leerlingen op de part-time landbouwhuishoudcursussen, 1949-1967. 295
LIJST VAN A F B E E L D I N G E N
Afbeelding1.1. Theda Mansholt (1879-1956) 2 1.2. Computercursus op het platteland, jaren negentig 6
2.1. De hele familie werkt en pauseert samen met de knecht en meid 33
2.2. Met de hele familie witlof steken, 1940 34 2.3. Alle vrouwen op de maaimachine, rogge maaien 36
2.4. Op de nieuwe trekker bij gebrek aan broers, 1958 37 3.1. Mienette Storm-van der Chijs (1814-1895) 62 3.2. Tijdens de congressen was er ook een tentoonstelling, Winterswijk 74
4.1. Melkhandel met botermakerij 138 6.1. 'Samenstelling van de koemelk, landbouwhuishoudcursus Kloetinge,
1924 180 6.2. Aardappelrooien als loonarbeid 185
6.3. Wecken, landbouwhuishoudschool Lierop 193 6.4. Les in zuivelbereiding, landbouwhuishoudschool Posterholt 194
6.5. Religieuzen in het landbouwhuishoudonderwijs 201 7.1. Diploma van de landbouwcursus voor boerinnen, 1932 237 7.2. Praktische les, landbouwhuishoudschool Lonneker 242 7.3. Landbouwhuishoudleraressen in de klederdracht van de Streek waarin zij
werkten t.g.v. een jubileum, 1928 259
7.4. Boerinnen aan de vergadertafel, jaren dertig 266 7.5. Naar het wereldcongres van de plattelandsvrouwen te Amsterdam, 1947... 268
7.6. Brochure van het Technisch Bureau voor de Huishoudelijke Arbeid ten
Plattelande 274 7.7. Cursus van de Huishoudelijke Voorlichting, inmaakles, jaren veertig 276
7.8. Brochure beroepskeuze plattelandsmeisjes, 1946 285 7.9. Tuinbouwles, landbouwhuishoudschool St. Anthonis, 1960 291
7.10. Modeshow werkkleding 291 8.1. Greta Smit (1900-1980) 307 8.2. HVP werkt ook voor repatrianten uit voorrnalig Nederlands-Indie, jaren
zesttg 337
LIJST VAN BIJLAGEN
Kaart1. Spreiding van het landbouwhuishoudonderwijs in Nederland, 1912/
1913 359 2. Spreiding van het landbouwhuishoudonderwijs in Nederland, 1925 360
3. Spreiding van het landbouwhuishoudonderwijs in Nederland, 1948 361
Grafiek
1. Aantal leerlingen/studenten in het agrarisch onderwijs, 1920-1968 362
Tabel
6.1. Verscheidenheid van het landbouwhuishoudonderwijs in de
LIJST VAN A F K O R T I N G E N
ORGANISATIES
ACWW Associated Country-Women of the World
ABTB Aartdiocesane Boeren- en Tuindersbond
CBPB Christen Boerinnen, Boerendochters, Plattelandsvrouwen en -meisjesbond
CBS Centraal Bureau voor Statistiek
CBTB Christelijke Boeren- en Tuindersbond
DLG Drents Landbouw Genootschap
FAO Food and Agriculture Organisation
FML Friese Maatschappij van Landbouw
GBB Gelderse Boerenbond
GL Groninger Landbouwbond
GMLN Groninger Maatschappij van Landbouw en Nijverheid
GML Groninger Maatschappij van Landbouw Gelderse Maatschappij van Landbouw
GOML Gelders-Overijsselse Maatschappij van Landbouw
HML Hollandse Maatschappij van Landbouw
HVP Huishoudelijke Voorlichting ten Plattelande
IIAV Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging
KNBTB Katholieke Nederlandse Boeren- en Tuindersbond KNLC Koninklijk Nederlands Landbouw Comité
LEI Landbouw Economisch Instituut
LLB Limburgse Landbouw Bond
LLTB Limburgse Land- en Tuinbouwbond
LTB Land- en Tuinbouwbond
NBB Nederlandse Boerenbond
NBP Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen
NBV Nationaal Bureau voor Vrouwenarbeid
NCB Noord-Brabantse Christelijke Boerenbond
NSB Nationaal Socialistische Beweging
OLM Overijsselse Landbouw Maatschappij
ULG Utrechts Landbouw Genootschap
VOLHN Vereniging tot Ontwikkeling van de Landbouw in het Hollands Noorderkwartier
ZLM Zeeuwse Landbouw Maatschappij
ONDERWIJS
EHBO Eerste Hulp bij Ongelukken
HBS Hogere Burger School
HNO Huishoud- en Nijverheidsonderwijs
LBHHO Landbouwhuishoudonderwijs
LO Lager Onderwijs
LH Landbouw Hogeschool
MULO Meer Uitgebreid Lager Onderwijs
NO Nijverheidsonderwijs
N X I X Nijverheidsonderwijsakte voor het landbouwhuishouden
N XXI Nijverheidsonderwijsakte voor het land- en tuinbouwonderwijs
RLWS Rijkslandbouwwinterschool
VGLO Voortgezet Gewoon Lager Onderwijs
POLITIEKE PARTIJEN
RKSP Rooms-Katholieke Staatspaxtij SDAP Sociaal-Democratische Arbeiderspartij
TlJDSCHRDTEN
Bijv. Ned. Lb Weekblad Bijvoegsel by het Nederlands Landbouw-Weekblad
Lhhk Congres x (1...) Verslag van het «• Nederlandsch Landhuishoudkundig Congres,
ge-houdente , 1...
Maandblad Holl. Mij van Lb Maandblad van de Hollandsche Maatschappij van Landbouw
MB GOML 1... Mededelingen en Berichten van de Geldersch-Overijsselsche
Maat-schappij van Landbouw, over... NEC Nieuwe Rotterdamsche Courant
1. ' V E R G E T E N ' V R O U W E N EN G E N D E R A S P E C T E N
VAN L A N D B O U W EN P L A T T E L A N D
1.1. A G R A R I S C H E V R O U W E N EN L A N D B O U W P O L I T I E K : O N D E R W I J S ALS CASUS
1.1.1. Een 'vrouwenquaestie' in de landbouw ?
'.. .immers de belangen van den boer zijn toch ook d e belangen van de
boe-r i n en het is toch niet meeboe-r van dezen tijd d a t al de zaken van den man
vrouwen niet aangaan?' (1916)1
T h e d a W.S. M a n s h o l t (1879-1956)2 sprak deze w o o r d e n tot d e afdeling
L e e n s van d e G r o n i n g e r Maatschappij van L a n d b o u w e n Nijverheid. Als b o e r e n d o c h t e r van d e sociaal-democratisch g e z i n d e familie M a n s h o l t3 was
zij o n d e r d e l e d e n van deze afdeling o p g e g r o e i d . H a a r o p v o e d i n g h a d h a a r t e r d e g e v o o r b e r e i d o p e e n verantwoordelijke e n g e z a g h e b b e n d e po-sitie. In 1913 n a m zij d e functie van directrice van e e n nieuwe rijksoplei-dingsschool o p zieh. Ze k r e e g d e taak leraressen o p te l e i d e n voor e e n werkkring o n d e r b o e r i n n e n , a n d e r e plattelandsvrouwen e n h u n d o c h t e r s . H o e z e e r zij d a a r t o e g e m o t i v e e r d was, bleek uit h a a r o p m e r k i n g d a t h e t juist d e b o e r e n s t a n d was waarin v r o u w e n e e n e n o r m e a c h t e r s t a n d in
ont-wikkeling in te h a l e n h a d d e n :
'Wat we in de geheele maatschappij waarnemen, dat de vrouw in haar o n t -wikkelingsgang eenige stapjes achter den man aankomt (ik spreek niet v a n aanleg!) d a t openbaart zieh i n den boerenstand i n het dubbele ... . ' ( c a . 1919)4
D e familietraditie g e t r o u w streefde T h e d a M a n s h o l t e e n uitgesproken b r e -d e maatschappelijke invulling van h a a r werk n a . H a a r m o t t o hiel-d in -d a t vrouwen h u n a a n d e e l in d e m o d e r n i s e r i n g van d e l a n d b o u w e n d e verbete-ring van d e l e v e n s o m s t a n d i g h e d e n o p h e t platteland d i e n d e n o p te pak-ken. B o e r i n n e n h a d d e n volgens h a a r e e n voorbeeldfunctie o p h e t platte-l a n d te vervuplatte-lplatte-len. In h a a r w o o r d e n m o e s t e n zij e e n zodanige b o e r i n zijn:
dat ze in S t a a t is met kennis van zaken, d u s oordeelkundig, het haar toe-komende werk te verrichten, dat ze kan beoordeelen het nut van de ver-schillende werkzaamheden en daardoor misschien kan komen tot bespa-ring van arbeid en verder zal ze willen en moeten begrijpen de plaats van den landbouw in het maatschappelijk leven, zal z e vooral kennis willen n e -men van verschijnselen o p maatschappelijk gebied als coöperatie, vereeni-gingsleven, enz. en dan zal ze naast den man kunnen staan om te strijden voor gemeenschappelijke belangen.' (ca 1919)s
waar-H O O F D S T U K 1 . ' V E R G E T E N ' V R O U W E N
AFBEELDING 1.1. Theda Mansholt (1879-1956). Collectie Nieuw Rollecate, RA OVERIJSSEL.
over M a n s h o l t h a a r lezing in L e e n s hield. Toegespitst onderwijs, vakbla-d e n e n zelforganisatie w a r e n volgens M a n s h o l t vakbla-d e m i vakbla-d vakbla-d e l e n w a a r m e e b o e r i n n e n h u n gezamenlijke d o e l e n z o u d e n k u n n e n realiseren. Tegelij-kertijd m o e d i g d e zij b e i d e seksen a a n o m h i e r i n s a m e n te w e r k e n , zoals blijkt uit h a a r s p e e c h o p e e n gezamenlijke bijeenkomst van d e Vereniging e n van O u d l e e r l i n Vereniging e n van h e t L a n d b o u w o n d e r w i j s e n die van h e t L a n d -b o u w h u i s h o u d o n d e r w i j s te Overijssel in 1919.6 Deze oud-leerlingen
vorm-d e n e e n belangrijke vorm-d o e l g r o e p . Zij w a r e n i m m e r s vorm-d e m e e s t leergierigen o n d e r d e j o n g e of a a n s t a a n d e b o e r e n e n b o e r i n n e n e n zij z o u d e n d e toe-k o m s t van d e b o e r e n s t a n d g a a n b e p a l e n .
M a n s h o l t was n i e t d e e n i g e die zieh publiekelijk uitliet over d e belan-g e n van v r o u w e n in d e landbouw. I n dit b o e k k o m e n vele tijdbelan-genoten m a a r o o k v o o r g a n g e r s v o o r h e t voetlicht die m e t h a a r in d e v e r g e t e l h e i d zijn geraakt. M a n s h o l t trad namelijk in m e e r d e r e o p z i c h t e n in d e voetspor e n van e e voetspor d e voetspor e pleitbezovoetsporgevoetspors. Reeds a a n d e v o o voetspor a v o n d van d e N e d e voetspor -l a n d s e v r o u w e n b e w e g i n g h a d d e n e n k e -l e b e f a a m d e m a n n e n e n v r o u w e n geijverd voor m a a t r e g e l e n o m d e arbeids- e n scholingsmogelijkheden v o o r vrouwen in d e l a n d b o u w te v e r b e t e r e n . Scholing was in d e o g e n van feministen e n h e r v o r m e r s h e t m i d d e l bij uitstek o m v o o r u i t g a n g in dit op-zicht te b e v o r d e r e n . A.M.M. (Mienette) Storm-van d e r Chijs (1814-1895)7
s p e e l d e d a a r i n e e n t o o n a a n g e v e n d e rol. Vanwege h a a r p l e i d o o i e n v o o r h e t meisjesvakonderwijs staat zij in d e geschiedschrijving als féministe bek e n d . Uit l a n d b o u w h i s t o r i s c h e b r o n n e n blijbekt d a t zij o o bek v o o r l a n d b o u w
-L A N D B O U W P O -L I T I E K : O N D E R W I J S A -L S C A S U S v o o r m a n n e n , a m b t e n a r e n e n l e d e n van d e koninklijke familie redevoe-r i n g e n h i e l d waaredevoe-rin zij vooredevoe-r m e e redevoe-r aredevoe-rbeids- e n onderedevoe-rwijsmogelijkheden v o o r vrouwen in d e l a n d b o u w pleitte. In 1863 verwierf zij h e t s p r e e k r e c h t o p d e jaarlijkse N e d e r l a n d s e l a n d b o u w c o n g r e s s e n . N a d i e n g e b r u i k t e ze d a t vele j a r e n a c h t e r e e n o m d e ' v r o u w e n q u a e s t i e ' in d e l a n d b o u w o n d e r d e a a n d a c h t te b r e n g e n . H e t lukte Storm-van d e r Chijs e c h t e r n i e t o m in l a n d b o u w k r i n g e n v o l d o e n d e a c h t e r b a n te mobiliseren. O n d a n k s h a a r welbespraaktheid, g o e d e c o n t a c t e n e n aanzienlijk v e r m o g e n k o n zij n i e t o p directe resultaten in d e l a n d b o u w s e c t o r terugkijken.8
Waarschijnlijk heeft Storm-van d e r Chijs n i e t geweten d a t e n k e l e j a r e n voor h a a r d o o d d r i e landbouworganisaties e r i n slaagden elk e e n school m e t cursussen v o o r zuivelvakonderwijs a a n v r o u w e n te o p e n e n .9 E e n e n o r
-m e prijsdaling in d e zuivelexport h a d d e r e g e r i n g e r t o e g e b r a c h t scholing voor d e v e r b e t e r i n g van d e zuivelproductie te g a a n subsidieren. I n 1889 kwam dit zuivelvakonderwijs tot stand m a a r h e t k e n d e slechts e e n kort-stondige bloei. Z e s j a a r later w a r e n d e m e e s t e l a n d b o u w w o o r d v o e r d e r s er-van overtuigd d a t zuivelfabrieken d e leveranciers er-van d e twintigste e e u w z o u d e n w o r d e n . Onderwijs ter v e r b e t e r i n g van d e zuivelbereiding o p d e b o e r d e r i j g r o e i d e d a a r o m n i e t uit tot e e n blijvend o n d e r d e e l in h e t N e -d e r l a n -d s on-derwijssysteem. Nieuwe o p l e i -d i n g e n v o o r functies in -d e zuivel-fabrieken k e n d e n g e e n vrouwelijke l e e r l i n g e n .1 0
Z o d o e n d e d u u r d e h e t bijna e e n halve e e u w n a d e hartstochtelijke plei-d o o i e n van Storm-van plei-d e r Chijs t o t plei-d a t s t r u c t u r e plei-d in onplei-derwijs voor vrou-w e n in d e l a n d b o u vrou-w vrou-w e r d voorzien e n M a n s h o l t d e u i t d a g i n g a a n n a m o m leiding te geven a a n d e o p b o u w van e e n a p a r t e tak van h e t l a n d b o u w o n -derwijs v o o r vrouwen: h e t l a n d b o u w h u i s h o u d o n d e r w i j s .1 1
1.1.2. Ontwikkelingsbeleid voor vrouwen in de landbouw
H e t l a n d b o u w h u i s h o u d o n d e r w i j s was achteraf gezien h e t s t a r t p u n t van e e n specifiek ontwikkelingsbeleid voor vrouwen in d e landbouw. H e t on-derwijs v o r m d e e e n a p a r t e tak van h e t landbouwonon-derwijs. In 1909 was h e t d e p r i m e u r aan d e rijkslandbouwwinterschool te V e e n d a m o m d e d e u r e n voor e e n e x p e r i m e n t e l e rijkslandbouwhuishoudcursus te o p e n e n . D e in-specteur van h e t landbouwonderwijs h a d h i e r t o e h e t initiatief g e n o m e n .
D e organisatie van h e t nieuwe onderwijs verliep aanvankelijk volgens d e regels die ook v o o r h e t overige l a n d b o u w o n d e r w i j s van toepassing war e n . Als maatschappelijke owarganisaties e e n l a n d b o u w h u i s h o u d c u war s u s of -school wilden instellen, k o n d e n zij rijkssubsidie aanvragen. A a n d e h a n d van d e a a n v r a g e n stelden d e Directie L a n d b o u w e n d e b e v o e g d e minister jaarlijks e e n b u d g e t o p d a t m o e s t w o r d e n v e r a n t w o o r d in d e Tweede
Ea-rner. D e inspectie g e b r u i k t e d e subsidies o m institutionele e n inhoudelij-ke v o o r w a a r d e n a a n d e financiering te stellen. D o o r specifieinhoudelij-ke landbouw-h u i s landbouw-h o u d l e r a r e s s e n o p te l e i d e n e n als rijksleraressen a a n te stellen kwa-m e n e r vrouwelijke b e r o e p s k r a c h t e n o p h e t p l a t t e l a n d kwa-m e t e e n zelfde
uit-g e b r e i d t a k e n p a k k e t als d e rijkslandbouwleraren, later -consulenten. Be-halve d e organisatie e n uitvoering van h e t cursuswerk was d e taak van d e leraressen o m individuele voorlichting e n lezingen te geven. O o k d i e n d e n zij excursies te o r g a n i s e r e n , d e v e r e n i g i n g e n van oudleerlingen te o n d e r -s t e u n e n e n v e r d e r alle-s a a n te p a k k e n wat d e uitvoering van h e t land-bouw- e n plattelandsbeleid z o u b e v o r d e r e n .
D e g e v o e r d e onderwijspolitiek z o r g d e e r v o o r d a t h e t landbouwhuis-h o u d o n d e r w i j s al gauw e e n g r o t e regionale e n levensbesclandbouwhuis-houwelijke ver-s c h e i d e n h e i d v e r t o o n d e . Niet alleen d e d i e p g a n g van h e t onderwijver-s liep zeer u i t e e n , m a a r o o k h e t aantal lessen, h e t vakkenpakket, d e vervolg- e n nevenactiviteiten, d e huisvesting e n d e samenstelling van d e leerlingen-g r o e p e n v a r i e e r d e n o v e r e e n k o m s t i leerlingen-g d e inzichten van d e orleerlingen-ganisati.es. O o k o n t s t o n d e n e r g r o t e verschillen in succes tussen d e organisaties af-hankelijk van d e m a t e waarin d e b e t r o k k e n leerlingen, l e e r k r a c h t e n e n b e s t u u r d e r s zich v o o r dit onderwijs inzetten.
N i e t verwonderlijk was h e t d a t d e overheveling van dit onderwijs van h e t l a n d b o u w o n d e r w i j s n a a r h e t nijverheidsonderwijs v o o r meisjes o p sterk verzet stuitte. Tegenstrijdige r e g i o n a l e e n levensbeschouwelijke be-l a n g e n v e r m e n g d e n zich m e t e e n a be-l g e m e n e afkeer t e g e n d e sterkere over-h e i d s i n m e n g i n g , d e o p g e l e g d e standaardisering e n d e uiteindelijke uni-f o r m e r i n g n a a r v o o r b e e l d van h e t stadse h u i s h o u d o n d e r w i j s . Dit bevor-d e r bevor-d e e e n wankel evenwicht waarin o n bevor-d e r l i n g e s a m e n w e r k i n g e n afstem-m i n g g r o e i d e .
D a t h e t onderwijs m e t zijn b e p e r k t e d u u r geenszins v o l d o e n d e was o m d e b r e e d g e f o r m u l e e r d e doelstellingen te verwerkehjken, w a r e n d e bet r o k k e n e n bij h e bet onderwijs zich bet e r d e g e bewusbet. Gezamenlijk o n d e r n a -m e n zij actie o -m nieuwe, verwante vrouwspecifieke initiatieven e n instel-l i n g e n voor zeinstel-lforganisatie, voorinstel-lichting, v o r m i n g e n o n d e r z o e k van d e g r o n d te tillen. Z o d o e n d e o n t s t o n d e r geleidelijk a a n e e n h e c h t n e t w e r k van gelijkgerichte activiteiten.1 2 D e b e r o e p s g r o e p van l a n d b o u w h u i s h o u d
-leraressen die sinds 1913 d o o r M a n s h o l t e n d e later o p g e r i c h t e zuster-scholen te Posterholt (rooms-katholiek, 1920) e n Zetten (protestants-christelijk, 1931) w e r d e n opgeleid, leverde d e a a n g e w e z e n p e r s o n e n o m d e dagelijkse leiding van deze activiteiten o p zich te n e m e n .
Institutioneel bleef h e t l a n d b o u w h u i s h o u d o n d e r w i j s tot 1968 e e n apar-te tak van h e t nijverheidsonderwijs v o o r meisjes. Wei n a m e n veel tweejarige l a n d b o u w h u i s h o u d s c h o l e n die n a d e Tweede W e r e l d o o r l o g als p a d d e -stoelen uit d e g r o n d w a r e n g e s c h o t e n , in d e l o o p d e r j a r e n d e n a a m huis-h o u d s c huis-h o l e n t e n p l a t t e l a n d e a a n . D e d e n k b e e l d e n over d e t o e k o m s t van b o e r e n d o c h t e r s , b o e r i n n e n e n a n d e r e plattelandsvrouwen v e r a n d e r d e n h e t beleid uiteindelijk zo sterk d a t h e t n e t w e r k van vrouwspecifieke activiteiten o p h e t p l a t t e l a n d w e r d o n t m a n t e l d of o n h e r k e n b a a r o p g i n g in b r e d e r e v e r b a n d e n . M e t d e invoering van d e Wet o p h e t Voortgezet O n d e r wijs, k o r t gezegd d e M a m m o e t w e t , v e r d w e e n in 1968 h e t l a n d b o u w h u i s -h o u d o n d e r w i j s als a p a r t e onderwijstak. N a d i e n was e r alleen sprake van
L A N D B O U W P O L I T I E K : O N D E R W I J S A L S C A S U S verschillende niveaus van H u i s h o u d - e n Nijverheidsonderwijs (HNO) . De o p l e i d i n g e n v o o r l a n d b o u w h u i s h o u d l e r a r e s s e n e n d e v a k g r o e p Land-b o u w h u i s h o u d k u n d e a a n d e L a n d Land-b o u w H o g e s c h o o l w e r d e n in d e j a r e n zeventig v e r b r e e d tot h u i s h o u d k u n d i g e o p l e i d i n g e n in h e t a l g e m e e n . D e b o e r i n n e n b o n d e n vingen h u n drastische ledenverlies o p d o o r zieh te ver-b r e d e n tot plattelandsvrouwenorganisaties, rnaar e e n aantal afdelingen verzelfstandigden zieh of g i n g e n o p in a l g e m e n e r e v e r b a n d e n . Tegelijker-tijd n a m d e o n d e r s t e u n i n g e n directe bernoeienis van d e b o e r e n b o n d e n sterk af. D e Huishoudelijke Voorlichting t e n P l a t t e l a n d e sloot tenslotte h a a r b u r e a u in d e j a r e n tachtig o m d a t d e overheid d e subsidie stopte. Vrouwen in d e l a n d b o u w w a r e n uiteindelijk g e e n uitdrukkelijke e n speci-fieke d o e l g r o e p meer.
1.1.3. De TweedeFeministische Golf: nieuwe behoeften van vrouwen in de landbouw I n tegenstelling tot wat d e institutionele geschiedenis van deze vrouwspe-eifieke activiteiten suggereert, is h e t niet waar d a t agrarische v r o u w e n zichzelf vanaf d e j a r e n zestig vereenzelvigden m e t a n d e r e plattelands- e n m e t stadsvrouwen. Wel s t o n d e n h e n steeds m e e r dezelfde m o g e l i j k h e d e n ter beschikking waarvan velen o o k g e b r u i k m a a k t e n . H e t opleidingsni-veau van ' b o e r i n n e n ' e n h u n d o c h t e r s Steeg gestaag. O p e e n e n k e l i n g n a h a a l d e n b o e r e n d o c h t e r s d i p l o m a ' s in h e t voortgezet e n b e r o e p s o n d e r -wijs, m a a r als v a n o u d s meestal n i e t ter v o o r b e r e i d i n g o p e e n b a a n of d e leiding over e e n bedrijf in d e landbouw. Vrouwen die via h e t huwelijk of e e n m a a t s c h a p t o c h in d e l a n d b o u w t e r e c h t k w a m e n of bleven, k r e g e n te m a k e n m e t d e situatie d a t zij z o n d e r l a n d b o u w o p l e i d i n g alleen h e t o n g e -s c h o o l d e 'in-springwerk' of h e t niet-agrari-sche, o n d e r -s t e u n e n d e werk o p h e t bedrijf k o n d e n d o e n . H e t g e b r e k a a n g e d e g e n v o o r k e n n i s o n d e r v o n -d e n zij m e e r e n m e e r als e e n h a n -d i c a p b m als gelijkwaar-dige p a r t n e r m e e te k u n n e n d e n k e n over d e ontwikkelin^ van h e t bedrijf e n d e te n e m e n beslissingen. I n d e j a r e n tachtig volgden d a a r u i t nieuwe initiatieven tot h e t o p z e t t e n van l a n d b o u w e u r s u s s e n e n -leertrajecten die o p n i e u w speci-fiek o p v r o u w e n in d e l a n d b o u w w e r d e n t o e g e s n e d e n v o o r wat betreft d e i n h o u d , d e duur, d e frequentie e n h e t tijdstip.
B o v e n d i e n h e b b e n agrarische vrouwen in d e j a r e n tachtig zelf nieuwe vakorganisaties o p g e z e t o m h u n b e r o e p s b e l a n g e n te b e h a r t i g e n . Daarin w e r k t e n zij vooral a a n h u n positie in d e landbouwsector. Maatschappelijk gezien c o n f r o n t e e r d e d e marginalisering van d e v r o u w e n a r b e i d o p h e t bedrijf h e n m e t g r o t e arbeidsrechtelijke ongelijkheid. G e h u w d e agrari-sche v r o u w e n s t o n d e n p e r definitie n i e t als reguliere a r b e i d s k r a c h t gere-gistreerd. Z o n d e r officiele Status vielen zij e v e n m i n ö n d e r e e n verzekering als m e d e - o n d e r n e m e r . V e r b e t e r i n g e n in h e t stelsel van sociale z e k e r h e i d h a d d e n g e e n b e t r e k k i n g o p h u n arbeidsbijdrage. Extra v e r z e k e r i n g e n slo-ten d e m e e s t e l a n d b o u w e r s g e z i n n e n uit k o s t e n b e s p a r i n g n i e t v o o r h e n af. H i e r d o o r o n t b r a k elke j u r i d i s c h e g r o n d o m voor g e h u w d e agrarische
v r o u w e n a a n s p r a a k te k u n n e n m a k e n o p sociale u i t k e r i n g e n of verzeke-ringsgelden die h u n a r b e i d o p h e t bedrijf d e k t e n , h o e o n m i s b a a r h e t aan-d e e l van aan-deze vrouwen o o k was.
Sinds d e j a r e n n e g e n t i g h e b b e n m e e r e n m e e r v r o u w e n h u n positie als o n d e r n e m e r of m e d e - o n d e r n e m e r j u r i d i s c h g e f o r m a ü s e e r d , meestal in d e v o r m van e e n m a n - v r o u w m a a t s c h a p . Steeds vaker g a a n o o k d o c h t e r s e e n m a a t s c h a p m e t h u n v a d e r of b e i d e o u d e r s a a n als zij o p termijn h e t ouderlijk bedrijf willen o v e r n e m e n . O n d e r d e ( m e d e ) o n d e r n e e m s t e r s zijn steeds m e e r vrouwen die e e n eigen werkveld o p d e b o e r d e r i j h e b b e n , bijvoorbeeld in e e n eigen teelt, d e verwerking e n / o f v e r k o o p van p r o d u c -t e n van h e -t bedrijf of in e e n nie-t-agrarische m a a r -toeris-tische of verzor-g e n d e sfeer. D a a r n a a s t heeft e e n deel van d e verzor-g e h u w d e v r o u w e n uit d e l a n d b o u w s e c t o r h u n b a a n b u i t e n s h u i s a a n g e h o u d e n of als h e r i n t r e e d s t e r o p n i e u w o p g e p a k t .
Gezien d e v e r s c h e i d e n h e i d waarin d e z e v r o u w e n h u n leven v o r m g e v e n , is h e t n i e t verwonderlijk d a t zowel h e t b e l e i d v o o r plattelandsvernieuwing als h e t l a n d b o u w b e l e i d n o g altijd van g r o o t b e l a n g is v o o r h e n . I n d e ja-r e n n e g e n t i g h e b b e n agja-raja-rische v ja-r o u w e n s a m e n m e t d e plattelandsvja-rou- plattelandsvrou-wenorganisaties a a n d e kaak gesteld h o e z e e r d e leefbaarheid e n h e t voor-z i e n i n g e n n i v e a u o p h e t p l a t t e l a n d t e k o r t s c h o t e n . N i e u w e ontwikkelings-p r o g r a m m a ' s r o e ontwikkelings-p e n j u i s t v r o u w e n o ontwikkelings-p zieh in te zetten voor d e verbete-ring van zowel d e e c o n o m i s c h e positie van d e b o e r e n s t a n d als d e algehele
L A N D B O U W P O L I T I E K : O N D E R W I J S A L S C A S U S Ieefbaarheid o p h e t plattelarid. Bij plattelandsvernieuwing w o r d t specifiek van agrarische vrouwen verwacht d a t zij h e t voortouw n e m e n . Samenwerking tussen m a n n e n e n vrouwen Staat n u wel in e e n a n d e r m a a t s c h a p p e -lijk k a d e r d a n i n d e tijd d a t T h e d a M a n s h o l t d a a r v o o r pleitte. Feit is d a t d e v e r t e g e n w o o r d i g i n g van v r o u w e n in d e b e l a n g e n b e h a r t i g i n g e n b e -l e i d s o r g a n e n voor d e -l a n d b o u w ver achterb-lijft in verge-lijking t o t d i e in a n d e r e sectoren. O o k zijn e r nauwelijks vrouwen in l e i d i n g g e v e n d e posi-ties e n bestuursfuncposi-ties in d e l a n d b o u w te v i n d e n . Professionalisering e n d e d a a r t o e b e n o d i g d e scholingsmogelijkheden lijken n o g altijd noodzakelijk te zijn voor d e a r b e i d zelf, d e beroepsstatus e n d e b e l a n g e n b e h a r t i -g i n -g .1 3
1.1.4. In de Spiegel van anderhalve eeuw ovo-drieluik voor vrouwen
Uit h e t v o o r g a a n d e blijkt d a t v o o r vrouwen in d e l a n d b o u w e e n specifiek ontwikkelingsbeleid is gevoerd. Vanwege d e doelstellingen e n d e doel-g r o e p k u n n e n we d e d a a r u i t v o o r t doel-g e k o m e n activiteiten m e t r e c h t o n d e r h e t N e d e r l a n d s e ovo-drieluik voor d e l a n d b o u w s c h a r e n . H e t ovo-drieluik
Staat v o o r h e t integrale k e n n i s b e l e i d van Onderwijs, Voorlichting en
Onder-zoek t e n b e h o e v e van d e landbouwsector. I n h e t a l g e m e e n w o r d t gesteld d a t d i t drieluik in d e twintigste eeuw e e n belangrijke pijler v o r m d e v o o r d e uitvoering van h e t l a n d b o u w b e l e i d e n d a a r i n e n o r m effectief e n suc-cesvol was.
H e t ovodrieluik is o m m e e r d e r e r e d e n e n uitzonderlijk. L a n d b o u w o r -ganisaties e n overheid w e r k t e n n a u w s a m e n o m e e n stelsel van onderwijs, voorlichting e n o n d e r z o e k o p te b o u w e n d a t d e g e h e l e l a n d b o u w omvatte e n telkens w e e r bijgesteld m o e s t w o r d e n . D e organisaties v o r m d e n meest-al d e k a d e r s w a a r b i n n e n d e uitvoering plaatsvond. D e overheid Steide d e wettelijke regels e n d e h o o g t e van d e financiele o n d e r s t e u n i n g vast. Voor-al h e t onderwijs e n d e voorlichting s t o n d e n vaak o n d e r direct b e h e e r van d e landbouworganisaties of e e n van h u n afdelingen. Dit sectorale karak-ter b e v o r d e r d e h e t o n d e r l i n g e v e r b a n d e n d e v e r g a a n d e invloed van h e t landbouwkennissysteem. Bij a n d e r e sectoren v o n d d i t alles m e e r gefrag-m e n t e e r d plaats vanuit kleinere, gefrag-m e e r specifieke b e r o e p s - of vakvereni-g i n vakvereni-g e n . I n aantal e v e n a a r d e n deze ovo-voorzieninvakvereni-gen i n h u n bloeitijd i n d e j a r e n vijftig e n zestig die van alle a n d e r e sectoren t e z a m e n .1 4
R e c e n t heeft d e r u r a a l socioloog J a n D o u w e van d e r Ploeg e e n o p r o e p g e d a a n v o o r v e r d e r e historisering van wat hij n o e m t h e t expert- e n kennis-systeem a c h t e r h e t m o d e r n i s a t i e p r o j e c t in d e N e d e r l a n d s e l a n d b o u w .1 5
Naast deze Studie w o r d t o o k d o o r a n d e r e historici o n d e r t u s s e n h a r d daar-a daar-a n gewerkt. E e n geschiedschrijving vdaar-an d e wetenschdaar-aps- e n technologie-ontwikkeling t e n b e h o e v e van d e l a n d b o u w in d e twintigste e e u w is d o o r B i e l e m a n e n Priester afgerond.1 6 I n 1999 zijn o p dit terrein twee p r o m o
-tieonderzoeken van start g e g a a n : d e e e n over ruilverkaveling e n d e a n d e r over streekverbetering. Beide o n d e r w e r p e n zijn v o o r b e e l d e n van
project-m a t i g l a n d b o u w b e l e i d waarin h e t ovo-drieluik e e n zeer belangrijke on-d e r s t e u n e n on-d e roi k r e e g t o e g e w e z e n .1 7 A n d e l a e n M a a t h e b b e n i n m i d d e l s
h u n p r o m o t i e o n d e r z o e k e n in deze richting g e p u b l i c e e r d1 8 e n d e a u t e u r
is m o m e n t e e l e e n g e n d e r g e s c h i e d e n i s van d e L a n d b o u w h o g e s c h o o l / Landbouwuniversiteit W a g e n i n g e n a a n h e t schrijven1 9.
D a a r n a a s t bestaan er o u d e r e historische beschrijvingen van afzonderlij-ke instellingen die deel u i t m a a k t e n van h e t ovo-drieluik. Deze zijn veelal b e p e r k t tot d e motivaties v o o r d e o p r i c h t i n g , d e doelstellingen, d e activi-teiten, d e zichtbare resultaten e n d e v e r a n d e r i n g e n d a a r i n .2 0 In m e e r
réc e n t e b o e k e n over d e gesréchiedenis van vele afzonderlijke l a n d b o u w o r g a -nisaties e n h e t proefschrift van o u d - l a n d b o u w v o o r ü c h t e r Crijns is e r wel sprake van e e n m e e r integrale a a n p a k m a a r n i e t vanuit e e n g e n d e r p e r -spectief.
H e t is opvallend d a t h e t ovo-drieluik meestal w o r d t geassocieerd m e t d e m o d e r n i s e r i n g van landbouwproductiewijzen e n vervolgens w o r d t ver-eenzelvigd m e t e e n m a n n e l i j k e d o e l g r o e p . H e t is veelzeggend d a t tot voor k o r t vrijwel n i e m a n d heeft o p g e m e r k t d a t vrouwen in dit a l g e m e n e b e e l d o n t b r e k e n e n zieh heeft afgevraagd w a a r o m d a t zo is. N e d e r l a n d k e n t im-m e r s voornaim-melijk gezinsbedrijven. Daarin h e b b e n b o e r i n n e n e n boe-r e n d o c h t e boe-r s boe-r e e d s vooboe-rafgaand m a a boe-r o o k tijdens h e t bestaan van h e t ovo-drieluik veel a a n h e t landbouwbedrijf bijgedragen. H u n a a n d e e l b e t r o f n i e t alleen h u n werk v o o r h e t gezin e n in d e h u i s h o u d i n g m a a r o o k aller-h a n d e landbouwwerk. D e sekse-exclusiviteit die uit deze v e r o n a c aller-h t z a m i n g blijkt, lijkt als vanzelfsprekend a a n ' l a n d b o u w m o d e r n i s e r i n g ' te zijn g a a n kleven.2 1
H e t ovo-drieluik b i e d t e c h t e r e e n uitstekend a a n k n o p i n g s p u n t o m e e n wetenschappelijke discussie over d e g e n d e r a s p e c t e n van l a n d b o u w m o d e r -nisering e n plattelandsontwikkeling o p g a n g te b r e n g e n . H e t ovo-drieluik was zo n a u w o p h e t landbouw- e n plattelandsbeleid afgestemd, d a t h e t d e mogelijkheid o p e n t o m via h e t d a a r i n g e v o e r d e k e n n i s b e l e i d tot d e k e r n van d e landbouwpolitiek te k o m e n . B o v e n d i e n was dit h e t e n i g e land-b o u w t e r r e i n waarin expliciet seksespecifiek land-b e l e i d w e r d gevoerd. Hier-d o o r v o r m Hier-d e n Hier-d e vrouwspecifieke activiteiten enerzijHier-ds e e n afspiegeling van h o e d e sekse-segregatie e n sekse-exclusiviteit in d e l a n d b o u w gestalte k r e g e n . Anderzijds f u n g e e r d e n zij als kristallisatiepunt v o o r d e g e n d e r d i s -cussies die a a n h e t l a n d b o u w - e n plattelandsbeleid ten g r o n d s l a g lagen. 1.1.5. Het onderwijs voor vrouwen in de landbouw: onderzoeksvragen
A a n d e basis van dit b o e k ligt d e vraag n a a r g e n d e r a s p e c t e n van d e N e d e r -landse landbouwpolitiek. Via h e t specifieke onderwijs voor b o e r i n n e n e n h u n d o c h t e r s is e e n m i d d e l g e v o n d e n o m d e g e n d e r a s p e c t e n van landb o u w m o d e r n i s e r i n g e n plattelandsontwikkeling in h e t s a m e n s p e l van p o -litieke k r a c h t e n e n h e t a l g e m e e n maatschappelijke k a d e r in b e e l d te krij-g e n . D e m e e s t e a a n d a c h t krij-gaat uit n a a r h e t l a n d b o u w h u i s h o u d o n d e r w i j s
L A N D B O U W P O L I T I E K : O N D E R W I J S A L S C A S U S als casus o m d a t h e t ovo-drieluik voor vrouwen vanuit dit onderwijs w e r d o p g e b o u w d .2 2
C e n t r a a l staan d r i e o n d e r z o e k s v r a g e n . D e eerste vraag is welk a a n d e e l di-verse g r o e p e n v r o u w e n in d e l a n d b o u w m o d e r n i s e r i n g e n plattelandsont-wikkeling w e r d toegewezen in d e discussies over h e t onderwijs e n h o e k r e e g dit in h e t onderwijs als v o o r b e e l d van l a n d b o u w b e l e i d steeds op-n i e u w gestalte. D e tweede vraag betreft d e z e g g e op-n s c h a p vaop-n d e b e t r o k k e op-n vrouwen zelf hierover: o p welke p u n t e n in h e t landbouw- e n plattelands-beleid k r e g e n diverse g r o e p e n vrouwen via h e t onderwijs invloed toege-wezen of o p welke p u n t e n eisten zij die voor zieh o p . De d e r d e vraag gaat over d e h o u d i n g van d e betreffende vrouwen t e g e n o v e r d e b e o o g d e ver-a n d e r i n g e n d o o r n ver-a te g ver-a ver-a n welke o n d e r d e l e n zij in h e t onderwijs e n d e discussies d a a r o v e r s t e u n d e n , b e k r i t i s e e r d e n of links lieten liggen.
Voor h e t b e a n t w o o r d e n van deze vragen is o p d e eerste plaats e e n i n h o u -delijke analyse van d e discussies e n d e besluiten r o n d h e t onderwijs van belang. Daaruit zullen d e p r i o r i t e i t e n e n g e s c h i l p u n t e n blijken die d e be-t r o k k e n g r o e p e r i n g e n e n insbe-tellingen n a a r v o r e n b r a c h be-t e n . Tevens k a n h i e r u i t w o r d e n gedestilleerd o p welke p u n t e n seksesegregatie in land-b o u w m o d e r n i s e r i n g e n plattelandsontwikkeling w e r d land-b e v o r d e r d , danwel bediscussieerd e n eventueel b e s t r e d e n . H e t was alle b e t r o k k e n e n e r h e e l wat a a n g e l e g e n o m h u n s t a n d p u n t e n te articuleren. M e t n a m e gold d a t h e t l a n d b o u w h u i s h o u d o n d e r w i j s . O m d a t h e t o n d e r centraal staatsgezag stond, was landelijke c o ö r d i n a t i e e n h e t b e s p e l e n van d e p u b l i e k e e n poli-tieke o p i n i e h i e r v o o r onontbeerlijk. B o v e n d i e n wilde i e d e r e g r o e p e r i n g h a a r a a n d e e l o p e i s e n w a a r o p ze volgens d e wet r e c h t m e e n d e te h e b b e n . H e t g e e n wel e n g e e n d o o r g a n g v o n d , verwijst n a a r d e gestelde prioritei-t e n e n h e prioritei-t poliprioritei-tieke gewichprioritei-t van d e beprioritei-treffende g r o e p e r i n g e n .
T e n tweede w o r d t d e organisatie van d e besluitvorming zelf b e k e k e n . E e n politieke analyse d a a r v a n is o n d e r a n d e r e noodzakelijk o m o p h e l d e -r i n g te ve-rschaffen ove-r d e m a t e waa-rin e n d e wijze w a a -r o p d e bet-reffende d o e l g r o e p van vrouwen zelf i n b r e n g k r e g e n , d a n wel opeisten e n h o e zij g e s t i m u l e e r d of g e r e m d w e r d e n o m h u n eigen b e l a n g e n te articuleren e n te b e h a r t i g e n .
Vervolgens is h e t e e n d e r d e p u n t d a t zal w o r d e n n a g e g a a n h o e d e ver-schillen in opstelling s a m e n h i n g e n m e t u i t e e n l o p e n d e voorstellingen van d e ideale b o e r i n e n d e ideale t o e k o m s t van d e b o e r e n d o c h t e r alsook m e t welke v r o u w b e e l d e n of d e n k b e e i d e n over v r o u w e n e m a n c i p a t i e e n fémi-n i s m e die o v e r e e fémi-n k w a m e fémi-n . B o v e fémi-n d i e fémi-n k o m t via d e ofémi-nderwijsevaluaties e fémi-n d e reacties van cursisten e n leerlingen informatie b o v e n tafel over d e k n e l p u n t e n die zij bij d e uitvoering van h e t b e l e i d t e g e n k w a m e n .
Tenslotte zullen d e b e t r o k k e n e n g r o e p e r i n g e n in al h u n verscheiden-h e i d w o r d e n o n d e r k e n d . Deze b e l a n g verscheiden-h e b b e n d e n verscheiden-h a d d e n zeer diverse so-ciale b i n d i n g e n e n h u n b a n d m e t d e g e n e n zij v e r t e g e n w o o r d i g e n k o n
z e e r verschallend van a a r d zijn. In d e n e g e n t i e n d e eeuw w a r e n d e pleitbe-zorgers e n initiatiefhemers vooral sociaal-liberalen: g r o t e r e l a n d e i g e n a a r s e n p l a t t e l a n d s n o t a b e l e n , plus e n k e l e vrouwen uit h u n m i d d e n die zieh h e t lot van v r o u w e n in d e l a n d b o u w e n o p h e t p l a t t e l a n d a a n t r o k k e n . La-ter sloten professionele d e s k u n d i g e n , p r a k t i s e r e n d e l a n d b o u w e r s , over-h e i d s a m b t e n a r e n e n l e e r k r a c over-h t e n e n over-h u n organisaties zieover-h v o o r over-h e t on-derwijsbeleid daarbij aan. H e t aantal v r o u w e n o n d e r h e n n a m daarbij ge-leidelijk a a n t o e . Vanwege d e verzuiling m e n g d e n zieh o o k vertegenwoor-digers van verschillende d e n o m i n a t i e s in d e besluitvorming. Vanaf d e ja-r e n d e ja-r t i g zaten e ja-r b o v e n d i e n ook steeds m e e ja-r niet-agja-raja-rische veja-rtegen- vertegen-woordigers in verschillende o r g a n e n .
1.2. HlSTORIOGRAFISCHE INBEDDING
1.2.1. Een ongeschreven geschiedenis: onzichtbaarheid en stereotypering 'Si «révolution silencieuse» il y a, il en est une plus silencieuse encore: celle accomplie par les agricultrices et passée sous silence. En effet, alors que de nombreux ouvrages de chercheurs et agricole et rural, peu s'attachent à comprendre la participation des agricultrices au changement social de la paysannerie, à rendre aux agricultrices leurs part de «révolution silencieu-se».'(1987)2 3
D e Franse sociologe Lagrave geeft m e t b o v e n s t a a n d citaat a a n h o e z e e r agrarische v r o u w e n n o g m e e r d a n h u n m a n n e n o p h e t Franse p l a t t e l a n d n a d e Tweede W e r e l d o o r l o g e e n revolutie h e b b e n m e e g e m a a k t z o n d e r d a t die is o p g e m e r k t . De A m e r i k a a n s e historica J e n s e n laat zien d a t ge-schiedschrijvers plattelandsvrouwen laten verdwijnen zoals e e n m a g i ë r d o e t m e t zijn k u n s t e n : zo zijn ze e r wel, zo zijn ze e r niet. Terwijl v r o u w e n in d e z o g e n a a m d e 'lieux d e m é m o i r e s ' o p e n van h e t p l a t t e l a n d duidelijk aanwezig zijn, lijken ze v e r d w e n e n als we d e geschiedschrijving b e k i j k e n .2 4
O o k in N e d e r l a n d k o m e n agrarische e n a n d e r e plattelandsvrouwen nauwelijks in beeld. O v e r h u n a a n d e e l a a n d e landbouw- e n plattelands-ontwikkeling in d e l o o p van d e N e d e r l a n d s e geschiedenis is weinig be-k e n d . K o m e n vrouwen uit d e agrarische sector in d e m e d i a a a n b o d , d a n t o o n t d e verslaggever zieh veelal g e ï n t r i g e e r d d o o r h e t h e m o n b e k e n d e . M a a r als d e vrouwen w o o r d e n tekortschieten e n r e p o r t e r s h u n stilte invul-len, k o m t d e o n w e t e n d h e i d over h u n leef- e n d e n k w e r e l d schrijnend a a n h e t licht. D a n lijkt h e t alsof d e r e p o r t e r s h u n b e v i n d i n g e n v a n u i t e e n ver, exotisch l a n d verslaan.2 5 H e t is e c h t e r n i e t verwonderlijk d a t m e n s e n
te-rugvallen o p s t e r e o t y p e r i n g e n zolang zij zieh n i e t werkelijk in d e levens van deze v r o u w e n v e r d i e p e n e n h e n t e g e m o e t t r e d e n als zelfstandig h a n -d e l e n -d e m e n s e n m e t e e n eigen kijk o p -d e werel-d o m h e n h e e n . Naast - de-ze stereotypering k o m t h e t r e g e l m a t i g v o o r d a t karakteriseringen o p
