Hans De Witte, Jacques van Hoof en Kees Vos
Inleiding
'Baanonzekerheid, werknemersreacties en vakbondsparticipatie'
De arbeidsmarkt is de laatste jaren opnieuw sterk in beweging. Na decennia van achteruit gang en groeiende werkloosheid, lijkt zich een periode aan te dienen van economische groei, dalende werkloosheid en schaarste op de ar beidsmarkt. Zo groeit zowel in Nederland als België het aantal 'knelpuntvacatures', die niet onmiddellijk kunnen worden ingevuld.
Deze 'optimistische' tendensen verhullen echter ook minder rooskleurige evoluties. Sinds de jaren negentig woedt er in Europa (en dus ook in Nederland en België) een sterke sa- neringsgolf. Herstructureringen, fusies, over names, 'downsizing' en bedrijfssluitingen be heersen het economische nieuws. Deze evolu ties gaan vaak gepaard met massale afdankin gen en verhogen tevens de gevoelens van onzekerheid onder hen die niet werden afge dankt.
Over de economische gevolgen van herstruc tureringen is al veel inkt gevloeid. Onderzoek naar de wijze waarop w erkn em ers reageren op baanonzekerheid ten gevolge van herstructure ringen, is echter schaars. Helemaal schaars is onderzoek naar de consequenties van baanon zekerheid voor de vakbew eging en dan vooral voor de mate, waarin het de participatie van werknemers beïnvloedt. Leiden herstructure ringen en de onzekerheid die ze met zich mee brengen tot specifieke reacties van werkne mers? Beïnvloedt baanonzekerheid het percen tage leden of hun bereidheid om zich voor de vakbeweging in te zetten ? Worden werknemers door onzekerheid afgeschrikt om zich voor de vakbeweging in te zetten of vergroot baanonze kerheid juist hun bereidheid om zich in te zet ten voor collectieve doelen? Haken werkne mers omwille van baanonzekerheid af, wan neer hen gevraagd wordt om deel te nemen aan bijv. ondernemingsraadverkiezingen ?
Om deze en gelijkaardige vragen te beant woorden, werd in januari 1999 in Leuven een internationaal congres georganiseerd over
‘Plant closures an d dow n sizin g in Europe. H ow d o European w orkers an d th e trade union m ov em en t react towards jo b in secu rity ana th e threat o f becom in g u n em ployed i1 Daarbij waren natuurlijk o o k N ederlandse en Vlaam se on d erzoekers aanwezig. O m dat dit th em a ac tu eel is én on d erzoeksm atig tevens in een la cu n e voorziet, werd besloten om een d eel van de gepresenteerde papers (na review ing) te bu n delen tot een N ederlandstalig th em an u m m er van h et Tijdschrift voor A rbeidsvraag stu kken . Dit leidde tot dit nummer onder de ti
tel ‘B aan on zekerheid, w erkn em ersreacties en
v akbon d sp articip atie’.
De mate, waarin baanonzekerheid samen gaat met het vakbondslidmaatschap en metl specifieke attitudes ten opzichte van de vakbe-! weging, vormt het thema van de bijdrage van Hans De Witte, waarmee dit themanummer wordt geopend. Hij start vanuit de vaststelling dat werknemers het lidmaatschap van een vak bond motiveren vanuit de nood aan bescher ming. Daarom wordt een samenhang veronder steld tussen baanonzekerheid en het lidmaat schap van een vakbond. Deze samenhang wordt door hem in België ook empirisch vastge steld. Verder veronderstelt hij dat de gevolgen van jobonzekerheid verschillend kunnen zijn voor leden en niet-leden. In tegenstelling tot de verwachting, leidt jobonzekerheid onder vakbondsleden in zijn onderzoek niet tot de wens om het lidmaatschap op te zeggen of tot negatievere attitudes ten opzichte van de vak bond. Alleen de gepercipieerde steun van de vakbond wordt door jobonzekere leden iets ne gatiever beoordeeld. Onder niet-leden blijkt jobonzekerheid de wens te vergroten om lid te
Inleiding
worden, terwijl ook het geloof in de vakbond en haar doelen hoger ligt binnen deze werkne- merscategorie. De resultante van beide bewe gingen suggereert dat jobonzekerheid eerder een ledenwinst in plaats van een ledenverlies kan inhouden in de context van de Belgische arbeidsverhoudingen.
Met de bijdrage van Bram Steijn zijn we op vertrouwde Nederlandse bodem aanbeland. Op basis van het aanbodpanel van de OSA be antwoordt hij drie onderzoeksvragen. Aller eerst analyseert hij de evolutie van subjectieve en objectieve indicatoren van baanonzekerheid in Nederland tussen 1992 en 1996. De confron tatie met werkloosheid en het hebben van een flexibele baan worden door hem als objectieve indicatoren van baanonzekerheid beschouwd. Hij stelt een lichte toename vast van flexibel werkenden en subjectieve baanonzekerheid in de geanalyseerde periode. Daarnaast analy seert hij de samenhang tussen deze indicato ren van baanonzekerheid en de sociale klasse van de respondenten. Respondenten uit de arbeidersklasse blijken - globaal genomen - een iets hogere kans te hebben op baanonzeker heid. Tot slot analyseert hij de samenhang tussen baanonzekerheid en het lidmaatschap van een vakbond, waarbij hij tevens nagaat of deze relatie identiek is in diverse sociale klas sen. Baanonzekerheid blijkt in regel niet sa men te hangen met het lidmaatschap van een vakbond in Nederland en deze samenhang blijkt voor alle onderzochte sociale klassen analoog te zijn. Alleen in 1996 blijkt subjec tieve baanonzekerheid eenmalig - ? - samen te hangen met vakbondslidmaatschap.
Peter Kerkhof en collega's verleggen hun blikveld naar een ander aspect van vakbonds- participatie: het stemmen en het zich kandi daat stellen bij ondernemingsraadsverkiezin- gen in Nederland. Ze vertrekken van het 'exit' versus 'voice' model van Hirschman waarin participatie in de ondernemingsraad als een actieve en constructieve wijze wordt opgevat om om te gaan met ontevredenheid ('voice'). Ze verwachten daarom geen directe effecten 'hoofdeffecten') van baanonzekerheid op vak- bondsparticipatie, doch veronderstellen dat baanonzekerheid zal interageren met onder meer tevredenheid en verbondenheid met de vakbeweging. Deze hypothesen worden ge toetst aan de hand van survey- onderzoek bij werknemers in de openbare sector. Ze stellen
daarbij inderdaad vast dat het samenspel van baanonzekerheid en tevredenheid of betrok kenheid samenhangt met de intentie om te gaan stemmen. Onzekere werknemers die on tevreden zijn of zich niet verbonden voelen met hun organisatie, vertonen daarbij de laag ste intentie om te gaan stemmen. Met de inten tie om zich kandidaat te stellen worden echter geen samenhangen vastgesteld.
Ook Sjoerd Goslinga gaat in zijn bijdrage in op de samenhang tussen baanonzekerheid en vakbondsparticipatie. Hij analyseert echter een veel breder gamma aan vakbondsacties, zoals het bezoeken van een vakbondsvergadering, het deelnemen aan vakbondsacties op bedrijfs- vlak en het bekleden van een kaderfunctie. Hij stelt daarbij vast dat baanonzekerheid een rechtstreekse samenhang vertoont met het zoeken van steun en informatie bij de vakbond. Deze samenhangen worden verder onderzocht in een tweede studie, waarin wordt ingegaan op de behoefte aan dienstverlening door de vakbond. Hij stelt daarbij - in lijn van het voor gaande - vast dat onzekere vakbondsleden een grotere behoefte rapporteren aan specifieke vormen van dienstverlening, zoals informatie over de arbeidsmarkt en loopbaanbegeleiding. In zijn besluit formuleert hij dan ook enkele suggesties over de wijze waarop een aanbod aan dienstverlening over deze thema's kan wor den uitgebouwd.
Hans Pruyt sluit de (kwantitatief georiën teerde) bijdragen uit Nederland af met een kwa litatieve studie van een case uit de chemische industrie. Het gaat om een bedrijf met een rijke traditie op het gebied van werknemerspartici- patie, dat sedert een aantal jaren deel uitmaakt van een internationaal concern. Vanuit de top van het concern wordt een actief herstructure- ringsbeleid gevoerd. Dit creëert voor het be drijf een nieuwe vorm van werkonzekerheid naast de al langer bestaande onzekerheid ten gevolge van de scherpe internationale concur rentie, omdat het moet voldoen aan de rentabi- liteitscriteria die binnen het concern als maat staf gelden. Deze vorm van werkonzekerheid hangt als een zwaard van Damocles boven de pogingen tot collectieve belangenbehartiging van de werknemers. Hoewel de belangstelling en inzet voor de ondernemingsraad nog steeds groot zijn, heeft de OR veel moeite om een doeltreffende strategie te vinden ten opzichte van de verschillende afslankingsoperaties, te
Inleiding
meer omdat de relatie met de nieuwe, door het concern van buitenaf aangestelde top van het bedrijf door wantrouwen gekenmerkt wordt. Participatie in de Europese onderne mingsraad van het concern biedt vooralsnog geen alternatief. Deze casus geeft een weinig bemoedigend beeld van ontwikkelingen die gezien de voortgaande processen van over name en herstructurering in Europa vermoede lijk steeds meer gevolgen zullen krijgen voor werkzekerheid en werknemersparticipatie.
Dit themanummer wordt afgesloten door een bijdrage van Axel van den Berg en Anthony Masi. Zij vergelijken de mate, waarin werkne mers zich baanonzeker voelen na een afslan- kingsoperatie in twee sterk verschillende insti tutionele contexten: Zweden en Canada. Cen traal in hun analyse staat de vraag in hoeverre de negatieve gevolgen (i.c. baanonzekerheid) van downsizing 'verzacht' worden door een aantal intermediaire variabelen. Ze analyseren de impact van drie dergelijke 'bufferende' varia belen: de verhoudingen tussen werknemers en de werkgever in het betreffende bedrijf, de aan wezigheid en opstelling van de vakbeweging, en de mate waarin de werknemers over moge lijkheden beschikken om snel opnieuw werk (en een inkomen) te vinden na een afdanking ('externe zekerheid'). Uit hun resultaten blijkt vooreerst dat de confrontatie met een inkrim- pingsoperatie in het verleden de gevoelens van baanonzekerheid vergroot. Alleen voor de ver onderstelling dat de aanwezigheid van 'externe zekerheid' deze invloed afzwakt, wordt enige
evidentie gevonden. Daarnaast worden enkelf interessante verschillen tussen Zweden en Ca nada vastgesteld en becommentarieerd.
Uit de diverse bijdragen aan dit themanum mer blijkt dat baanonzekerheid problematiscf is en dit niet alleen voor de individuele werk nemers en hun bedrijf, doch tevens voor dt vakbeweging. De saneringsgolf die over Euro pa woedt is aan het begin van dit decenniurr nog niet geluwd. De problematiek van her structureringen, downsizing en baanonzeker heid zal daardoor wellicht niet snel van het to neel verdwijnen. Deze topic stelt dan ook spe cifieke opdrachten aan de vakbeweging. Dt vaststelling dat de vakbeweging niet om dil thema heen kan, houdt overigens niet alleer problematische kanten in. Specifiek voor dt Nederlandse situatie, waarin ledenwerving er ledenbinding een continu aandachtpunt blijft biedt de problematiek van baanonzekerheic juist de mogelijkheid om een aanbod aar dienstverlening uit te bouwen, zoals bijv Sjoerd Goslinga in zijn bijdrage betoogt.
Noot
1 Dit congres werd georganiseerd door het Hoge: Instituut voor de Arbeid (HIVA) van de KU Leu ven, in samenwerking met het 'European Centrt for Workers' Questions' (EZA). Het werd moge lijk gemaakt dankzij de financiële steun van dt Europese Commissie. Zie ook de aankondiging in dit tijdschrift (1998, nr. 4, p. 407).
