Verspreidingskaarten van de botanische kwaliteit in Nederland uit FLORBASE

Verspreidingskaarten

van

de botanische

kwaliteit

in Nederland

uit

FLORBASE

J.P.M. Witte

_{(Vakgroep Waterhuishouding,}

Landbouwuniversiteit

_Wageningen,

Nieuwe Kanaal

_11,

6709 PA

Wageningen)

R. vander

Meijden

(Rijksherbarium

/ HortusBotanicus, Postbus9514, 2300 RA

Leiden)

Distributionmaps of the botanical

quality

inthe Netherlands from FLORBASE

A methodispresentedfor theassessmentof the botanicalqualityin the Netherlands. Thisqualityis

derived from thelargenational database FLORBASE which contains_{per square}km,data_onthe

pres-enceof_indigenousplant speciesin theperiod 1975-1990 (inall 4.5 millionrecords).7Specieswere

groupedinto 28‘ecological groups’ accordingtothe_{‘ecotopeclassification’ system.}21_Accordingto

the fact whethera_speciesisassignedtoseveralecologicalgroups orasingleone,itgetsan indica-tion-value ranging from 1/3 upto 1. Fromeach_squarekilometer the indication-values arecounted for eachecologicalgrouptoform ascore. Scores of differentecological groups arenotmutually comparablebecause,forinstance,each_{ecologicalgroup}has its_ownnumber of characteristic spe-cies. Therefore scores arenormalized tofourqualityclasses. For eachecological group, separate class boundaries are established. Accordingtothe_{score, asquare}kmcanbe classified as‘noise’, ‘moderately developed’, ‘good developed’or_{‘very good developed’.}These valuesaredepictedin the maps 5—32 with the colours grey,blue,yellowandred, respectively.The_mapsthus _givethe distri-bution aswellasthe_qualityof 28_ecologicalgroups in the Netherlands. The_mapsarecorrected for

regionaldifferences in the intensitywithwhich theplantinventories have been carried out.Mapsof this kind_canbe usedfor variouspurposes inthenationalplanningon naturerelated _subjects.

Inhoud

1. Inleiding 4

2. Overhet verzamelen vanfloragegevcnsinverbandmetverspreidaigskaarten 4

2.1. FLORBASE 7

3. Voorafgaandekwaliteitsbepalingen 8

4. _{Kwaliteitsbepalingperecologischegroep per}kilometerhok 9

4.1. Selectievansoorten 10

4.2. Ecologischegroepen volgenshetecotopensysteem 10

4.3. Indicatie waarden 12

4.4. Hiaatopvulling 13

4.5. Drempelwaarden 17

4.6. Resultaten:verspreidingskaarten 20

4.7. Over dewenselijkheidvannatuurwaarden _perkilometerhok 21

5. Toepassingen 21

6. Discussie 22

6.1. Wat_gevende kaartenweer? 22

6.2. Conclusies 56

1.

_Inleiding

Wie het

nodig

vindt _om de kwaliteit_van natuur te onderzoeken,wordt gecon-fronteerdmet

soortenrijkdom.

Het

_ligt

voor de handom testellendat,naarmate er

meer soorten

(planten,

dieren,

schimmels)

ineen

bepaald

gebied

leven, ook de

biologische

kwaliteitvandat

gebied

toeneemt. Dit is echtermaarin

beperkte

mate

waar.Dit artikelpresenteerteennieuwe,

betrekkelijk eenvoudige kwaliteitsbepaling,

en de resultaten ervan in devorm van

verspreidingskaarten

van 28

ecologische

groepen.Meer technische informatieoverde methode is tcvinden

bij

Witte_en Van der

_Meijden

1992.'

2. Over het verzamelenvan

_{floragegevens}

in verbandmet

verspreidingskaarten

De behoefteaanconcreet meetbare feitenover denatuur en aan

wetenschappelijk

verantwoorde

_analyse-

en

verwerkingsmethodes

voor die natuurgegevens, is pas vanaf de

_{jaren zeventig}

ontstaan. Die behoefte komtvoortuit de

_bezorgdheid

over

de kwaliteitvanhetmilieu,en vandenatuurin het

_bijzonder.

Die

bezorgdheid

kwam altot

_uiting

aanhet

_begin

vande20ste eeuw, toen_nogvooralineenkleine

kring

van natuurbeschermers.Het inzichtdat het

_systematisch

verzamelenvan kwantitatieve

gegevensover denatuur van

belang

was, leidde reeds in 1902tothet initiatief de wilde floravanheelNederlandin kaartte

brengen:

het landsdekkend verzamelenvan

concrete,

wetenschappelijk gecontroleerde

vindplaatsen

van alle in het wild

voor-komende

_{plantesoorten,}

en welop basisvan hetraster van de

topografische

kaar-ten.2Door dit

gelukkig vroegtijdige

inzicht, endoor de inzetvanvele, vooral

vrij-willige

waarnemers, ontstondeen_grootflorabestand- het

zogenaamde

Atlasbestand

- dat

gepubliceerd

is als de

driedelige

Atlas van de Nederlandse Flora.

3 4 5 _Dit

bestand bevatvan twee

inventarisatieperioden (1900-1949

en

1950-1985)

de

ver-spreidingsgegevens

van

'hogere planten',

weergegeven in

zogenaamde

uurhokken. In 1970 behoorde Nederland reedstotde best

_{geïnventariseerde}

landenterwereld,

maarbruikbare methodenomgegevensover de wilde flora buiten het strikte terrein

vande floristiektoe tepassen, ontbraken. Het

Natuurbeschermingsjaar

1970

gaf

een grote stimulans aanhet inventarisatie-onderzoekende

ontwikkeling

van

verwerkings-en

analysemethoden (zie § 3).

Naast de

landelijke

inventarisatie door

(vrijwillige)

floristen werden verscheidene

regionale (professionele)

inventarisaties_gestart,metnamedoor de

_provinciale

over-heden.Er ontstondenverscheidene

provinciale

florabestanden. Door verschillen in inventarisatie-intensiteiten

karteringsmethode

zijn

er

onderling

groteverschillen

tussendie bestanden. Ook verschillen de

provinciale

bestanden

_aanzienlijk

vanhet door de floristen

_aangelegde

bestand.

_{Sommige provincies,}

zoalsUtrecht, Zeeland, Noord-Hollanden

Overijssel,

kozen floristisch

_{getinte karteringsmethoden,}

_opeen

gedetailleerder

schaalniveau dan kilometerhokken. Andere

provincies,

zoals Zuid-Holland,DrentheenGelderland,

gebruikten

meer

vegetatiekundige

methoden. De

provincies

Noord-Srabanten

Limburg

kozenvoor de

_kartering

van

vegetatietypen,

aangevuld

meteen

beperkt

aantal

vegetatie-opnamen

en

soortenlijstjes

van

'indicator-soorten'. De

_{provinciale karteringen}

hebben vooral de aandachtvoorde botanische waarden in het

agrarisch

cultuurland sterk doentoenemen.

De gegevens uit deeerste twee delenvande Atlasvande Nederlandse Flora

zijn

geheel afkomstig

van floristen. In het derde deel

zijn

al

_waarnemingen

van

profes-sionelen opgenomen,maarde

bijdrage

vanfloristen is_noghet grootst.Maar in het

recent ontwikkelde

_{landelijke gegevensbestand}

FLORBASE67- dat in § 2.1 wordt

beschreven- is

2

/3vande

waarnemingen

verricht door

_{professionelen.}

Een

_speciaal

_puntvanaandacht

bij

het

analyseren

vande florabestanden

geldt

de

menselijke factor.

Bekend is het feit dat niet alle

gebieden

in Nederland_even

_goed

geïnventariseerd zijn.

Bovendien is de aandacht vaak

_uitgegaan

naar

bepaalde

typen ecosystemen, zoals de voedselarme hooilanden. De bestanden

_zijn

dus

_behept

met

waarnemerseffecten. Bij

het makenvan

verspreidingskaarten

van

ecologische

groe-pen kan

gedeeltelijk

voor deze effecten worden

gecorrigeerd

doorsoorten aante vul-lenmeteen

speciaal

hiervoor ontwikkelde methode. Deze methode wordt in

§

4.4

besproken,

maarhier kan alvast worden vermeld dat het aantal

opvullingen

per uur-hok of kilometeruur-hokeenindicatie

geeft

vande

'compleetheid'

vande

floragegevens.

Tot op zekere

hoogte geldt

dat hoe betereen

gebied

isonderzocht,destekleiner het aantal

_opvullingen

is. Het aantal

_opvullingen

-

volgens bepaalde

criteria

uitgevoerd

1

-op het Atlasbestand is weergegeven in Kaart 1. Ingrote

lijnen lijkt

de

_opvulling

voorde

periode

1902-1949

_{(Kaart IA)}

het_grootstin de dunbevolkte delenvan ons

land,

enhetkleinstinenrond de

bevolkingscentra.

Met

enige goede

wil kanmenin

Kaart IA de

ligging

vanenkelegrotesteden herkennen. Vormde hetvervoervroeger zo'n

_probleem

datmenvooral inventariseerde rond de

_{eigen woonplaats?}

Het

_lijkt

aannemelijk.

Voor de

_periode

1950-1980

_{(Kaart IB)}

is de

_opvulling

vooral

_gering

in Noord-Brabant. De_grote

_compleetheid

vande

_{Noord-Brabant-gegevens}

istedanken

aanhet

_speurwerk

vanéén

florist,

J.Cools.8_{Verder valt}

aanKaart 1B

op dat

ruim-telijke

verschillentussen het aantal

_{opvullingen enigszins}

samenvallenmetde

provin-ciegrenzen.

Dit valt

_goed

teverklarenmet_{het gegeven dat}een

gedeelte

vande pro-vinciale inventarisaties in het Atlasbestand

_{zijn ondergebracht.}

Op

verschillende manieren is

_{duidelijk geworden}

datmenvroeger minder

aan-dacht hadvoorde

voedselrijke

wateren dan

tegenwoordig.

Eén_vande

verklaringen

is datzeer

voedselrijke

ecosystemenin Nederland

_{altijd weinig}

in de

_{belangstelling}

vanfloristen hebben gestaan,omdatmen nueenmaal vooral

geïnteresseerd

is in alles watzeldzaam is. Een andere

_verklaring

_{is dat de floristen vroeger niet}vannatte

voe-tenhielden.Een

aanwijzing

hiervoor is dat_errelatief

_{weinig publikaties}

over

water-vegetaties

van_vroegerbestaan. Een andere

aanwijzing

istevinden in het

_uitgebreide

foto-archief vanhet

Rijksherbarium;

de daarin

aanwezige

foto's uit deeerste helft

van dezeeeuwtonenvooral floristen

(heren

in

_pak

enmet

hoed)

die

_veilig

het land

inspecteren (Foto 1).

Slechts

_sporadisch

kanmenin het archief foto'svanfloristente water

_tegenkomen.

Misschien komt dat wel omdat

_goede

laarzen vroegerschaarsen

duurwaren. Velen zullen zich datnuniet

_realiseren,

maar

goedkope

laarzen

_zijn

_pas in de

_{jaren vijftig}

beschikbaar

_gekomen.

9Vóór die

_tijd

_warenlaarzen_{duur maatwerk,} zodatmenop oude excursiefoto's floristen ziet die wikkels om de benen

_droegen

Foto 1. Inventarisatie-excursie _bij Roden, 1923. De heren zouden natte voetenkrijgen bij het onderzoeken _vande venflora.

staanof_{om er}

_moerassige

terreinenmee tebetreden.

_Wij

denkennu dat het

waar-nemerseffecteengrootdeelvan de

_{'vooruitgang'}

verklaart

_(zie

Kaart

₂₎

10 11 _die

zichtbaar werd op de

verspreidingskaarten

vanecotoopgroepA18

_{(verlandings-}

en

watervegetaties

vanzoetezeer

voedselrijke wateren):

de

'vooruitgang'

is

waarschijn-lijk grotendeels

eenartefact

(vergelijk

ook Kaarten IAen

2A!).

2.1. FLORBASE

"FLORBASE iseenbestandmet

_{plantesoort-waamemingen}

op 1 x 1 km-hokniveau.

Hetbestandbestaat uit gegevensvan

provincies, particulieren

en terreinbeherende

instanties." Aldus luidt de

_{(voorgeschreven) standaardvermelding}

vanFLORBASE-1

welkeelke

_{gebruiker bij publikaties}

dienttevermelden. Het bestandFLORBASE-1

omvatca.4 V2

miljoen

gegevensuit de

periode

1975-1990

(en

van FLORON ook de gegevensvan

1991).

7

Kaart 3

_geeft

het totale overzichtvanhetaantal

_waarnemingen

in FLORBASE-1

.

Het is

_duidelijk

datde

verdeling

vande

waarnemingen

overNederland

nogal ongelijk

is endeels

_samenhangt

met

_{provinciegrenzen.}

Tot 1970 werden

_bijna

alle

_{floragegevens}

door

_{vrijwilligers verzameld,}

die door het hele land

_{verspreid waarnemingen}

deden. Met de

opkomst

van de

provinciale karteringen

namechter derelatieve,alsmede de absolute omvang vande

vrijwilligersinspanningen

af. Pas nade

oprichting

van

FLORON in1988namhet aandeelweertoe,enzelfs

zodanig

dat FLORON

tegenwoor-dig

verreweg degrootstebronvankennisoverde

verspreiding

van

plantesoorten

op het niveauvankilometerhokken is.

Bij

het

_analyseren

van de gegevensmoet men

terdege rekening

houdenmet verschillen in de

_bijdragen

aanhet bestandtussende floristenende

professionelen.

Hetzou tevervoeren om hier

uitvoerig

op die verschillen integaan,maaréén op-vallende

_vergelijking

kan illustratief

zijn:

'/3vande

waarnemingen

inFLORBASE-1 is

afkomstig

van floristenen2/₃ van

professionelen;

beschouwt menechter alleende zeldzamesoorten

(

UFK

_1-4)

dan hebben floristenen

professionelen

hetzelfde

aan-deel

(V

2

).

De

_{ongelijke verdeling}

vande gegevensoverhet land uit FLORBASE levert pro-blemen op

bij

de

_analyses.

In

_§

4.4 _{wordt aangegeven op welke}

_wijze

voor

on-volledigheden

kan worden

_{gecorrigeerd,}

maarde daar beschreven

_{hiaatopvulmethode}

is niet afdoendevoorkilometerhokkenmetzeer

weinig

of in het

_geheel

_geen

waar-nemingen.

Kilometerhokken waarvan gegevens in FLORBASE- 1

volledig

ontbreken

(de

witte

hokjes

vanKaart

3)

komenvoor ingrotedelenvanFriesland,

_Groningen,

Flevolanden

Midden-Overijssel. Weinig

gegevens

zijn

voorhandenvande Veluwe

endeBetuwe, Noord-Brabant,Midden-en

Noord-Limburg,

en van de

_stedelijke

gebieden

rondRotterdam,Den

_Haag

enAmsterdam.

Ineenideaal vlakdekkend bestandzou

bij

Kaart 3een_grootdeelvanNederland in

een

gele

tint worden weergegeven,

terwijl

ook het aantalrode

hokjes

zoutoenemen;

grijze

enwitte

_hokjes

zouden,behalveaande

_landsgrenzen

en aandekust,niet

3.

_{Voorafgaande kwaliteitsbepalingen}

Deeerste methode dieontworpenisom de kwaliteitvan de

_(botanische)

natuurin

cijfers

uittedrukken werd doorMennema,in

samenwerking

metVan der

Maarel,

in

1973

_{gepubliceerd.}

12

Daarbij

werden

gebieden

methetzelfde

oppervlak vergeleken:

gebieden

van 1 x 1 km

volgens

hetrastervan de

_{Topografische}

Kaart

('kilometer-hok').

Diezelfde

_{gebiedsindeling}

wordt ook thans

nog

algemeen

toegepast.Per kilo-meterhok werden de

gevonden plantesoorten geteld.

Naar

_gelang

de zeldzaamheidvan

de soort

_(uitgedrukt

in

Uurhokfrequentieklasse,

UFK)

13 toenam,

kreeg

zo'nsoort

een

hogere

zeldzaamheidswaarde.Tevens werdde

_{'vegetatiewaarde'}

in de

beschou-wing

betrokken. Elkesoortwerd

(exclusief) toegedeeld

aanéén

'sociologisch-oeco-logische groep',

endeze groepen werdenvan

vermenigvuldigingsgetallen

voorzien,

variërend_van 1 t/m

_8,

_{vooral op}

_grond

vande

'natuurlijkheid'

vanhet

vegetatietype

waartoe desoortwerd

gerekend. Feitelijk

betekende dit dat elke

afzonderlijke

plante-soorteenwaarde

kreeg,

variërendvan 1

(voor

eenzeer

algemene

soortvan

akkers)

tot 72

_(voor

een uiterst zeldzame

venplant).

14De

'vegetatiewaarde'

van een kilo-meterhok werd

_verkregen

door

_optelling

vandewaardenvan de

_gevonden

plante-soorten.

De methode had het voordeelvangrote

inzichtelijkheid

eneenvoud,maar

hij

had ook enkele nadelen:

a. Soortenarme

begroeiingen

van

hoogvenen,

zoute

_{kustvegetaties,}

stuifzandenen

heiden,

die in

_goed

ontwikkeldevorm

aanzienlijke

botanische waarden

_bevatten,

krijgen

eente

lage beoordeling.

b. Omdatallesoorten in

positieve

zin

_bijdragen

aande totalescore,leiden

versto-ringen

in het

gebied

tot_een

_hogere

waarde

_(voorbeeld:

een

heidegebied krijgt

een

hogere

botanische

_waardering

wanneerheteen metonkruiden

_begroeide

afval-hoop bevat).

15

c. Omdat elke soortslechts aanéén

_{sociologisch-oecologische}

_groepwerd toege-kend,werdensoorten die in verschillende

_{standplaatstypen}

kunnen voorkomen,

geforceerd

aanéénervan

toegedeeld.

d. Zeldzaamheid is relatief in ruimteen

tijd:

dezeldzaamheidswaardeUFK heeft al-leeneen nationale betekenis,enheeft bovendieneen

tijdelijk

karakter: de UFK

zouelke 10

jaar bijgesteld

moeten worden omdat de zeldzaamheidvansoorten in één decennium

_aanzienlijk

kan veranderen.

Amolds1617stelde

veranderingen

voorin de

oecologische

indelingswijze.

Er werden

37 in

plaats

van 19

oecologische

groepenonderscheiden,die opeenandere

_wijze

in

'hoofdgroepen'

werden verdeeld dan in de

_{oorspronkelijke indeling.}

Veel later werd de

_{oorspronkelijke}

_indeling

van Van der Maarel

_verfijnd

18

,

waarbij

80 groepen

werden

_{onderscheiden;}

die

_{verfijnde indeling}

werd echter nietmeer

gebruikt

voor

waarderingstoepassingen.

Al deze

_indelingen

hadden echtermet_{elkaar gemeen dat elke}soortslechtsaanéén

groep werd

toegedeeld,

endat de 'waarde'vande totale groep

subjectief

werd

vast-gesteld (onkruiden

laag, bosplanten

veel

_hoger).

De

terughoudendheid

om soorten

aan meer dan één groeptoe tedelen had

_{waarschijnlijk}

temakenmetde wens om

berekeningen

handmatig

uit tekunnen voeren. Het

gebruik

van computers in de floristiek_was

_toentertijd

_nog

_{weinig algemeen.}

Van der

Meijden

19ontwikkelde de

_{'drempelwaardemethode'.}

Dezemethode

ging

ervanuit dat

_{kwaliteitsbepalingen}

alleen zinvol

_zijn

voorelke

_oecologische

_groep apartendat de kwaliteit slechts in

_beperkte

mate toeneemtmetde absolutetoename

van het aantal

_(voor

de desbetreffende

_groep)

karakteristiekesoorten

('indicator-soorten'):

een score onderde eerste

drempelwaarde

werd als 'ruis'

opgevat, een scorebovende derde

drempelwaarde

leidde niettoteen

verhoging

van de kwaliteit.

(Een

nadere

uitleg

vande methode

volgt bij

§

4.5).

De methode had enkele voordelen boven de

_gangbare.

In deeerste

plaats

werd het bezwaar

_ondervangen

dat

soorten-arme

vegetaties

te

weinig

zouden meetellen

_(omdat

daarvoor

_{lage 'drempels'}

konden worden

_gehanteerd).

In de tweede

_plaats

was het

bij

deze methode nietmeer van

belang

hoeveel soorten dedesbetreffende

oecologische

groep in heel Nederland omvatte.In de derde

_plaats

tenslotte,hadden

_verstoringen

_geen

positieve

invloed

op de score

(onkruiden

ineen heide tellen nietmee voor de waarde_van de 'heide

-groep').

De methode bleef als nadeel houden dat de zeldzaamheid(UFK) van de soorten een groterol

speelde,

endatsoorten slechts totéén

_oecologische

_groep konden worden

_gerekend.

Bovendien werdergeen methode aangegeven op welke

wijze

de scores toteen

eindwaarderingscijfer

perkilometerhok konden worden verwerkt.

De

drempelwaardemethode

werd echter

_{uitgangspunt bij}

eennieuwe

kwaliteits-bepaling

die in 198910door WitteenVan der

Meijden

werd

_{geïntroduceerd.}

Ook hier werdenvoorelke

oecologische

groepapart

'drempelwaarden'

vastgesteld

('volledig-heidsklassen').

De

_{indelingsprincipes}

van de

oecologische

groepenwarenechter

grondig

herzien. Zo werdensoorten naar

gelang

hun

_{ecologische amplitudo}

toege-deeldaanéén ofmeer

ecologische

groepen.20 21Deze methode onderscheidde zich ook vanalle

vorige,

doordat de zeldzaamheidvande

afzonderlijke plantesoorten

niet

meerin

beschouwing

werd genomen: alleen het aantal indicatorsoorten teldemee om

per

oecologische

groepte

bepalen

tot welke

'volledigheidsklasse'

deze behoorde

(ruis, matig, goed,

zeer

goed).

Het grotevoordeelvan het

_'weglaten'

_van de zeld-zaamheidvandesoorten was,dat daarmeeeen

waardevergelijking

tussen_vroegere

en

huidige

gegevens

mogelijk

werd _{op basis}vande

_{uurhokgegevens}

vande Atlas

vande Nederlandse Flora.5

4.

_{Kwaliteitsbepaling}

_per

_ecologische

_{groep per} kilometerhok

De laatste

kwaliteitsbepaling

11was

gebaseerd

op hetAtlasbestand,dus op gegevens per uurhok. In 1990starttede

_opbouw

van een nieuw

gegevensbestand,

FLORBASE, waarin derecente gegevens

(vanaf 1975)

perkilometerhok werden

opgeslagen.

Zie

§

2.1. Deeerste versievan hetbestand,FLORBASE-06,

werd

_{gebruikt bij}

de

ontwik-keling

van een

kwaliteitsbepaling

voorgegevens per vierkante kilometer.1 Nuzeer

onlangs

de

_aangevulde

en verbeterde versievan het bestand

gereed

is

gekomen,

FLORBASE-17

,

achten

_wij

heteen

geschikt

momentom de methodeen de resultaten ervanin Gorteriate

_publiceren.

22

4.1. Selectievan soorten

Bij

de hierna

_{gepresenteerde ecotoopgroepkaarten zijn}

de landsdekkende

waarne-mingen

over de

_verspreiding

van

plantesoorten

gebruikt

om de

_aanwezigheid

ende botanische kwaliteitvanecotoopgroepenafteleiden. Dit

_uitgangspunt

leidt directtot de

_beperking

dat alleen

gebruik

kan worden

_gemaakt

van

vondstgegevens

van

'hogere planten';

van andere groepen

_{planten (mossen,}

korstmossen,

kranswieren)

zijn

naar

verhouding

te

weinig verspreidingsgegevens

bekend.

Van de

hogere planten zijn

alleen desoorten

gebruikt

die in Nederland_een spon-taan

_{vestigingspatroon}

hebben,

die hiermet andere woorden 'wild' voorkomen. Deze selectie is ontleendaande

'Standaardlijst

vande Nederlandse flora'van 1990.24

Hierin

_zijn

alle soorten opgenomen dietot de wilde floravan Nederland worden

gerekend.

Die soorten enondersoorten welke wel in de oudere

_{Standaardlijsten}

2526

voorkomenmaarniet indievan199027

zijn

buitende selectie

_gehouden.

Voorts

_zijn

niet alle in de

_{Standaardlijst}

1990

_afzonderlijk

onderscheidensoorten en

onder-soorten zondermeer

geschikt

omteworden

_gebruikt.

In deeerste

_plaats

betreft ditsoorten of ondersoorten

_waarbij

in de

_praktijk

van

hetwaarnemen

problemen

voorkomen

bij

de identificatie

(Alchemilla, Callitriche),

of

waarbij

in de

_loop

_vande

_{onderzoeksperiode}

1975-1990

veranderingen

in de

Stan-daardlijsten zijn

verschenen die

_gevolgen

haddenvoor de onderscheidbaarheid_van desoorten of ondersoorten. Zo

zijn

de

_waarnemingen

vande verschillende

/

Alche-milla-soorten samengenomentot0025

-Alchemilla

_{('spec.'). Wij}

menendat dit verlies

aaninformatie aanvaardbaar

_is,

omdat de

_{ecologische eigenschappen}

vande

afzon-derlijke

soorten sterkmetelkaar overeenkomen.

Op vergelijkbare wijze

isook

bij

andere

_{'moeilijke' plantengroepen}

een

aggregatie

tot stand

_gebracht

meteen

mini-mumverliesaan

ecologische

informatie.

In de tweede

_{plaats zijn}

demeesteboom-enstruiksoorten niet

_bij

de

_analyse

be-trokken. _{Van deze groep}

_planten

is bekend dat demeesteindividuen in Nederland

zijn aangeplant.

Onder de florawaarnemers hebben echter grote verschillen in

op-vatting

bestaanoverdevraagofwaargenomen

aangeplante exemplaren

op de

waar-nemingslijst

dienenteworden

_genoteerd.

Daarom is besloten deze

groep

planten

van verdere

analyses

uittesluiten. Dit heefttot

gevolg

dat

_{bosecotoopgroepen}

bijna

volledig

onderscheidenmoeten worden aande handvan soorten uit de

_ondergroei.

Daardoor, echter,

isvoor het makenvanbetrouwbare kwaliteitskaarten het aantal

indicatorsoortenvandiverse

bosecotoopgroepen

teklein

geworden (zie § 4.2).

Almetal

_zijn

1187van de 1448soorten uit de

_{Standaardlijst}

1990voor de

ana-lyse geselecteerd.

4.2.

_Ecologische

groepen

volgens

het_{ecotopensysteem}

De

_ecologische

_{groepen die hier worden onderscheiden}

_zijn

ontleendaande

_indeling

van het_{ecotopensysteem.}21_{Zie Tabel 1. Voordeel}

vandit_systeem is dat de relatie

tussen

_{plantesoorten}

en

standplaatsfactoren goed

omschreven is,endat

_bij

de

toe-deling

van een

plantesoort

aan een

ecologische

groep

rekening gehouden

ismethet

volledige

spectrumaan

standplaatsen

waarin desoort kan voorkomen. Elk onder-scheiden

In deze studie

_zijn

_ecotooptypen

_samengevoegd

om

ecologische

groepente

krijgen

metvoldoende indicatorsoortenvoor het maken vanbetrouwbare

verspreidings-kaarten. Ter willevande

duidelijkheid

worden de

_ecologische

_groepenvande

nieu-weeenheden

_{'ecotoopgroepen'}

genoemd. Bij

de

_{aggregatie zijn}

de

_{volgende regels}

gehanteerd:

a.

Ecotooptypen

van

graslanden

(G), pioniervegetaties

(P)

en

ruigten

(R)

van eenzelfde

standplaats

worden

samengevoegd.

Hetkenmerk

'vegetatiestructuur'

wordt

_bij

de aldus

_gevormde

_{ecotoopgroepenweergegeven} meteen 'K'

(kruid-vegetatie).

b.

_Ecotooptypen

vanwateren

_(W)

_{worden samengenomen}metdievan

verlandings-vegetaties (V);

de nieuwe structuurcode wordt 'A'

(aquatisch).

Bovendien wor-den_ecotooptypenvan zwak-zure wateren

samengevoegd

met dievanbasische

wateren.

c.

Ecotooptypen

vanbossenenstruwelen

blijven ongewijzigd (structuurcode

'H'),

en

krijgen

als

_aanduiding

'bossen'.

d. De suffixen in het_{ecotopensysteem}worden

_genegeerd,

_op een

_uitzondering

na:

V'Wfo

enG47

kr

worden totéén ecotoopgroep

verenigd,

met als code 'K46'

(kruidvegetaties

van

vochtige, matig voedselrijke,

basische

_bodems).

Tabel 1. Overzichtvandeecotooptypenuit hetecotopensysteem²¹ (zonderde‘suffixen’).De hoofd-letter in de code staatvoorhet kenmerk‘vegetatiestructuur ensuccessiestadium’: (G) _grasland, (H)bosenstruweel, (P)pioniervegetatie,(R)ruigte,(V)verlandingsvegetatie,(W)watervegetatie.

zoet brak zilt

voedselarm matigvoedselrijk zeervoedselrijk

zuur zwakzuur basisch

water Vil V12 V17 V18 bVlO

Wil W12 W13 W17 W18 bWlO nat P21 P22 P23 P27 P28 bP20 zP20 G21 G22 G23 G27 G28 bG20 zG20 R27 R28 bR20 zR20 H21 H22 H27 H28 vochtig P41 P42 P43 P 47 b P47 P48 bP40 G41 G42 G43 G47_b G47 G48 bG40 R47 R48 bR40 H41 H42 1143 H47 H48 droog P61 P62 P63 P67 P68 bP60 G61 G62 G63 G67 G68 R67 R68 Hól H62 H63 H69 H69

Met deze

_regels

kunnen in totaal 38_{ecotoopgroepen}worden

_{samengesteld.}

Om een

technische reden

_(de

_omvangvan eenkleurenkatern is

_beperkt)

_{worden in deze} pu-blikatie de

_{verspreidingskaarten}

van maar28 _{ecotoopgroepen}

_{gepresenteerd.}

Zie Kaart 5 t/m 32.

Bij

de selectievan dete_{presenteren ecotoopgroepen}is

gelet

op de betrouwbaar-heidvan de

_{verspreidingskaarten.}

_{Daarbij zijn}

allereerst_{ecotoopgroepen}van

(zeer)

voedselrijke

entevens

vochtige

of

_{droge standplaatsen afgevallen (K47, K48, K67,}

K68, H48, H69).

De kaartenvan deze_{ecotoopgroepen bleken}

zodanig

te

zijn

beïn-vloed doorwaarnemerseffecten,dat hiervoor geen correctiemeer

mogelijk

was.23In

zeerveel

gevallen

hebben de florawaarnemers het niet de moeite waard

_gevonden

soorten uit deze groepenteinventariseren. Bovendien laten de kaarten daarwaarwel

volledig

is

_{geïnventariseerd,}

vooral de invloedvan

vermesting

zien. Veelvan de

bodemswaar dezeecotoopgroepenthans op worden

aangetroffen zijn

immersvan

naturevoedselarm, omdat op

vochtige

en

droge

bodems

_{voedingsstoffen}

methet

neerslagoverschot

worden

_afgevoerd.

Daarnaast

_zijn

enkele_{ecotoopgroepen}

afgevallen

meteenzeer

gering

aantal

indi-catorsoorten

(All,

H21, H41,

Hól).

Een betrouwbare

kwaliteitsbepaling

bleek ook

bij

deze_{ecotoopgroepen}niet

_{goed mogelijk.}

Van de_{ecotoopgroepen}die_nuwel

_zijn

geselecteerd

voor

presentatie,

achten

wij

ernogsteeds enkele minder betrouwbaar. Dit

_zijn

desoortenarme ecotoopgroepen

K41,

K61 enH62

_(zie

ook het onderschrift

bij

de

_kaarten).

4.3. Indicatiewaarden

Bij

het maken vaneerdere

verspreidingskaarten

werd de kwaliteitsklasse van een ecotoopgroep

afgeleid

uit het aantal

indicatorsoorten, aangetroffen

ineenuurhok.11

Thansiseen meer

genuanceerde

methode ontwikkeld die

_rekening

houdtmetde

eco-logische amplitudes

van soorten.In deze methode wordensoortenperecotoopgroep

van een indicatiewaarde voorzien.Zo'nindicatiewaarde

geeft

aanin hoeverre een

soortkenmerkend isvoor eenecotoopgroep.

In Tabel 2 is als voorbeeld de

_lijst

vansoorten weergegeven dieeenindicatiewaarde

vantenminste

'/3

hebbenvoorecotoopgroepK21. Soortenmeteen indicatiewaarde

kleiner dan

V3

worden buiten

_beschouwing

_gelaten

omdat hun indicatieve betekenis te

gering

is. In Tabel 2 heeftAndromeda

_{polifolia (Lavendelhei)}

eenindicatiewaarde van 1omdatdezesoort uniek isvoor

K21, terwijl

Carexcurta

(Zompzegge)

een

indicatiewaardevanV2heeft omdat

hij

ook nog

bij

één andereecotoopgroephoort. Drosera

_{rotundifolia (Ronde zonnedauw) echter,}

heefteenindicatiewaardevan 2/

3

omdat deze soort

bij

twee ecotooptypenvanK21 hoort,en

bij

maaréén ecotooptype

uiteenandereecotoopgroep.Een indicatiewaarde wordt dus berekend als het aantal ecotooptypen

waarbij

desoortis

ingedeeld

binnen de beschouwde _{ecotoopgroep,}

gedeeld

door het totaal aantal_ecotooptypen

_waarbij

desoortis

ingedeeld.

Wanneervanalle soorten ineenkilometerhokdie behorentoteen

bepaalde

eco-toopgroep,de indicatiewaardenworden

_opgeteld,

danontstaateenmaatvoorde

1 Andromeda_polifolia '/₂ Carexcurta 1 Droseraintermedia 2 13 Drosera rotundifolia 1 Erica_scoparia '/₂ Erica tetralix '/₃ Eriophorum angustifolium 1 _Eriophorumvaginatum '/ 2 Gentianapneumonanthe

'/2

Juncustenageia 1 Lycopodium inundatum 1 Narthecium _ossifragum 12 Oxycoccusmacrocarpos 1 _{Oxycoccus palustris} I₂ Polygala serpyllifolia 1 _Rhynchosporaalba 1 _{Rhynchospora fusca} 1 Vaccinium _uliginosum 1 _Wahlenbergiahederacea

Komen

bijvoorbeeld

in_een

_bepaald

_{kilometerhok Carex curta, Drosera}

_intermedia,

Eriophorum angustifolium

en

Rhynchospora fusca

voor, dan is de

indicatiewaarde-score van K21 in dat hok 2

s

/6

(zie

Tabel 2:

V2+I+V3+I).

Het

_gebruik

van deze scores

bij

het

_vervaardigen

vande kaarten wordt behandeld in

§

4.5.

4.4.

Hiaatopvulling

In

_§

2 is vermeld dat florabestanden waarnemerseffectenbevatten, waardoor de

af-geleide

kaarten van

ecologische

groepen

vertekeningen

kunnen vertonen. Dat

_geldt

zeker ookvoor het FLORBASE-bestand. Voor deze effecten is zo

goed mogelijk

ge-corrigeerd

meteen

_{hiaatopvulmethode.}

Deze methode is

_gebaseerd

_{op het}

_verschijnsel

dat

_{bepaalde plantesoorten}

gids-soorten

zijn

vooranderesoorten: wanneerdezesoorten

_aangetroffen

_{worden mag}

men

vrijwel

zekeraannemendat ookandere,minder kritischeen meer

algemene

soor-ten voorkomen. Gidssoorten kunnen worden

gebruikt

omsoorten aante vullen in kilometerhokken die onvoldoende

_zijn

onderzocht. Deze methode werkt vooral

_goed

wanneer

tijdens

inventarisaties of de

opbouw

vanflorabestandenmetnamede

'interes-sante'soorten

zijn genoteerd,

maarniet de

algemene

soorten meteenbredere

ecolo-gische amplitude (bijvoorbeeld

omdatmenaannam dat het voorkomenvande

alge-meneresoorten

vanzelfsprekend

zou

zijn).

Gids-en

opvulsoorten

kunnen worden ontleendaaneenflorabestand zelf. Daar-toewordt op basisvan een

geselecteerd gebied

dat

goed

is

onderzocht,

berekend hoe

soortenin hun

verspreiding

metelkaar

zijn gecorreleerd.

Uit zo'n

_{correlatieberekening blijkt bijvoorbeeld}

dat indienAndromeda

polifolia

(Lavendelhei)

voorkomt,

het zeer

waarschijnlijk

is dat ook Erica tetralix

_(Gewone

dophei)

en

Eriophorum angustifolium

(Veenpluis)

voorkomen. Met nadrukmoet worden

_gesteld

dat dietwee laatstesoorten niet

daadwerkelijk

aanhet

originele

ge-gevensbestand

worden

_toegevoegd

wanneer ze zouden ontbreken. Ze worden

uit-sluitend

_{gebruikt bij}

de

_bepaling

_vandebotanischekwaliteitvan de desbetreffende

ecotoopgroep.

Tabel 2. Indicatiewaarden _vanK21.

1 Andromedapolifolia 1 Lycopodium inundatum

'/2

Carex_curta 1 Narthecium _ossifragum

1 Droseraintermedia

'/2

Oxycoccusmacrocarpos

2

/3 Drosera rotundifolia 1 _{Oxycoccus palustris} 1 Erica_scoparia

_'/2

_{Polygala serpyllifolia}

*/2

Erica tetralix 1 _Rhynchosporaalba

l

/3 Eriophorum angustifolium 1 _{Rhynchospora fusca} 1 _Eriophorumvaginatum 1 Vaccinium _uliginosum

'/2

Gentiana_pneumonanthe 1 Wahlenbergiahederacea

'/2

Juncus_tenageia

Bij

elke _{vorm van}

_{hiaatopvulling}

zalmengenoegenmoeten nemenmethet feit dat nieuwe fouten worden

_{geïntroduceerd,}

_bijvoorbeeld

doordatmen de voor een

bepaald

gebied gevonden

relatiesten onrechte

_extrapoleert

naarandere

_gebieden.

Om deze fouten zoveel

_mogelijk

te

_{vermijden zijn}

de

_{volgende regels}

_toegepast

_bij

de

hiaatopvulling:

a. Alleen de correlatiestussensoortenvanéén_ecotoopgroepworden onderzocht. b. De correlatiesmoeten statistisch

_{significant zijn.}

c. Soorten,die in Nederland de grensvanhun areaalbereiken,worden niet

_gebruikt

als

_opvulsoort.

Ada. Door alleen de correlatiesteonderzoekentussensoorten binnen één

ecotoop-groep worden

'toevallige'

correlaties, zonder

_{ecologische betekenis,}

zoveel

mogelijk

vermeden.

Ad b. Vooral zeldzamesoorten zullen al sneleen

hoge

correlatie hebbenmetzeer

algemene

soorten, zonder dat diecorrelatie statistisch

significant

is.Daarom worden alleen statistisch

_{significante koppels}

van

gids-

en

opvulsoorten

ge-selecteerd_(X2

-toets metp

<0,01).

Ad_c. Eenaantalsoortenbereikt in Nederland de grensvan

zijn verspreidingsgebied,

enhetzou

onjuist zijn

dezesoortenbuiten hun areaaltewillen aanvullen. Als

eenvoudige regel

is

_gesteld

dat

_dergelijke

soorten nooit

_opgevuld

_mogen

wor-den,

dus ook nietwanneer de

opvulling

binnen hun areaalzou

plaatsvinden.

De selectievansoorten is ontleendaan eenartikelvanSchaminéeetal. over

de

_Europese

en mondiale

verspreiding

van de Nederlandse

_vaatplanten.

28

Soorten

_zijn

als

_{opvulsoort ongeschikt}

bevondenwanneerhun areaal in dat artikel is

_aangeduid

metde kwalificatie

_'marginaal'

of

_'voorpost'.

Fig. 1. Verband tussenhet aantal_{hiaatopvullingen}enhet aantalalgemenesoorten (UFK> 6)per uurhok(Atlasbestand 1950—1980).

Ondanks deze

_{regels blijft}

_{de vraag bestaan of}met

hiaatopvulling

nietmeer fouten worden

_{geïntroduceerd}

danerworden

_opgeheven.

Met andere woorden: worden de

verspreidingskaarten

wel betervan

hiaatopvulling?

Om deze vraagtekunnen beant-woorden

_zijn

verschillendetoetsen

_uitgevoerd.

Allereerst is onderzocht of hiaten dadr worden

_opgevuld,

waar wemogen

ver-wachten datzeworden

opgevuld.

Kaart 1 laatvoorhet Atlasbestand zien dat dat

inderdaad het

_geval

is.

Als

_{hiaatopvulling geoorloofd is,}

dan

geeft

hetaantal

_opvullingen

in een

gebied

eenindicatievande kwaliteitvande inventarisaties. Gezocht is naarandere indicaties

voorde

inventarisatiekwaliteit;

indien dezeovereenstemmen methet aantal

opvul-lingen,

dan

_lijkt

heterop dat in de

juiste gebieden

wordt

_opgevuld.

Eénvan die in-dicaties is het aantal

_algemene

soorten perhok. Dit komt omdat floristen vooral

geïnteresseerd zijn

inde zeldzamere

_{planten, terwijl algemene}

soorten vooral dan worden

_genoteerd,

wanneerhier

_specifiek

omis

_{gevraagd. Bijvoorbeeld}

in het kader

van

_{systematisch uitgevoerde inventarisaties,}

zoals

uitgevoerd

door

sommige

pro-vincies of flora

_{werkgroepen. Figuur}

1

_geeft

de relatietussenhet aantal

_opvullingen

enhet aantal

_algemene

soorten

₍

UFK

_>6).

Uitde

_{figuur blijkt}

dat dezetwee indi-caties

_redelijk

metelkaar overeenstemmen

_{(r =-0,80):}

_{hoe kleiner het aantal}

op-vullingen,

deste_groterhet aantal

_algemene

soorten.Tussen het aantal

_opvullingen

en

het aantal zeldzamesoorten

blijkt geheel

geen verbandtebestaan

(r

=

_0,03).

29 Fig.2.Verbandtussenhetgemiddeldeaantal hiaatopvullingenenhetaantalhoog-gecorreleerde

Een andere indicatievoor de inventarisatiekwaliteit is het aantal

_{hoog gecorreleerde}

soortenparendatmenineen

gebied

aantreft. Wanneereen

gebied

-

bijvoorbeeld

een

provincie

-

goed

isonderzocht, dan wordener veelsoorten

gevonden

die in hun

verspreiding

nauwmetelkaar

_{zijn gecorreleerd.}

In slecht onderzochte

_{gebieden zijn}

ook wel

_{hoog-gecorreleerde}

_soortenparen

_aanwezig,

maardoor de

_gebrekkige

in-ventarisaties komt dit niet in de gegevenstot

uitdrukking.

In

_Figuur

2 is het

gemid-delde aantal

hiaatopvullingen

per

provincie uitgezet

tegenhet aantal

hooggecorreleer-de_{soortenparen. Ook}dezetweekwaliteitsindicaties

zijn

metelkaar in

overeenstem-ming (r

=

_-0,95):

hoe_groterhet aantal

_opvullingen,

destekleiner het aantal

hoog-gecorreleerde

soortenparen.

Demeest

overtuigende

toetstenslotte,is die

_waarbij

uiteenbestand

willekeurig

soorten worden

_verwijderd.

Na

_{hiaatopvulling blijken}

de

_{eigenschappen}

van het

oudebestand

goeddeels

terugtekeren

(Figuur 3).

Na dezetoetsen

(zie

Witte_enVan der

Meijden

1

voor een

uitgebreide bespreking)

is

geconcludeerd

dat

_{hiaatopvulling}

leidttoteen

wezenlijke verbetering

van de

versprei-dingskaarten

endat het verantwoord is deze methodetoe tepassen opFLORBASE-1. De correlatiestussen de

gids-

en

opvulsoorten

zijn daarbij afgeleid

van

kilometer-hokkenmet meerdan 90

_algemene

soorten

(UFK

>

6)

en demate van

opvulling

is

afhankelijk gemaakt

vanhet aantal

_algemene

soorten

_(hoe

minder

_algemene

_soorten, desteeerdersoorten -

gemiddeld gesproken

- zullenworden

aangevuld).

1

Fig.3._Origineleindicatiewaardescores _vanK28 _uitgezet

tegenverminkte scores(A)en

hiaatopge-vulde scores(B).De verminktescoreszijnontstaandoorwillekeurigsoortenuit het bestand te

Kaart 4

_geeft

het aantal

aangevulde

soorten_{op FLORBASE-}

_1.

Zoals verwacht mocht worden is de

_opvulling

vooral daar_groot,waar

speciaal

gegevensover 'indicatieve'

soorten

zijn

verzameld of

_{gedigitaliseerd:}

o.m.Noord-Brabant,

Limburg,

en

NW-Groningen.

Gebiedenwaar

weinig

totniets wordt

_opgevuld

kunnen zowelzeer

goed

onderzocht

_{zijn (waardoor}

erniets

_{opgevuld hoeft}

te

_worden),

als zeer slecht

_zijn

on-derzocht

_(waardoor

erwegens

gebrek

aan

gidssoorten

niets

_opgevuld

kan

_worden).

Voor de_{ecotoopgroepen}kunnen deconclusiesover de

uitgevoerde opvulling

als

volgt

worden

samengevat

(Tussen

haakjes

de

percentuele

toename door

hiaat-opvulling:

a.

Vrij weinig opvulling (8%) bij

deecotoopgroepenvan

kalkrijke,

voedselarme

standplaatsen,

behalve

_bij

H43

_(32%).

b.

_{Weinig opvulling (6%) bij}

de_{ecotoopgroepen}van zwakzure,voedselarme

stand-plaatsen,

maar

duidelijke opvullingen (16-31%) bij

ecotoopgroepenvan zure, voedselarme

_{standplaatsen (vooral}

in het

zuiden).

c.

Weinig opvullingen (6%)

in de

bosgroepen

vannatte of

_{vochtige, matig}

totzeer

voedselrijke standplaatsen (vooral

in het

_zuiden).

d. Veel

_{opvullingen bij}

de_{ecotoopgroepen}van

matig (12%)

totzeer

(34%)

voedsel-rijke

wateren.

e.

Vrij weinig (10%) opvullingen bij

de groepenvannatte,

matig

tot zeer

voedsel-rijke kruidvegetaties.

4.5.

Drempelwaarden

Eerst ismethet

_{hiaatopgevulde}

bestandvooriedereecotoopgroepper kilometerhok de indicatiewaardescore berekend

_{(§ 4.3).}

De_{ecotoopgroepen}verschillen

_onderling

in het aantal indicatievesoortendataanhen is

toegedeeld.

Daarnaast

_zijn

er

verschil-len in het_percentageindicatievesoorten dat

tegelijkertijd

binnen_eenkilometerhok kan wordenverwacht, enook

zijn

erverschilleninde

hoogte

vande

indicatiewaar-den. De indicatiewaardescore perecotoopgroepkan daarom weliswaareenmaat

_zijn

voorde relatieve kwaliteit binnen één_{ecotoopgroep,}maar een

vergelijking

tussen

ecotoopgroepenis niet zondermeer

mogelijk.

Om dit

_probleem

_optelossen worden

drempelwaarden

(DW)

perecotoopgroep

vastgesteld.

De

laagste drempelwaarde

(DW{) bepaalt

of,op basis vande floristische

informatie,

eenecotoopgroep

voor-komt ineen

kilometerhok,

of dateralleen

sprake

isvan 'ruis'. De

drempelwaarden

DW

2enDW2verdelen dekilometerhokken,waarineenecotoopgroep voorkomt,in

drie klassen die de botanische kwaliteit

_{betreffen, namelijk 'matig', 'goed'}

en 'zeer

goed'.

Tabel 3

_geeft

_{perecotoopgroep}de

_{vastgestelde drempelwaarden.}

De

_vastgestelde

_{waarden berusten op}

deskundigenoordeel.

In

_principe

_{werd per} ecotoopgroepeerst een

schatting gemaakt

van de minimalescore waarboven_men magaannemendat deecotoopgroepmettenminste

enige

botanische kwaliteit

aan-wezig is,

en

waarbij

tevens verwacht kan worden dat de desbetreffendesoorten in dezelfde

_begroeiing

werden

_{aangetroffen. Vervolgens}

_{is perecotoopgroepnagegaan} welkescore minimaal

_nodig

isomzonder

_overdrijving

de kwalificatie 'zeer

_goed'

te kunnen hanteren,wat resulteerde in de derde

drempelwaarde,

DW

3

. Hierbij

moet

worden

_opgemerkt

dat de

werkelijke

scores soms veel

hoger liggen

dan de £>W₃

.

Tenslotte is DW

2

bepaald

als het middentussenDW

{en

DW

De hier

_{gepresenteerde}

_{scoreberekening}

is

_vastgesteld

_nade

_bestudering

_van

ver-schillende

_rekenwijzen.

_{Zo is nog overwogen}om aanzeldzamesoorten een

hogere

indicatiewaardetoe tekennen,onder deaannamedat zeldzamesoorten eenrelatief smalle

_ecologische

_amplitude

hebbenendaardoor betere

_{ecotoopgroepindicatoren}

zijn.

30Inderdaad

_blijkt

dat hoe

_hoger

descore

is,

deste_groterhet aandeel zeldzame soorten is. Toch

_geeft

hetextra_meewegenvan zeldzamesoorten _geen

_verbetering

vanhet

kaartbeeld, integendeel.

Dit kan worden

toegeschreven

wordenaanfeit dat de zeldzaamheidal in deindicatiewaardevandesoortenbesloten

ligt.

Wij

hebben

_lang

stil_gestaan

_bij

_{de vraag hoe}

_hoog

deeerste

drempelwaarde

moet

zijn.

Deeerste

drempelwaarde bepaalt

ofeen_ecotoopgroep

aanwezig is,

dat wil zeg-gen datereen

begroeiing

voorkomt die het best kan worden

getypeerd

door de

des-betreffende

ecotoopgroep.Het

zijn juist

meerderesoorten uit één

_ecologische

groep tezamen, die de

aanwezigheid

van zo'n

begroeiing waarschijnlijk

maken.

_Bij

het vaststellenvan de eerste

drempelwaarde

is bovendien de

_opvatting

_gehuldigd

dat alleen

_begroeiingen

met tenminste

_enige

botanische kwaliteit moeten worden

weer-Tabel3._{Drempelwaarden}(DW)perecotoopgroepvoorhet_{hiaatopgevulde}FLORBASE-1.

DW X DW2 DW3 Kaart K21 2,0 4,5 7,0 5 K22 4,0 6,5 9,0 6 K23 2,5 3,5 4,5 7 K27 12,0 15,5 19,0 8 K28 10,0 14,5 19,0 9 K41 2,2 3,2 4,2 10 K42 2,5 3,7 4,9 11 K43 2,5 3,6 4,7 12 K46 6,0 7,5 9,0 13 K61 2,0 2,9 3,8 14 K62 5,8 7,9 10,1 15 K63 13,0 17,5 22,0 16 H22 2,2 2,7 3,2 17 H27 3,5 4,5 5,5 18 H28 1,7 2,0 2,3 19 H42 4,0 5,0 6,0 20 H43 5,0 7,0 9,0 21 1147 6,5 8,5 10,5 22 H62 1,4 2,2 3,0 23 H63 3,0 4,3 5,6 24 A12 2,2 3,6 5,0 25 A17 12,0 15,0 18,0 26 A18 8,0 12,0 16,0 27 bK20 3,4 4,8 6,2 28 bK40 5,0 6,0 7,0 29 bK60 2,0 2,9 3,8 30 bAlO 2,0 2,5 3,0 31 zK20 5,2 7,2 9,2 32

gegeven. De

waarneming

vanalleen Lemna

_{gibba (Buitkroos)}

is dus onvoldoende

om de

_aanwezigheid

vanecotoopgroepA18te_mogenaannemen, hoewelvoor

Lem-na

_gibba

meestaleen zeer

voedselrijk

water

_aanwezig

moet

_zijn,

alwashetmaaréén

verontreinigd plasje

binnen het kilometerhok. Voor alle_{ecotoopgroepen}is duseen

eerste

drempelwaarde vastgesteld

die

_hoger

is dan descoredie ééntotenkelesoorten

opleveren.

Zo'n

_lage

_score wordt als ruis _opgevat, watbetekent dat relatief

soorten-arme

begroeiingen

buiten

_beschouwing

worden

_gelaten.

Hiervoor is aangegeven dat de

drempelwaarden zijn gebaseerd

op

deskundigen-oordeel. In

_Figuur

4 isvoordeeerste enderde

drempelwaarde

het oordeel

gesimu-leerdmeteencorrelatiefmodel,

uitgezet

tegenhet door de

_deskundige

in

werkelijk-heid

gegevenoordeel

(zie

WitteenVan der

Meijden

1 voortechnische

_{achtergronden).}

Ieder_puntin de

_{figuur correspondeert}

metéénecotoopgroep.Uit de

figuur volgt

dat het

_{deskundigenoordeel}

_goed

kan worden

_nagebootst.

Hieruit kan _worden opge-maakt dat het

_{deskundigenoordeel}

consistent is

_uitgevoerd.

Voor

_toepassing

van de

verspreidingskaarten

in beleidsstudies

_{(zie § 5)}

is diteen

verheugend

resultaat. Een inconsistente

_beoordeüng

kanerimmerstoeleiden dat

_{bepaalde regio's}

in Nederland zullen

gaandomineren in de beleidsresultaten

terwijl

andere

regio's

onvoldoendeuit de verf komen.

_{Ecotoopgroepen}

komen immers niet

_willekeurig

verdeeld over

Nederlandvoor.

Fig.4. Demet eenmodel gesimuleerdewaardenvoordeeersteenderde drempelwaardevande

eco-toopgroepenuitgezettegendemethetdeskundigenoordeelgegeven waarden. Iederpuntin defiguur correspondeertmetéén

ecotoopgroep.Deopenstippen zijnmedeopbasis vanhet correlatieve model

4.6. Resultaten:

_{verspreidingskaarten}

Er iseenselectie

_gemaakt

vankilometerhokken die betrouwbaargenoeg

zijn

voorhet afleiden_vande botanische kwaliteitvanecotoopgroepen

(Figuur 5).

Gesteld is dat hiervoorna

hiaatopvulling

meerdan25 soorten ineen hok

aanwezig

moeten

zijn.

Fig.5. Kilometerhokken metvoldoende _{floragegevens.}Van de witte hokken_zijngeen of onvoldoen-de gegevens bekendombetrouwbareecotoopgroepkaartentekunnen maken.

De

_{hiaatopgevulde verspreidingskaarten zijn}

weergegeven in Kaart 5 t/m 32. Elke kaart is voorzienvan eenkorte

_toelichting.

De vier kleuren in de kaarten hebben de

volgende

betekenis:

grijs:

ecotoopgroepslecht ontwikkeld of ontbrekend

(ruis),

öf onvoldoendegegevens

(Figuur 5);

blauw:

_{matig ontwikkeld;}

geel:

goed ontwikkeld;

rood: zeer

goed

ontwikkeld.

Om

_{presentatietechnische}

redenen hebben kilometerhokken die in de ruisklasse vallen dus dezelfde kleur

_{gekregen (grijs)}

als hokkenmetonvoldoendefloristische infor-matie

_{(volgens Figuur 5).}

4.7. Over de

_{wenselijkheid}

van natuurwaarden per kilometerhok

Als het

_mogelijk

is om zinvolle kwaliteitsklassentegeven aan

afzonderlijke

ecolo-gische

groepen, danzouhet ook

mogelijk

moeten

zijn

een

natuurwaarderingssysteem

teontwerpenvoor het totalespectrumaan

ecologische

groepen binneneen kilometer-hok. Witteen Van der

Meijden

1 _{hebben zo'n}

systeem

gemaakt

voornatteen

vochtige

ecotoopgroepen,maardit_systeemachtenwenog niet

rijp

voor

publikatie.

We

ver-wachten echter ineen

volgend

artikeleen

uitgewerkt

systeemte_presenteren.

5. Toepassingen

Aanleiding

totde

vorming

van een

gegevensbestand

opkilometerhokniveau

(FLOR-BASE)

was de

constatering

dat gegevensoverde

_verspreiding

van

plantesoorten

op uurhokniveau weliswaar

_{goede toepassingsmogelijkheden}

biedenom

uitspraken

te doenoververschillenin debotanischekwaliteitvan

gebieden

binnenNederland,en

dat het door

_vergelijking

vanoudeen nieuwe gegevens

mogelijk

is

_uitspraken

te doenover

veranderingen

in de natuur,maar dat de

uurhokgrootte eigenlijk

te

grof

was, cndat het nieuwste bestandte

weinig

actueelwas.

Het FLORBASE-bestand isvoor verschillende doeleinden

gebruikt.

De

versprei-dingskaarten

vande_{ecotoopgroepen}wordentoegepastin het

_landelijke

ecohydrolo-gische voorspellingsmodel

DEMNAT.-31 32 Dit model is ondermeer

gebruikt bij

de

Milieu-Effect-Rapportage

voorhet

Beleidsplan

Drink-_enIndustriewater Voorzienin-gen.33Tevens worden de

verspreidingskaarten

gebruikt bij

de

Landelijke

Hydrolo-gische Systeemverkenningen

vanTNO3435

,

waarbij

ze

overigens

goed uitdrukking

blijken

tegevenaan

hydrologische

factoren als

_{grondwaterstandsdiepte,}

kwel/infil-tratie,en

chloridegehalte

vanhet

_{oppervlaktewater.}

Voor het onderzoekaande wilde flora is FLORBASE uiteraardvaneminent

belang,

enhet is ook daarom dat de

Stichting

FLORON hetbestandbeheert_en voor een

6. Discussie

6.1. Wat _gevende kaarten weer?

De

_{hypothese bij}

het vaststellenvande

_{drempelwaarden}

is_geweestdat de betreffende indicatorsoortensamenop één locatie

(in

één

_begroeiing)

voorkomen

_{(§ 4.4).}

Hoe

juist

isnudeze

hypothese?

In theorie kunnen dedesbetreffendesoorten

natuurlijk

ook allemaal

_verspreid

over eenkilometerhok

_liggen.

In dat

_geval

zoude op de kaarten

weergegeven'botanische kwaliteit' niet duidenopeenrelatief

soortenrijke

locatie, maar opeengroteomvangvande desbetreffende_{ecotoopgroep,}dus op kwantiteit.

Aangetoond

kan echterworden,datwat

_wij

hebben

_aangeduid

als 'botanische kwali-teit' vaaktevens

wijst

opeenrelatief groteomvangvandeecotoopgroep;kwaliteiten

kwantiteit

_zijn

metelkaar

_{gecorreleerd.}

Wanneerwe

bijvoorbeeld

uurhokken

be-schouwen,

enbinnendie uurhokken kilometerhokken opvatten als

locaties,

dankan worden

_aangetoond

dateen

hoge

botanische kwaliteit zowel duidt opeen

(relatief)

soortenrijke

locatie als opeen groteomvangvandeecotoopgroep.1 Dat de botani-sche kwaliteit tevenseenindicatie

geeft

vande ecotoopgroepomvang uit zich inhet feitdat deze kwaliteiteenzekerematevan

_{geografische clustering}

vertoont:de kwali-teit

op deenelocatie

geeft

duseenindicatievandekwaliteitopeen

_nabijgelegen

lo-catie.

_Op

soortsniveau iseen

dergelijke clustering

uit verschillende onderzoeken be-kend36

en

_gemakkelijk

zichtbaartemaken:een

clustering

vanuurhokkenvan een

be-paalde

soortbetekent vaak daterbinnendie uurhokkenmeerdere kilometerhokkenmet de desbetreffendesoortworden

_{aangetroffen; geïsoleerd liggende}

uurhokken daar-entegen,bevatten vaakmaaréén of enkele kilometerhokkenmetdesoort

(Figuur 6).

Op grond

van onzekennisoverdenatuur vanNederlandmenen

wij

dat de kaarten

redelijk

betrouwbaar

_zijn,

_{dat wil zeggen}locatiesweergevenmetbotanische kwali-teit. Bovendien is er- zoals hiervoor

besproken

- eenverbandtussen kwaliteiten

kwantiteitenals de indicatorsoortenin

_{sommige gevallen}

niet allemaal

_bij

elkaar staandan wordt tenminste_nogiets vanecotoopgroepomvangopde kaarten

weer-gegeven.

Erg bevredigend

zijn

deze antwoorden

_natuurlijk

niet,zeker nietvoor de

sceptische

lezer.Een

_toetsing

aanandere bronnenvaninformatie isdaarom_gewenst.

In _een onderzoek werden de

_{drempelwaarden}

toegepastop een

steekproek

van

bijna

1000

_{vegetatie-opnamen,}

_enhieruit bleekdat demethode meestal

(in

tenminste 90% vande

_gevallen)

resulteert in de

_juiste

_{ecotoopgroep,}maardatsoortenarme

be-groeiingen

worden

_gemist

doordat de_score niet boven deeerste

_{drempelwaarde}

uit-komt.37

Op

dit onderzoek valt echter het

_nodige

afte

dingen

omdat

_bepaalde

eco-toopgroepen

in de

steekproef

waren

ondervertegenwoordigd

enomdat de

drempel-waarden

_{zijn vastgesteld}

voor

_{hiaatopgevulde kilometergegevens,}

ennietvoor

ve-getatie-opnamen (van

ca. 10m2

).

Een betere

_toetsing

zoudie

zijn, waarbij

de kaarten worden

_vergeleken

metandere landsdekkende gegevens. Een

probleem

is echter dat

vergelijkbare

kaartenover de botanische waarden van Nederland ontbreken. Het

meestkomtvoor een

vergelijking

nog in

aanmerking

de Natuurwaardenkaart 1988.38

Deze kaart bevat echterzeer groveeenheden als 'bos en struweel' en 'moeras'.

Alleenwanneerde eenheden

'droge

ofnattehei'en

'hoogveen'

vande Natuurwaar-denkaartsamenworden

genomen,dan kunnen deze min ofmeerworden

vergeleken

Kaart 1:Aantalopgevuldesoorten voorde inventarisatieperiode1902—1950(A)en 1950—1980 (B). Aantalopvullingen: grijs:zeerveel;blauw: veel; geel: weinig;rood: zeerweinig.Het aantalopvullingen geefteenindicatie vandecompleetheidvandefloragegevens:hoe minderopvullingdestevolledigerde gegevens.¹

Kaart2: A18: verlandings-enzoetwatervegetatiesvan zeer voedselrijkewateren (V18, W18)aande

hand vanhetAtlas-bestand, 1902—1950(A)en1950—1980 (B).¹¹Botanischekwaliteit: grijs: ruis;blauw: matig ontwikkeld; geel: goed ontwikkeld;rood:zeergoedontwikkeld. Devooruitgangvandeze ecotoop-groep isgrotendeelstebeschouwen alseenwaarnemerseffect,wellicht veroorzaaktdoordatlaarzen_pas

Kaart 4: Toename van het aantal soorten per kilometerhok ten gevolge van hiaatopvulling op

Kaart 5: K21: pioniervegetatiesen graslandenop natte, voedselarme, zure bodems (P21, G21).40

Opde Waddeneilanden eninhetLaagveendistrictkomenvannatureminder indicatorsoorten voordanin

de Pleistocene districten. Wellicht valtdewaarderingdaartelaaguit.Opvallendis dat de ecotoopgroep

Kaart6: K22:pioniervegetatiesengraslandenop natte,voedselarme, zwakzurebodems (P22, G22). Deecotoopgroep isgrotendeels beperkttotnatuurterreinen. DW 3 lagbijhetkaartjeopuurhokniveau van

Kaart 7: K23: _{pioniervegetaties}engraslandenop natte,voedselartne, basischebodems (P23, G23).De

Kaart8:K27:pioniervegetaties, graslandenenruigtenopnatte, matig voedselrijkebodem (P27, G27, R27).Deecotoopgroep isgrotendeelsbeperkttotbeekdalen enhetLaagveendistrict.

Kaart 9: K28: pioniervegetaties, graslandenenruigtenop natte, zeervoedselrijkebodems _{(P28, G28,} R28).Deecotoopgroep isgrotendeels beperkttothetLaagveendistrictende Grote Rivieren. Het voorko-mendaarbuiten kan wijzenopde inlaatvangebiedsvreemdwater ofvermesting.

Kaart10: K41:pioniervegetatiesengraslandenopvochtige, voedselarme,zurebodems(P41, G41).De

drempelwaarden liggen bij deze soortenarmeecotoopgroep dichtbij elkaar,zodat debetrouwbaarheid vanhet kaartbeeld tewensenoverlaat.OpdeWaddeneilanden enin hetLaagveendistrictkomen van

na-ture minder indicatorsoorten voordanin de Pleistocene districten.Wellichtvaltdewaarderingdaarte

Kaart 11: K42: pioniervegetatiesen graslandenop vochtige, voedselarme,zwak zure bodems (P42, G42).Deecotoopgroep isgrotendeels beperkttotnatuurterreinen.

Kaart12: K43:pioniervegetatiesengraslandenopvochtige, voedselarme,basische bodems(P43, G43). Deecotoopgroepisgrotendeels beperkttotnatuurterreinen inZuid-Limburg,waarhet overigensook in

matig goed

zeergoed

Kaart 13: K46: _{pioniervegetaties}en graslandenop vochtige, matig voedselrijke, kalkrijke bodems (P47kr, G47kr). Deecotoopgroep komt vooral voor_oprivierdijken,op dijkenin Zeeland enin

Kaart14: K61:pioniervegetatiesengraslandenopdroge, voedselarme,zure bodems(P61, G61).De

drempelwaarden liggen bij deze soortenarmeecotoopgroep dichtbijelkaar, zodat de betrouwbaarheid vanhet kaartbeeldte wensenoverlaat.Opde Waddeneilanden eninhetLaagveendistrictkomenvan

na-tureminder indicatorsoorten voordan in de Pleistocene districten. Wellicht valtdewaarderingdaar te laaguit.

Kaart16: K63: pioniervegetatiesengraslandenop droge, voedselarme,basische bodems(P63, G63). De ecotoopgroep isvrijwel beperkttotnatuurgebiedenin hetkalkrijke duingebied.

Kaart17:H22: bossenenstruwelen opnatte,voedselarme,zwak zurebodems(H22).Deecotoopgroep isvrijwel beperkttotnatuurgebieden.

Kaart 18: H27: bossenenstruwelen_opnatte,matigvoedselrijkebodems (H27).De ecotoopgroep is

Kaart 19: H28: bossen enstruwelen_opnatte,zeervoedselrijkebodems (H28).Deecotoopgroep is goed ontwikkeldlangs degrote rivieren enindelen vanhetLaagveendistrict.Het voorkomen daarbuiten kan wijzenopdeinlaat vangebiedsvreemdwater(of vermesting).

Kaart 20: H42: bossen enstruwelen _op vochtige, voedselarme,zwak zurebodems (H42).De

Kaart 21: H43: bossen en struwelen op vochtige, voedselarme, basische bodems (H43). De eco-toopgroepisvrijwel beperkttotZuid-Limburg.

Kaart 22: H47: bossen enstruwelenopvochtige, matig voedselrijkebodems(H47).Deecotoopgroep is matig vertegenwoordigdin DrentheenNoord-Brabant.

Kaart 23: H62:bossen enstruwelen op droge, voedselarme,zwak zurebodems (H62).De

drempel-waarden liggen bij deze soortenarmeecotoopgroep dichtbij elkaar,zodat debetrouwbaarheid vanhet

Kaart 24: H63: bossen enstruwelen _opdroge, voedselarme,basischebodems (H63).De ecotoopgroep is vrijwel beperkttotnatuurgebiedenin hetkalkrijke duingebied.

Kaart 25: A12:verlandings-enzoetwatervegetatiesvanvoedselarme,zwak zurewateren (V12, W12, W13). Opde Waddeneilanden komenvannature minder indicatorsoortenvoordanin dePleistocene dis-tricten.Wellichtvalt dewaarderingdaar telaaguit. Voor hetoverige valtopdat deecotoopgroep thans

Kaart26: Al7: verlandings-enzoetwatervegetatiesvan_{matig voedselrijke}wateren (V17, W17). De

Kaart 27: A18: verlandings-enzoetwatervegetatiesvan zeervoedselrijkewateren(V18, W18).De eco-toopgroep isgoedontwikkeld indelen vanhetLaagveendistrict.Hetvoorkomen daarbuitenkan wijzen

Kaart 28:bK20:pioniervegetaties, graslandenenruigtenopnatte,brakkebodems(bP20, bG20, bR20).

Deecotoopgroepisbeperkttot hetEstuariene district,delen vanNoord-Holland ende Friesewestkust,de

Kaart 29: bK40:pioniervegetaties, graslandenenruigten opvochtige,brakke bodems (bP40, bG40,

bR40).De ecotoopgroep isvoornamelijk beperkttot hetEstuariene district,delenvanNoord-Holland en

Kaart30: bK60: pioniervegetatiesop droge,brakke(en stuivende)bodems(bP60).Deecotoopgroepis beperkttot de zeeduinen.

Kaart 31: bA10: verlandings-enwatervegetaties in brak water (bV10, bW10).De ecotoopgroep heeft

Kaart 32: zK20:pioniervegetaties, graslandenenruigtenop natte, zoutebodems (zP20, zG20, zR20).De

een

opvallend

grote overeenkomst, al mist deNatuurwaardenkaartallerlei kleineen

geïsoleerde

voorkomens. Dit is

_goed

te

begrijpen

alsmen beseft dat de Natuur-waardenkaart

_bijvoorbeeld

_geenheideterreinen kleiner dan 5 haonderscheidt,

even-minals heideterreinenmetmeerdan 20% bos.

Bovenstaande

_{beperkte onderzoekjes}

hebben dus

_geresulteerd

in_een

bevestiging

van onze

hypothese:

de kaarten geven debotanische kwaliteit van locatiesweer. Meer

toetsingsonderzoek

zal binnenkortvanstart_gaan.

Overigens

moetmen zich realiseren dat debotanischekwaliteit op de kaarten niet

altijd

zalduidenop

homogene

begroeiingen,

dat wil zeggen, met

vrijwel

alleen soorten uit de betreffende_{ecotoopgroep.}De

_{verspreidingskaarten}

van

sommige

eco-volgensFLORBASE-1 in kilometerhokkenen in uurhokken.

Dactylorhiza majalis Fig.6. De_verspreidingvan