1 LESSEN VOOR DE XXISTE EEUW, 24 FEBRUARI 2003
IS BETER ALTIJD GOED? ETHIEK, GENEESKUNDE EN VERB ETERING
Kris Dierickx Centrum voor biomedische ethiek en recht Faculteit geneeskunde Samenvatting
Binnen het biomedisch onderzoek en de klinische praktijk is er niet langer uitsluitend aandacht voor de genees-kunde, maar stellen we ook een groeiende belangstelling vast voor de verbetering van de psychische en fysieke toestand van gezonde mensen. Sinds twee decennia is er dan ook sprake van zoiets als een wensgeneeskunde, waarin de behoeften of wensen van gezonde mensen centraal staan. Deze ‘wensgeneeskunde’ omvat de medische genetica, de plastische chirurgie, de preventieve en transplantatiegeneeskunde, de tandheelkunde, sommige domeinen van de sportgeneeskunde en verder ook wat in Kramers ‘Listening to Prozac’ omschreven wordt als ‘cosmetische psychofarmacologie’, waarbij men vooral focust op stemmingsverbeteraars (zoals bijvoorbeeld Prozac) waarmee ook de stemming van psychisch gezonde personen verbeterd zou kunnen worden, en op psychoactieve cognitieverbeteraars (zoals bijvoorbeeld Rilatine) die de concentratie verbeteren en op die manier tot betere prestaties kunnen leiden voor een bepaalde periode. De opkomst van deze ‘verbeteringskunde’ stelt zowel directe praktische vragen naar het gebruik van deze verbeteringsmiddelen als meer fundamentele vragen naar de doelen van de geneeskunde en de betekenis van ‘verbetering of enhancement’.
De verbeteringsgedachte en meer in het bijzonder de eugenetica - alles in het werk stellen om het 'goede nageslacht' van de burgers te bevorderen - heeft diepere wortels dan men op het eerste gezicht vermoedt. Historisch krijgt de menselijke voortplanting, en noodzakelijkerwijze de rationele aanwending ervan, daarbij een centrale plaats. Een van de oudste uiteenzettingen over een eugenetische utopie vinden we in Plato's filosofie over de staatsordening. Maar ook bij Thomas Morus (Utopia 1516) en Tommaso Campanella (Zonnestad 1623) vinden we hiervan voorbeelden.Op het ogenblik dat de utopieën hun eerste wetenschappelijke (genetische) basis krijgen, en tegelijk hun statuut van utopie verliezen, worden het wetenschappelijke programma's. Samen met deze nieuw gevonden verklarende kracht groeide de hoop om deze kracht meer rechtstreeks te gaan aanwenden, ook om sociale problemen aan te pakken. Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat maatregelen vanuit een negatieve eugene tica resulteerden in wetgeving. Ook in onze tijd lijken mensen in deze vormen van eugenetische verbetering te blijven geloven, zoals bijvoorbeeld blijkt uit recente ontwikkelingen in Singapore en China.
De weerstand tegenover deze eugenetische verbeteringspraktijken wordt door de meeste auteurs onderschreven op basis van verschillende zware tekortkomingen in dit gedachtegoed. Maar indien aan de kritieken tegemoet zou kunnen worden gekomen, zouden individuele vragen naar verbetering dan ook nog zoveel weerstand oproepen? In onze dagen zetten evoluties op verschillende fronten van de medische research het verbeteringsdenken weer op de agenda. Vooral het denken rond genetische modificatie heeft hierin een belangrijke rol gespeeld. Verschillende terreinen van de genetische verbetering worden verkend in het hedendaags onderzoek: lengte, de nood aan slaap, geheugen, cognitieve capaciteiten, houdingen en gedrag. Genetische modificaties zouden er bijvoorbeeld in de toekomst kunnen voor zorgen dat de ‘normale’ levensduur van mensen verschoven wordt met enkele tientallen jaren.
2 De ethische reflectie rond de wenselijkheid en het moreel gehalte van dergelijke ingrepen brengt verschillende vragen en spanningsvelden met zich mee. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk dat genetische modificaties kunnen leiden tot onverwachte resultaten. Daarnaast is het mogelijk dat we iets waardevols verliezen wanneer we in staat zouden zijn om bepaalde kenmerken genetisch te veranderen. Een nader onderzoek van het concept ‘verbetering’ dringt zich op
De term ‘verbetering’ wordt in medisch-ethische discussies gewoonlijk gebruikt om een tussenkomst te beschrijven die bedoeld is om een menselijke kenmerk beter te maken dan wat noodzakelijk is om een goede gezondheid te krijgen of te herstellen. Zo begrepen functioneert verbetering als een belangrijk concept in twee verschillende morele discussies: de discussie over de eigen grenzen van de geneeskunde, en de discussie over de ethiek van zelfverbetering. Beide gesprekken overlappen elkaar voor een deel, maar het verbeteringsconcept speelt in de twee discussies een sterk verschillende rol.
In het eerste discours functioneert verbetering meestal als een ethische grensterm. Verbetering wordt gebruikt om de grenzen van professionele verplichtingen aan te geven om medische tussenkomsten na te streven die doelen nastreven die verder liggen dan de geneeskunde. In die zin functioneert verbetering als een bovengrens om de rol van de geneeskunde te bepalen en om de eigen sfeer van het biomedisch onderzoek af te lijnen in een tijd waarin technologische mogelijkheden steeds minder bovengrenzen lijken te hebben.
In het tweede discours over de persoonlijke beslissingen van mensen om zichzelf of hun kinderen te verbeteren speelt de term verbetering een heel andere rol. Hier functioneert het concept niet zozeer als een grens, maar als een wegwijzer die reizigers toelaat om zichzelf te oriënteren binnen de verschillende ethische grenzen die relevant zijn voor hun situatie. Het gebruik van het concept wordt gekleurd door het feit dat, in de meeste omstandigheden, de persoonlijke verbetering van onszelf en onze kinderen als moreel prijzenswaardig wordt beschouwd. Of een bepaalde verbetering als moreel verdacht wordt gekwalificeerd hangt mee af van de doelen en waarden van de menselijke activiteit die het meetinstrument wordt waarmee de verbetering wordt gemeten, veeleer dan van bepaalde intrinsieke kenmerken van de verbetering zelf.
Is beter altijd goed? Dromen over en werken aan de verbetering van de mens als individu en als soort is een oud gegeven. Het is duidelijk de voorgestelde manieren om verbetering te verstaan als een moreel concept hun beperkingen hebben. De interpretatie van verbetering in termen van het onderscheid behandeling-therapie lijkt meest bruikbaar wanneer de grens van de expertise van de geneeskunde ter sprake komt. Bezorgdheid voor de authenticiteit van een bepaalde prestatie vormt vooral een morele uitdaging voor het individu. Verbeteringsinterventies die sociale problemen willen aanpakken hebben een boodschap voor de biogeneeskunde, individuen, ouders en de samenleving: deze vorm van verbetering lijkt de sociale problemen te verergeren en geeft een epistemologische grens aan voorbij dewelke genetische (en bij uitbreiding medische) benaderingen niet alleen overbodig maar ook conceptueel onjuist zijn.
Vragen
1. Wat wordt bedoeld met ‘eugenetische verbetering’? Illustreer met voorbeelden.
2. Wat wordt bedoeld met de ziektegebonden verklaring voor het onderscheid tussen verbetering en behandeling? En wat zijn de nadelen van deze benadering?
3. Verklaar het concept van enhancement binnen een ethiek van persoonlijke verbetering en geeft de implicaties ervan aan.
