Martha M eerm an en Fietje Vaas
Zorgarbeid, een buitenbeentje? Een repliek
In het artikel ‘Zorgarbeid als zorgenkind' in het laatste nummer van TVA ('95/1) stellen Marjolein Morée en Marij Vulto dat aandacht voor de kwaliteit van de arbeid in de gezinsverzorging urgent is. Terecht ver- wachten zij dat de WEBA-methode kan bijdragen aan een reflectie op de inhoud en organisatie van het werk van verzorgenden. Sterker, het doel van de WEBA-methode is na analyse of reflectie te komen tot verbetering van de functie-inhoud en organisatie. De auteurs signaleren in de WEBA-methode enkele technische knelpunten die al eerder door anderen zijn aangekaart. Daarop willen wij in deze reactie niet ingaan, te meer daar inmiddels een vernieuwde handleiding voor het uitvoeren van een WEBA-analyse is verschenen die juist hiervoor oplossingen biedt1. Onze reactie betreft het principiële punt van kritiek van Morée en Vulto, namelijk dat dit type (zorg)arbeid niet inpasbaar is in de WEBA-methode.
Onze reactie bestaat uit vier hoofdpunten: 1 Morée en Vulto introduceren een tegenstelling tussen taken en de aard van de cliëntsituatie, die geen tegenstelling is.
2 Het feit dat beroep gedaan wordt op een inte grale inzet van hoofd, hand en hart is geen ex clusief kenmerk van zorgarbeid.
3 De WEBA-methode is een generiek instru ment, waar uit volgt dat voor elke toepassing in een nieuwe werksoort een 'vertaling' nodig is met kennis van de werksoort en begrip voor de theoretische achtergrond van de methode. 4 Morée en Vulto gebruiken feitelijk de WEBA- gedachte voor de beoordeling van de kwaliteit van de inhoud van het werk en geen andere.
Oriëntatie op taken?
Een WEBA-analyse2 bestaat uit het beschrijven en beoordelen van de functie-inhoud. Bij de be schrijving wordt via functievervullers in kaart gebracht wat de functiesamenstelling is, wat de regelmogelijkheden en wat de regelproblemen zijn. Bij de beoordeling wordt de verzamelde in formatie op basis van beslisregels met elkaar in verband gebracht en worden conclusies getrok ken over stressrisico's en leermogelijkheden in
zeven kwaliteitskenmerken.
De functiesamenstelling is het geheel van voor bereidende, uitvoerende, ondersteunende en or ganiserende taken. Regelmogelijkheden zijn de autonomie, de ondersteuningsmogelijkheden gelegen in het kenmerk 'contacten' en de orga niserende taken; kortom de regelruimte die de organisatie van het werk biedt. De regelproble men zijn alle te regelen incidenten, onverwach te voorvallen en storingen voortkomend uit de arbeidssituatie of de context, de 'cliëntsituatie' in het geval van de gezinsverzorging.
Morée en Vulto stellen dat de kwaliteit van de arbeid in de gezinsverzorging niet zozeer be paald wordt door de taken als wel door de aard van de cliëntsituatie. De WEBA zou zich alleen richten op de taken en niet op de cliëntsituatie. Dat is niet juist. De eisen voortvloeiend uit de cliëntsituatie worden in de WEBA-analyse be trokken bij de inventarisatie van regelproble men of de probleeminventarisatie. Taken en ei sen uit de cliëntsituatie worden niet tegenover elkaar gesteld, maar gecombineerd. De proble men die de helpenden of verzorgenden tegenko men worden juist betrokken in de beoordeling van een functie.
Jammer dat Morée en Vulto die mogelijkheid van de WEBA-analyse niet benut hebben. Dan
Zorgarbeid, een buitenbeentje? had de vracht aan informatie over de cliëntsitu
atie die zij in het artikel presenteren, gebruikt kunnen worden om tot een beoordeling van de functie van de verzorgende te komen en vervol gens aanleiding kunnen zijn geweest om concre te voorstellen voor verbeteringsmaatregelen te formuleren. Nu wordt met deze interessante in formatie eigenlijk niets gedaan.
Zorgarbeid uniek?
Op verschillende plaatsen in het artikel wordt aangevoerd dat zorgarbeid anders is dan andere arbeid. Het hand, hoofd en hart-concept is uniek en vereist, volgens de schrijfsters, een integratie van taken, een holistische aanpak. Dat maakt dat voorbereidende en ondersteunende taken niet goed van uitvoerende te onderscheiden zijn.
Dit probleem geldt absoluut niet alleen voor zorgarbeid. Denk maar eens aan een operator in een continu proces; wat gaat daar vooraf en wat is daar ondersteunend? En bij leiding geven zijn voor een goede invulling van de functie, naast hoofdaspecten, ook hand- en hartaspecten ver eist.
Het onderscheiden van voorbereiden, uitvoe ren en ondersteunen is inderdaad vaak moeilijk. Voorbereiden gaat niet in alle werksoorten let terlijk in de tijd vooraf. Voorbereiden, uitvoeren en ondersteunen hebben een functionele bete kenis. In sommige instellingen worden voorbe reidende en ondersteunende taken 'indirecte' ta ken genoemd; het zijn taken die nodig zijn voor het proces maar er geen deel van uitmaken.
Is 'signaleren' bij de gezinsverzorgende nu een ondersteunende of voorbereidende taak, vragen Morée en Vulto zich af. Als wij de tekst (p. 55) goed bekijken, dan concluderen wij het volgen de. Het is helemaal geen taak, zoals bedoeld door de WEBA, maar een activiteit (informatie verzamelen) in het kader van een voorbereiden de taak, namelijk het hulpcontract opstellen. En het is ook een activiteit in het kader van een uitvoerende taak, namelijk de verzorging of het huishoudelijk werk. (Net zoals het signaleren van een overschrijding van een proces-parame- ter een activiteit is in het kader van de uitvoe rende taak van de proces-operator: het bewaken van het proces.) Het kan zelfs een onderdeel zijn van een tweede uitvoerende taak, namelijk als van de gezinsverzorgende (formeel of feitelijk) verwacht wordt systematisch veranderingen bij
de cliënt te signaleren en te rapporteren. Kort om, in de WEBA-analyse wordt het begrip 'taak' anders ingevuld.
Vertalen is nodig
De WEBA-methode is zo gemaakt dat alle func ties ermee kunnen worden beoordeeld; daarom zijn de begrippen op een hoog aggregatieniveau gekozen. Dat betekent dat voor elke werksoort een specifieke vertaling nodig is. Om die verta ling te kunnen maken moet men de werksoort en de WEBA-methode goed kennen. Als men de werksoort niet goed kent, loopt men het risico bepaalde niet direct zichtbare taken, regelmoge lijkheden en problemen over het hoofd te zien. Zoals in het voorbeeld van de gezinsverzorgen de: het tussen de bedrijven door geven van emo tionele steun en het van de cliënt overnemen van het denken over en plannen van het huis houden. Maar dat geldt voor alle werksoorten; als men bijvoorbeeld het werk van een laborato- riumanalyste alleen van de buitenkant bekijkt, mist men het hele proces van analyseren van de testresultaten en beslissen of snel handelen no dig is.
Morée en Vulto geven er blijk van de werk soort 'gezinsverzorging' zeer goed te kennen, al leen lijkt die grote kennis hen te beletten om te abstraheren naar algemenere termen en zo de situatie te vertalen naar WEBA-termen en weer terug naar de concrete situatie van de gezinsver zorging. En dat is natuurlijk nodig om de me thode toe te passen.
De vertaling
Het komt ons voor dat die vertaling toch niet zo moeilijk was geweest. Aan de hand van de voorbeelden die de schrijfsters in hun artikel ge ven willen wij dat illustreren.
Uit de tekst kunnen enkele uitvoerende ta ken gehaald worden: huishoudelijke taken, li chamelijke verzorging van cliënt en eventuele kinderen, bewaken van de ontwikkeling in de toestand van de cliënt en de cliëntsituatie, emo tionele en organisatorische ondersteuning bie den aan de cliënt. Er wordt één voorbereidende taak beschreven: het maken van een hulpplan. Ondersteunende taken worden in het artikel niet expliciet benoemd. Maar uit de tekst is op
Arbeidsorganisatie
te maken dat de verzorgenden rapporteren en zelf de kwaliteit van hun werk bewaken. En wij nemen aan dat ze vaak genoeg zelf onderhoud en reparaties aan hulpmiddelen en machines verrichten. Aan regelmogelijkheden hebben wij in het artikel gevonden: autonomie en de moge lijkheid om de hulp van een collega in te roe pen. De autonomie wordt beperkt door het werkrooster. Organiserende taken zijn voorals nog buiten beschouwing gelaten. Dat is mis schien te verdedigen vanuit de onderzoeksopzet van de schrijfsters, het lijkt een reden om het oordeel over de WEBA waarin dit aspect nogal centraal staat, even op te schorten.
Wij hebben in de tekst een groot aantal regel problemen gevonden. Wij geven enkele voor beelden met de 'WEBA-vertaling'.
• De steeds wisselende behoeften van de cliën ten; WEBA-vertaling: het materiaal is van wisselende kwaliteit en de werkopdrachten kunnen tegenstrijdig zijn;
• Er doen zich onverwachte situaties voor, zoals iemand heeft zich bevuild of wordt onwel; WEBA-vertaling: probleem in de operaties, handelingen zijn te zwaar te moeilijk, vergen geestelijke concentratie;
• De kwaliteit van de huishoudelijke appara tuur en omgeving maken dat efficiënt werken niet mogelijk is; WEBA-vertaling: middelen zijn van onvoldoende kwaliteit en leveren hinder en oponthoud
op,-• De cliënt vergt van de verzorgster meer tijd dan gepland is; WEBA-vertaling: de normen zijn niet haalbaar.
De tekst laat zien dat de gezinsverzorgenden re delijk ver komen in het oplossen van deze pro blemen met de autonomie in methode en werk- volgorde, in hun functie. Maar de roosters, re gels en normeringen staan echte oplossingen in de weg.
Naar onze mening is met deze rudimentaire WEBA-analyse op basis van het artikel al vol doende materiaal aangedragen om te conclude ren dat functies in de gezinszorg vaak wel veel vakmatige leermogelijkheden hebben, maar stressrisico's bevatten door grenzen aan hun au tonomie en beperkte organiserende taken. Deze conclusies worden ook door Morée en Vulto ge
trokken; daarmee laten zij zien dat zij feitelijk van het WEBA-gedachtengoed gebruik maken. Hun hand, hoofd en hart-concept leidt niet tot andere conclusies.
Als de schrijfsters systematisch de hiervoor geïllustreerde vertaling hadden toegepast en de hele WEBA-methode hadden gebruikt, waren zij ongetwijfeld tot veel concretere antwoorden ge komen. Antwoorden op hun vraag naar de voor waarden waaraan de inhoud en de organisatie van het werk moeten voldoen om de beroeps kwalificaties in de praktijk te kunnen brengen zonder overspannen te raken en de cliënten te gelijker tijd een goede verzorging te bieden.
Noten
1 De WEBA-analyse is een onderdeel van de WEBA- methode. De WEBA-methode bestaat uit drie stap pen: beschrijven, beoordelen (samen de WEBA-ana lyse) en het ontwerpen van verbeteringsmaatrege- len. De methode is recent vernieuwd en door Sam- som uitgegeven in vier delen: 1 WEBA-analyse, handleiding, 2 Herontwerpen, richtlijnen, 3 Aan pak van verbetering en 4 Werksoorten, voorbeel den.
2 In dit artikel gaan wij uiteraard van de oorspronke lijke in 1989 gepubliceerde versie van de WEBA- methode uit, omdat de nieuwe handleiding nog niet gepubliceerd was toen Morée en Vulto hun onderzoek verrichtten.
Literatuur
Projectgroep welzijn bij de Arbeid (WEBA). POT FD. et al. Functieverbetering en organisatie van de ar beid. Welzijn bij de arbeid (WEBA) gelet op de stand van de arbeids- en bedrijfskunde. Den Haag, Sociale Zaken en Werkgelegenheid, 1989, S71.
Meerman, Martha. Onder de loep. WEBA meet de functiekwaliteit. Logistiek en kwaliteit, deel 1, Amsterdam, FNV, 1993.
Middendorp, J.en G. Keijsers, De WEBA-methode. Deel 4 Werksoorten. Alphen aan den Rijn, Samsom Bedrijfsinformatie, 1995.
Vaas, S., S. Dhondt, M.H.H. Peeters en J. Middendorp, De WEBA-methode. Deel 1 WEBA-analyse Handlei ding. Alphen aan den Rijn, Samsom Bedrijfsinfor matie, 1995.
