De Heimanshof in Vierhouten - De Geschiedenis van een heemtuin

'De Heimanshof' in Vierhouten

~

~~~~:t-J~

;

:'; :.

.

De geschiedenis van een heemtuin

i

~

r~Y!f

~fl

~

1

Aad Valk

In juni 1922, nu dus precies 70 jaar geleden, kocht de toenmalige Ar­

beiders Jeugd Centrale (A.J.e.)

een kale heuveltop in het dorpje Vierhouten op de Veluwe. Deze heuveltop werd door de bevolking Paasheuvel genoemd en dit werd ook de naam van het kampeerter­ rein dat op die heuvel werd geves­ tigd en waar al in juli van datzelfde jaar de eerste vakantiekampen van de A.J.C werden gehouden.

Op initiatief van Henk van Laar (zie ook kader rechts) werd in 1935 begonnen met de aanleg van een heemtuin op dit kampeerterrein: 'De Heimanshof' .

De directe aanleiding was: het op­ zetten van een project voor jonge werklozen. Maar de tuinarchitect G. Bleeker en Henk van Laar wil­ den meer dan jeugdige werklozen

aan het werk zetten. Zij wilden een educatief park tot stand brengen in de geest van Thijsse's Hot in 810e­ mendaal. Een plek op het terrein van 'De Paasheuvel' waar, gebruik­ makend van een natuurlijk beken­ systeem, heemgebonden bomen en planten zouden groeien.

Het pleit voor het toenmalig inzicht, dat men zo doelbewust de voorlich­ ting met betrekking tot de natuur

heeft aangepakt.

In 1936 en 1937 hebben kampen van werkloze jongeren zich met dit omvangrijke projekt bezig gehou­ den. Henk van Laar benaderde Jac. P. Thijsse als bestuurslid van de Heimans-stichting voor het verkrij­ gen van een financlele bijdrage. Thijsse gaf echter ook aanwijzingen voor de opzet. In december 1935 schreef hij aan Van Laar:

"Ik stel me voor dat de Heimans­ hot zooveel mogelijk een naar as­ societies geschikte botanische tuin zal worden, in de eerste plaats voor de

vetcwe-ttore

maar de rest niet uitqesloten. We krijgen dus ei­ ken-berken boschje met daarin le­ lietje van delen, majanthemum (dalkruid), enemoon, klaverzuring,

boscnoes,

zevenster, rapunzel, maagdenpalm, droge en vochtige, nab... \..<"'F" r-k, -ce

\/"Ie,..hou.1:. e.e-c, =.0 7" a,,o ,=olYL

Ontwer-p veer net Natuurpark te Vierhouten. naar eee plan van onren tulnarehltect G. Bleeker te Santpoort. en van Henle van Lur.

!

*~5

~

~

-"¥

2¥L

'

~e~:~~::cZi~;~:i~b~~~~ne;~~:

... . '.. . "., , ,&j

;.1JJ'6

'

~.

>

·

.

.

·

.·

.

.

·

'

.

· ·.

.

.

.·

c ..·•.

l

tetie) (plenten waarschlfnllJk weI te

I j 4:ih· ·mn ai_i;t;jiiift~ii#//i:##;rfciil .. \,

I.

"

.~

"',,.,,

.

..

'.

.

. ('

.

.

Li.Li··.i iiu _,d~. . kriiqen van Dr. Oudemans op

zn, ·m Zo.n '·UdU .·'..~.LiOkH··:<nZe. 1 .

·

,.,

'

.

.

;;

i'flf

;

'.',

..

..

.

'

···; ···,:,:i.\2J · ·: ··· · ·:::i:i.. · ·· ;:~I· Schovenhorst). Jumperetum (Jene­

natlJlO;rista:1€!i81 ·./lil .(~a.tTu. .ViR1.ut:~.za:J1<

;~iJiii~ vm-dtbjdididit i vetbesveqetetie) met overgang tot

I

_····

_.

. ·

.·

.

'

·

e.

. ·

· ' :.···:. 1

·

J1UT .

!

:1i!i:i8

·

~

·•... .•....•.•.

·.

'!

sfe

.

·

~.

:

mk

.

·

·

·

·

.

·

·

. ·

:..i:l ·•.

w.

·.

·

·,

·~.

· · :.·. droge

hoo~e

nei. Ericetum (Do/?­

! j:ei ~l~<hs Bi k07 BgenHft ~'j tiei-veqetetie) met de v.:0n~ermoole

1'

:1fi

_{k ' i..tJii:f}

•

_{. . ,}

_11i

•

_r1iolt.

l

_}

_{~:~~:gj;~;;~;'~Z:;i;:al;;;}

Jl:J-I'f

t'!! ifzi

l

lt 4fff

j,

5.

.

..

•

.

.

.

•

:W~: l oligotrophe (voedselarme) plas kon

,

i

d N t bl t;

tl

gl~.~a:~

'

;'

~~~~i:~~;~~:i¥i~E~~

I e. atuurms -ones·.. dU voor.,VW.en .1

,:::: :':;>i:"· .};:':":••.•

:

.

:':

/<;:

:<

>:::

.'

...

:

,

'

,.,

:

'

:

;...-

.'

..

.

.

.

.

lecties en met boekerij, plaatwer­

,. 'AAR GAN G N ·. I J"""UARIE: 19'29

Ir'.Jc

~ An:m-~~n

ILAL

IMIIL~ NPUURH1S7O!UESMJv\ND3LADVOOi! SU!7EN­ V1'J£NDENavCEJlllEDAAT1e~LMJI. ' t1lo;-NC~l~-T"""'"

--..""...

~~~ TER rNLEIDING

E

EN nkvw~ •• • ..DeMddocm::l.... VOOT...s.c ~~ ~uU!k ~ ~ W&J:lf. 5odc:n:en wO c:r toeh f;ll:n.I aft,

- op (:CD, Zood..a.gof lD de ~Omdat Sedc:n:cnco&.bcwuat

of oc.be-Yst WCC't l d.t CttVU:J' ~ met aI!.cca ~om

Di<U. ~ .,u, ~ .... hooId - ~= bee h= - beeeee

~ Bu1~Q. Ucde Qloc:dk.ooptu CD de: a:d.ft:l'ftIt ~

EliDQ. N o.g .-etl m.t:C:t' goc:d. IOU Ik IDOC't:aI. EItQ9CIl ~ d,..,~ oru·

k.a-e:o hi de: D.I.tUUI' CD. QIIOk de wurde IDOCb:D aftmet.e:o. "I"OOf" de:

1

I

~p:lI'tCCId..uacocn~~CIaKI)_biod.czI,d

volk en df: Il..Io caorlG.c ~Tan 1'0 W'O(\oO.pla.a.ts. M.a.a:r .ut -onlt"ancm..a..u ~ SW'UI op de: ~ CD a kourt d!n:kt al de: ~C1.

Tan 9d~ Eo. f~ wQ dJt bt.d de: doodQ<wooc --.oJ.,lu"

dJ<ocn.d< ""p«rd.<n =~d<~uv...

kloppc:n c::D U:.ru;~ U. hec ~ben. au 9ttl m.eer liL.bie d.u1 U:mw Ya.I:l. de: D.&t:I:mr bc:::tetc:o; dJt ..omit QCCD nlbUd

a.och cc:c .cort 1«riloc..k ecce plant.-c::D dJab::md..t: tn ~

).U.u cc:c 1tlri.ft bert1< U:mw Ya.I:l. de: D.at:UUr. of licTa wu I.ndld:' d.wr:I.n. gccft ~ ~ t:aDOC'. m.ulrt eea wand.el.t.GQ t o ( J:O'Q

hUj'e.en ~oatdc.i.ld.D.grtoehc.. Dlh g.ut bet hLlrm..u.l 0'U:l :

_.I.e mcc:l" lk:l-&: un~ _.rt praltti.eK wc:nk.c:n QC""Ua en i.e

~ .Itt:elJ.t rn..lU:t:. op aIlc:rld mooil en ~bcUc.a::L T~ u.ut um Dl.n cc:c k.1dncCD ~t:::u.1L. We. rc.kcrCD

t t d.a.n oo &.op.. .ut QTtn;1 in bet knd de: hdpcn ~ op.t.MD

om ~ d..l.e:pcr kontakt toe hl"CD9en nlJSCn ~caar en mo:.&.

hdpu"&. di e 6f door hec ...-i.J:l..J:l. TUI abozmec:a de: a.iCQa Ye OO&.t.a

df: t.oclLom.It ~dLk mU.cn 6£. lDdJen u OYU c:nJ1fe. lcunJ.I en oodu.. ...u:..dJ.DQ tal op:khltc "-I:l de: o,atuur ~blZD b lidra.oen de:

rcd.aluic. ~ ~ HEN"'r::. VAN L\.AR

:

111&'

••.iDe Ma aoon{t eJde Wa dfa'l 200,aoon::

=

~t~~~t~

I

ken, leeszaal, microscoopplekje,

.

etc. etc. De heele zaak blijft voort­

I

durend voor uitbreiding vatbaar en als tiet kader eenmaal ruim en vast

• d I k II '.

I IS gevorm

za

ze er van

a e

zit-I

den steun en sympathie gewor­ den. "

I

Tijdens de bezetting is het noodza­

kelijke onderhoud achterwege ge­ bleven, met het gevolg dat na de bevrijding de Heimanshof in geen enkel opzicht meer voldeed aan zijn oorspronkelijke doelstelling.

Weliswaar werd in de jaren '50 en '60 de Heimanshof door de deelne­ mers aan de kampen, die op het karnpeerterrein werden gehouden,

gebruikt als 'stiltecentrum', maar de natuurhistorische functie kwarn op de achtergrond.

Na de A.J.C.-tijd

De kampeerterreinen werden na de opheffing van de A.J. C. en diens opvolgers in 1971 geexploiteerd door de Stichting Voor Zon en Vrijheid. Deze stichting zette de ex­ ploitatie van de karnpeerterreinen

zelfstandig, maar in de geest van de voormalige A.J.C. voort.

~~

_g1l;

~ ~.f

_~b'VE~~

In 1975 werd op initiatief van het bestuur van de Stichting een rap­ port uitgebracht door J. Landwehr,

destijds hoofd van de Dienst Plant­ soenen te Amstelveen. In dit rap­ port kwam hij tot de conclusie

cat

het zeker tot de mogelijkheden be­ hoorde, de Heimanshof zijn cor­ spronkelijke functie terug te geven. Een werkgroep van vrijwilligers die aI enige jaren tijdens de weekends op de terreinen in Vierhouten werk­ te, narn op zich te pogen de aanbe­ velingen die in het rapport gegeven waren tot uitvoering te brengen.

Vooral in natuurhistorisch opzicht bleek dit geen eenvoudige zaak te zijn. Het milieu was 40 jaar na de uitvoering van de eerste plannen m.b.t. de Heimanshof danig gewij­ zigd.

Bij verschillende instanties werd advies gevraagd. Zo werd in april 1983 een rapport met advies uitge­ bracht door het Rijksinstituut voor Natuurbeheer.

Licht in de Hof

Ais fase 1 werden een aantal be­ heerswerkzaamheden voorgesteld.

Bovenaan de lijst stond het kappen van een groot , zeer groot aantal bomen. 'Licht in de Hof brengen' leek het belangrijkste te zijn. Daar­ naast bleek het belangrijk te zijn, al het afgevallen blad, rnaaisel e.d. at te voeren. Liefst naar een compost­ hoop, maar wei in een hoek van het terrein. Ais waterhuishoudkundige maatregel werd de bouw van een stuwtje met overloopmogelijkheid geadviseerd, waardoor een min of meer constant grondwaterpeil be­ reikt zou kunnen worden; een be­ langrijke voorwaarde voor het in­ standhouden van het moerasje. Verder werden nog werkzaamhe­ den met betrekking tot de paden en de bruggetjes aanbevolen.

Ais fase 2 werden een aantal be­ heersmaatregelen opgesomd be­ trekking hebbende op de natuurhis­ torische kant. Deze maatregelen hielden in dat onafhankelijk van de vraag hoe een zo gevarieerd mage­ lijke plantenvegetatie aangebracht zou kunnen worden, de onherroe­ pelijke natuurlijke ontwikkeling naar een of andere vorm van bos goed­ deels diende te worden kortgeslo­ ten.

Deze kortsluiting hield in het kap­ pen van bomen.

do R8 0 d Sf . o~de sfed<k..il..<r M ~ tv.ez<>n ~"t '?t128 " Mo ;. ovele ,,-,€ ze., l(p.. ~ t' b '\ -, U< s ~.[ , R,Vl=<o.<>< v ~"" """!C'"

Wat fte.e1r her teven voorzm sis een mens

de ee n:a,moroep ylJJ1 00 n¥:h.:TwNuw

: icn in verbinding

Amstetd.,m-Oos t.

,

i

I Heemtuin "De Heirnanshof" In Vterhouten, rneest recente plattegrond

1n gestolldic;c erb e id vlIn b ijn o

10 jMr is de leenijke vetu me ling

V ,)n ons N::IUlJrhislorisch Museu m

bijee ngebro!lch l en .,.,nlrekkelijl.:.

geh uisve sl. Er is onlz llglijk vee l werk verze l in he' thom \,Ii19 6­

broken,vrolij l.:. gClschild erdoscho ol .

gebouw, wo!lorin de ccllecn es o....er­

%ichtelijk gorllng sch ikt en vrij von

elle goletlldighoid, de qewc oe

b e ece ker 10 1 lc.ijkcn en le ecn prik­

kelen. Grotl'pen , die eens een

bezoek will en brengen, kunoe n

sto llen mot Rein Ser.. rf , Brinkslrabt 65,

Er werden verschillende pogingen ondernomen om bij de uitvoering van de bestaande beheersplannen

leden van natuurorganisaties en

natuurliefhebbers uit de naaste om­

geving van de heemtuin in te scha­

kelen. Over het algemeen was dat

geen succes. We bleven ats kam­

peerders op onszelf aangewezen.

Stand van zaken in 1987f88 De bomen die voor de oorlog ge­ plant zijn hadden een omvang die van nadelige invloed was op de

hoeveelheid Iicht die in de Hei­

manshof door kon dringen. Het kappen van tientallen jaren oude bomen was echter een zaak die

deskundig advies vergde, nog afge­

zien van het fen dat het kappen van

bomen aan beperkende bepalingen

onderworpen is.

Het stelsel van beek en vijver, een

van de meest aantrekkelijke ele­

menten van de Heimanshof was sterk vervuild en had te Iijden van

ten dele illegale lozingen van ver­

ontreinigd water. VeeI planten die

in de vooroorlogse Heimanshof

voorkwamen waren verdreven door

sterkere of meer aangepaste soor­ ten.

Allerlei zaken van meer technische

aard hadden inmiddels hun beslag

gekregen; de in de Hof aanwezige

bruggetjes waren vernieuwd, paden

en beken waren geschoond en werden sindsdien geregeld onder­

houden. Regelmatig waren afge­

waaide takken, afgevallen blad en

gemaaid gras afgevoerd.

Rond de Hof waren ais haag hon­

I

,::

.

:

..,

,

/

.

.

.

.

.

.

'"

..

:

I Wlemeerwtl ·'lezel1overde:ge..,)

sch ledeilis vanBeNe@rlaridse l

ie1~;Ei~1~

~~

1

W.~9i

~~

~

.b~t~lte

~ Jl?8 B~Q

~

j~

I

~c.hf~"en doorG~Harlllsert,

..

,..

'!

.·

@

f¥1

··

~~anst lle

t,t

tm~

na<!¥e,i

<

"

j

!:

derden Mei- en Sleedoorns aange­

I~fJ!§

~i~~J"

plant. Tenslotte waren enkele tien­ tallen grote bomen gekapt. De ver­ gunning daartoe was zonder pro­

bleem verkregen, overtuigd ats de

bevoegde autoriteiten waren van de waarde van een herstel van de oor­

spronkelijke Heimanshof. In de

beek die het water uit de Hof at­ voert was een stuwtje gelegd ter re­ gulering van de waterstand.

Na deze technische werkzaamhe­

den dienden dan de natuurhistori­

sche te komen: net brengen van de

plantenwereld van de Veluwe naar de Heimanshof.

Net als in 1937 werd gestreefd naar

een heemtuin met weideflora, ak­

kerflora en moerasvegetatie. Op het heuveltje werd nieuwe hei aange­ plant. De voorwaarden voor het doen ontstaan van een moerasve­

getatie werden geschapen .

Nieuwe hoop

Het teruggeven van de natuurhisto­ rische tunctie aan de Heimanshot bleef de moeilijkste opgave waar­ voor de werkgroep zich geplaatst

zag , in het bijzonder omdat de

noodzakelijke grote kennis van

planten, kruiden en bloemen ont­

brak. Het was daarom verheugend

dat er gedurende de zomer van 1990 een ontwikkeling op gang

kwam die nieuwe hoop qat : de

werkgroep kwam namelijk in con­

~

tact met een lid van de KNf\IV en wei Henk Menke. Henk die in Epe

woont , schreef geen rapport in de

zin van: jullie moeten zus en zo

doen, hij schreef een brief met be­

vindingen aan de werkgroep:

"Het is een schitterend terrein en

de werkgraep heeft geweldig veel

werk gedaan om de aanleg ge­

schikt te maken voor een echte heemtuin. Wat te optimistisch wel­ tictn gezegd: aileen de planten

hoeven

er

nog maar te worden in­

gezet. Het terrein is zeker geschikt

om een representetiet beeld te ge­

ven van wat

er

op de Veluwe groeit

en bloeit. Voor zover ik weet is

er

op de Veluwe geen ecme streek­

gebonden plantentuin meer en

ets

net

zou lukken om de Heimanshof

volledig in te planten en goed te onderhouden dan kan de educatie­

ve

tunctie

veeI grater zijn dan aI­

teen

voor de gasten van de Paas­

neuver .

In augustus 1990 heeft hij als nieu­

we medewerker van de werkgroep

de Hof ge'inventariseerd. Daarbij

telde hij 115 soorten, van het klein­

ste plantje tot de grootste boom. Van deze 115 soorten hoorden er

11 , grotendeels bomen , niet op de

Veluwe thuis.

Er waren nog 6 soorten die niet op

de Veluwe thuishoren , maar er min

ot

meer zijn ingeburgerd . Zoals de

Roze winterpostelein , die op veel

plaatsen op ons terrein voorkomt.

Roze winterpostelein - logo van de Hei­ manshof in Vierhouten

Deze van oorsprong Noordameri­ kaanse posteleinsoort schijnt in Friesland, maar ook in de Zaan­ streek 'socialistenkruid' te worden

genoemd . Door Henk van Laar naar

Vierhouten gebracht en door A.J.C.-ers naar hun geboortestreek overgebracht?

In het najaar kwamen er nog 5 soorten spontaan bij en bovendien

plantte Henk 31 soorten, die atle­

rnaal voldeden aan zijn criteria: in­

heems op de Veluwe en interes­

sant. Tenslotte heeft hij een atde­

ling van Staatsbosbeheer, die zich

bezig houdt met kleine landschaps­

elementen, op net spoor van de

Heimanshot gezet. Daardoor werd de mogelijkheid geopend dat het schoonhouden van het bekenstel­ sel op het hele terrein van de Paas­ heuvel door deze instantie zal

worden verricht.

Nu, in 1992, zijn we inmiddels weer

een stuk verder. Het aantal plante­

soorten , op eigentijdse wijze met

de computer in een gegevensbe­

stand ingevoerd , is weer een stuk

groter geworden. Ad hoc mede­ werkers hebben de vogelstand ge·inventariseerd.

Vanat vrijdag 12 juni tot 4 sep­ tember zal de Hof iedere vrijdag van 10-13 uur geopend zijn voor aile kampeerders en andere, meer toevallige bezoekers en op aan­

vraag voor kamperende groepen.

Orndat het kampeercentrum "De

Paasheuvel" ieder jaar vee I groe­

pen ontvangt , verwachten we daar

heel wat van.

Tot slot van het zomerseizoen

word! dan in het weekend van 5/6

september met genodigden , karn­

peerders , de buren uit het dorp en

de vrijwillige medewerkers het 70­

jarig bestaan van 'De Paasheuvel' gevierd.

Aile bezoekers zullen een kijkje achter de schermen kunnen ne­ men. Ook achter de schermen van

de Heimanshof, die zich bij deze

gelegenheid tevens met een kleine

tentoonstell ing zal presenteren .

D

.

, .

:t

lig.%gg.~~~~

~

d!?

: . ·

~~

· · · :

·

"i i eti1fanshof ' in

Vje

ihoiJtenweer

.

iTt-zjjh : WJd~glo/je.: Wiihers ~iten::: :

A

fs beStuurslk:JV

a

n-

.

d

f;

.

$u

c

fJ

i i1}9 .•

.tOiJ (jetzdek ):tJ;q_j :Ys <Hij p~Zig · · ·

.dli gescliiedenis vatf de StiCh~ · .

tingvoorZotien Vrijheid enhet·

:kampeerwerk i ii<·de A;'J,Ctte

oeschrijVei7/ .'