Het dak van het onderwijshuis

s &._o 3 2ooo

HOOFDEN

&

ZINNEN

INHOUD

Functies van het hoger onderwijs Studentenbezetting in Mexico

Het dak van het

onderwijshuis

Het acute tekort aan leerkrachten in het primair onderwijs en daarna in het voortgezet onderwijs, het 'zwart' worden van scholen, de gevolgen van de invoering van de tweede fase en het studiehuis: de smeulende veenbrand in het on-derwijs laait af en toe hoog op. Die uitslaande branden leiden tot meestal kortstondige en altijd op-pervlakkige politieke aandacht. Goedbedoelde, maar wemrg doordachte paniekmaatregelen zijn daarvan vaak het gevolg. Voor-spelbaar is dat binnenkort ook het hoger onderwijs aan de beurt is voor een dergelijke politieke be-zorgdheid, om vergelijkbare rede-nen als eerder het basis-en voort-gezet onderwijs: gebrek aan ge-kwalificeerde docenten, en een sterk van samenstelling verande-rende instroom, vooral in de Randstad. Door de samenstelling van de komende cohorten school-verlaters zal het H B o zich daar binnenkort geconfronteerd zien met een hoog percentage alloch-tone instromers en de universitei-ten voorlopig waarschijnlijk met een daling in de studentenaantal-len.

Nederland wil naar een 'ken-niseconomie'. Dat wordt be-schouwd als onze voornaamste economische troefkaart in de ko-mende tijd. Reden genoeg, zou je denken, om dan eens goed naar het onderwijs te kijken als de plek waar kennis wordt overgedragen, het verwerven van en omgaan met nieuwe kennis wordt aangeleerd ('leren leren'), en nieuwe kennis wordt gegenereerd. Waar komt

die nieuwe kennisproductie van-daan? Toch minstens voor een dee! van het hoger onderwijs. Moeten we dat dan niet koesteren als de kip met de gouden eieren? Moe

-ten we die kip niet zo gezond mogelijk houden, en aan de leg?

Gezond betekent niet per se: alleen maar meer geld geven. Fi-nancieel gezien moeten er altijd keuzen worden gemaakt, zelfs bij miljardenmeevallers. En het is heel wel verdedigbaar dat de

fun-damenten en de benedenverdie-pingen van ons onderwijshuis als eerste in aanmerking komen voor meer geld. Geld lost niet alles op, maar goede onderwijsmidde-len, vernieuwende onderwijsme-thoden, betere werkomstandig-heden, betere lerarenopleidingen kosten meer dan er nu aan uitge-geven wordt. Financieel gezien is het ook zeer verdedigbaar dat er voorrang gegeven wordt aan on-derdelen van de zorgsector - met name aan zorg voor oudere men-sen die om gezondheidsredenen niet meer thuis kunnen wonen. Maar als de fmanciele prioriteiten wellicht terecht ergens anders lig-gen, ontslaat dat de overheid en de politiek nog niet van de plicht om een visie te hebben op waar het heen moet met het hoger onder-wijs. Om consistente opvattingen te ontwikkelen over wat de cultu-rele en de maatschappelijke bete-kenis van dit dak van het onder-wijshuis is of zou moeten zijn, en wat dat betekent voor de verant-woordelijkheden van de overheid. Pas dan kan op een zinvolle manier worden gepraat over vraagstukken van bekostiging, van kwaliteitsbe-moeienis, van marktwerking.

Er heeft lang, veel te lang, een ambivalente houding bestaan

- m-~el .en de >e-nd ;e: Fi-ijd bij is m- ie-a is tOT les le- ig-en

•e-,

. is er 1et :n -en :n. en i g-de •m 1et !T-en :u-: e- !T-en lt-.d. .er en en s &..o 3 2ooo

H

OO

F

D

EN

&

ZINNEN

zeker in PvdA-kringen - tegen-over het hoger onderwijs. Daar

werd immers de elite opgeleid, en

dat was in sociaal-democratische verhoudingen een verdacht be-grip. Eigenlijk moest je het hoger onderwijs maar zo hard mogelijk behandelen: de verwende jongens

en meisjes van de samenleving

moesten niet zeuren, want die hadden het a! luxe genoeg. Oat het

hager onderwijs een

buitenge-woon sterke rol kan vervullen- en

de afgelopen

so

jaar ookheeft

ver-vuld- in maatschappelijke eman-cipatieprocessen, en dat juist cul-turele en intellectuele elites be-langrijk zijn voor de kwaliteit van een samenleving die niet willeven

bij brood aileen, dat is allemaal

slechts langzaam doorgedrongen.

En vlak onder de oppervlakte slui -mert nog steeds de gevoelsmatige afweerreactie, zeker tegen

univer-siteiten: acadernici verdienen in hun beroepsleven vaak meer dan

lager opgeleiden, en dat maakt het per definitie verdacht om op de hand van het acadernisch onder-wijs te zijn. Die reactie vertaalt zich in een narrig soort argwaan ten opzichte van claims uit het hager onderwijs, of ze nu van

stu-denten, van docenten, van onder-zoekers of van bestuurders ko-men.

Functies van bet honer onderwijs

Nu staan er, zoals gezegd, forse problemen voor de deur, groten-deels om dezelfde redenen als in het basis- en voortgezet onder-wijs: het docentencorps vergrijst,

het kost moeite om aan nieuw

per-soneel te komen, en de

multi-etnische samenleving stelt het on-derwijs voor problemen waarmee we in Nederland nog nauwelijks

ervaring hebben. Het gaat de ko-mende jaren ook met het hoger onderwijs niet vanzelf goed. En de politiek zal zich dus helderder stand pun ten moeten vormen over

de econornische, maatschappe-lijke en culturele functie die zij

ziet voor hogescholen en universi-teiten. En over de vraag hoe zij die functies kunnen blijven vervullen.

Economisch: om in de kenniseco-nornie vooraanstaand te worden en te blijven, is een goed

opge-leide bevolking en voldoende

hoogwaardig fundamenteel en

toegepast onderzoek nodig. On-derzoek vindt voor een dee! ook elders plaats dan aan de universi-teiten, maar wei altijd gevoed

door wat er aan de universiteiten

gebeurt. Het wordt gevoed door fundamenteel onderzoek, dat niet onrniddellijk in markttermen ren-dabel is, maar wei vee! geld kost. Het geschiedt door onderzoekers die aan de universiteiten zijn op-geleid, en dat wordt steeds moei-lijker - zie de huidige discussie rond de aio's. Studenten en toe-komstige onderzoekers, en de

in-stituties waar zij worden opgeleid,

investeren niet aileen in hun eigen toekomst maar ook in de toe-komst van de N ederlandse

econo-rnie. Het gaat dus niet aan om te

zeggen dat ze daarvoor maar zelf

de kostprijs moeten betalen. Waarmee overigens ook niet

ge-zegd is dat de overheid als enige

andere financieringsbron moet

worden aangesproken. Een gro-tere bijdrage vanuit de betrokken

economische sectoren zelf zou

rninstens evenzeer voor de hand liggen. En voor industrielen op terrnijn wellicht een rendabeler

optie dan de beurs.

Maatschappelijk: niets heeft in de

afgelopen halve eeuw een meer

emanciperend effect gehad dan het hager onderwijs. Met de massale toestroom naar de universiteiten in de jaren '6o en '7o werden alle

klassegebonden

opleidingsgren-zen doorbroken. Voor hele gene-raties 'eerste studeerders' heeft het hager onderwijs daarmee ook

een doorbraak in maatschappelijke kansen betekend; het huidige kabi-net is een goed voorbeeld van die

sociale mobiliteit. Met enige

ver-traging zou hetzelfde kunnen

wor-den gezegd over de maatschappe-lijke emancipatie van vrouwen. Is men zich ervan bewust dat er nu

een hele categorie 'nieuwe

Neder-landers' voor de poort staat voor wie een dergelijke sociale

emanci-patie even belangrijk is? En dat het belang van de samenleving en dat

van de betrokken individuen daar-bij parallelloopt? Vanuit het oog-punt van de veelbepleite integra-tie: niets bevordert zozeer de inte-gratie in een nieuwe

sociaal-cultu-rele context als de mogelijkheid tot gewaardeerde deelname

daar-aan. Maar bovendien: er wordt de komende tien jaar een enorm te-kort aan hoger opgeleiden ver-wacht, aan mensen die de fakkel

kunnen overnemen als de

baby-boomers massaal de arbeidsmarkt

verlaten. In dat Iicht kunnen wij

ons eenvoudigweg geen

verspil-ling van talent veroorloven, en dat doen wij wel als wij ons hoger on-derwijs niet beter inrichten op de

nieuwe multi-etnische

samenle-ving. En ook dat zal alweer niet

vanzelf gaan, en niet zonder extra geld. Marktconforme

voorwaar-den bievoorwaar-den hier geen uitweg, en 'toegankelijkheid' is een te

sim-pele vertaling van wat er moet ge-be\rren.

166

s &_o 3 2ooo

HOOFDEN

&

ZINNEN

Cultureel: universiteiten zijn al eeuwenlang naast onderwijs- en

onderzoeksinstituties ook de

hoedsters van cultureel erfgoed, materieel in de vorm van opge-bouwde bibliotheken, intellectu-eel door de vorming van vooraan-staande wetenschappers in vaak kleine en kwetsbare vakgebieden. Wij geven in Nederland vele mil-joenen uit aan de instandhouding van monumenten, van museaal erfgoed, inmiddels ook van land-schappelijk erfgoed, maar de overheid lijkt laconieker te zijn ten opzichte van ons wetenschappe-lijke erfgoed en de rol die univer-siteiten in dat opzicht vervullen. Wetenschapsgebieden die slecht scoren in termen van markt-waarde - zowel wat de aantallen studenten betreft als wat de 'ver-handelbare' opbrengst betreft

-staan sterk onder druk; universi

-Onder de vulkaan

De onderwijscrisis

van Mexico

Het is eind 1999 en ik ben voor een conferentie over mondialise-ring terug in Mexico: hetland dat ik tussen 1992 en 1995 viermaal langdurig bezocht voor onder-zoek naar 's lands milieupolitiek en de invloed van economische in-tegratie met de v s.

Mexico moderniseert snel, zo blijkt al direct op het vliegveld van Mexico Stad. Knullige uitstallin-gen hebben plaatsgemaakt voor

glossy winkeltjes die nauwelijks onderdoen voor die op vliegvel-den in Europa en de Verenigde

teiten die toevallig veel van dat soort kwetsbare vakgebieden in huis hebben, krijgen niet de extra ruimte om die te beschermen. Als daarvoor geen gezamenlijke maatschappelijke verantwoorde-lijkheid wordt gevoeld, zullen zij op afzienbare termijn onder de druk van 'bedrijfseconomische' motieven verdwijnen. Er zullen geen nieuwe wetenschappers in worden opgeleid, de bibliotheken zullen niet meer worden bijge-houden, er zal niet meer over worden gepubliceerd. In een land waar de individuele rijkdom zo groot is dat men vaak niet meer weet waar na het tweede huis, de tweede auto, de boot en de verre vakanties het geld aan uit te geven,

zou dat een beschamend vertoon van culturele armoede zijn.

Pas als je vanuit het perspectief van die drie functies hebt gekeken

Staten. Dezelfde waren, dezelfde reclames; aileen aan het personeel is te zien dat je in Latijns Am erika bent. Ook de aankomsthal en dou-ane zijn verbouwd en opgepoetst. De nieuwe entree van deze stad met haar minstens 2o miljoen in-woners aan de voet van de vulkaan Popocatepetl maakt indruk.

Het zou me gezien mijn nieuwe eerste impressie misschien moe-ten verbazen dat ik kort na aan-komst te horen krijg dat Mexico zich in een 'zeer ernstige crisis-situatie' bevindt. Ik kan me echter niet anders herinneren dan dat ik ieder bezoek opnieuw mensen sprak die vertelden dat de Mexi-caanse economie en politiek zich nu op een dieptepunt bevonden,

naar het hoger onderwijs in Ne-derland, kun je weloverwogen en consistente beslissingen nemen over wat er moet gebeuren om te voorkomen dat ook in deze sector van het onderwijs binnenkort grote problemen ontstaan. Een pro-actieve aanpak daarvan vraagt een gedifferentieerde benadering; de huidige discussies over frnan-ciering en stelselwijziging worden veel te eenzijdig en generiek ge

-voerd. Dat maakt de uitkomsten ervan kwetsbaar voor korte- ter-mijn politieke afwegingen, voor ambtelijk hobbyisme en sturing vanuit het lobbycircuit. Gm eco

-nomische, maatschappelijke en culturele redenen is daar op de iets langere termijn niemand mee ge-diend.

GREETJE VAN DEN BERGH

Lid redactieraad s &..o

dat de sociale spanningen onhoud-baar waren en dat de milieu

-toestand rampzalig was. Na een oppervlakkige analyse van de afge-lopen jaren, waarin oppositie

-partijen meer speelruimte hebben gekregen en er na de peso-crisis weer enige economische groei

heeft plaatsgevonden, zouden

deze noodkreten makkelijk als pa-thologisch kunnen worden afg

e-daan. Maar helaas is het ingewik-kelder.

Een uit de hand gelopen studentenbezetting

Tegenover enkele positieve ont-wikkelingen in de Mexicaanse po

-litiek en economie staan ook nega