Roodzand op de Veluwe.

5. Overloopgeulen en bijbehorende afzettingen

B e h a l v e in e e n m e a n d e r g o r d e l wordt grof z a n d o o k veelvuldig aangetroffen als e e n d u n n e r of dikker sediment voor d e uitmonding van e e n d o o r b r a a k g e u l (crevasse), die van een rivierloop naar d e k o m loopt. E e n dergelijke afzetting kan o o k het b e n e d e n s t r o o m s e g e d e e l -te van z o ' n g e u l flankeren. D e g e u l zelf is veelal o p g e v u l d met z w a r e klei. Er bestaat o o k e e n type d o o r b r a a k g e u l of o v e r l o o p g e u l die e e n stroomrug d w a r s doorsnijdt. Dit type kan alleen zijn ontstaan, waar d e stroomrug g e e n actieve rivierloop meer bezat. D e g e u l verbindt d e k o m m e n ter weerszijden van d e stroomrug e n fungeerde (fun-geert) in tijden van h o g e waterstand als overlaat van d e meer stroomopwaarts g e l e g e n k o m . Voor d e uitmonding kan o o k in dit geval e e n afzetting van grof z a n d w o r d e n aangetroffen.

E e n fraai v o r b e e l d van z o ' n g e u l w e r d ten z u i d e n van Maurik aangetroffen (fig. 8, zie o o k 13 o p fig. 6) en wel o p d e plaats waar d e westelijke, gedeeltelijk verjongde halve b o o g van d e o u d e m e a n d e r g o r d e l d o o r d e M a u r i k s e We-tering wordt d o o r s n e d e n . D e g e u l is thans d i c h t g e s l i b d met humeuze, naar

o n d e r e n k a l k h o u d e n d e , z w a r e klei, helemaal onderin afgewisseld d o o r z a n -d i g e laagjes. D e M a u r i k s e Wetering is g e g r a v e n in het laagste d e e l van d e o p -g e v u l d e b e d d i n -g . D e opvullin-g reikt d i e p e r d a n 4 m o n d e r maaiveld (zie fig. 9). D e bijbehorende afzetting van grof-z a n d i g materiaal (grof-zie 5 o p fig. 8) strekt z i c h over e e n grote oppervlakte uit. D e grootste lengte is o n g e v e e r 1000 m . Hij begint 1100 m westelijk v a n d e westelij-ke rand van d e m e a n d e r g o r d e l . D e z e g e g e v e n s v o r m e n e e n g o e d e aanwij-z i n g , dat het d e g e u l p a s s e r e n d e water met grote snelheid moet h e b b e n g e s t r o o m d .

Naschrift

A a n het e i n d van dit artikel wil d e auteur er d e a a n d a c h t o p vestigen, dat d e kar-tering veel v o o r d e e l heeft g e h a d van d e betrekkelijk o n g e s c h o n d e n staat waarin het a l o u d e verkavelingspatroon e n d e oppervlaktetopografie z i c h be-v o n d e n . D e aantasting be-van het land-s c h a p gaat echter ook wat d e z e b e i d e facetten betreft in e e n versneld t e m p o door. Ruilverkaveling, egalisatie van d e g r o n d , d e m p e n van sloten, v e r b r e d i n g e n v e r l e g g i n g van w e g e n naast het m a k e n van nieuwe w e g e n , dorpsuit-breiding e n a n d e r e activiteiten, maak-ten het s o m s r e e d s moeilijk d e oor-spronkelijke toestand te reconstrueren.

A d r e s van d e auteur: S e l t e r s k a m p w e g 2 9 6721 A R B e n n e k o m

Literatuur

Havinga, A.J., 1969. A physiographic analysis of a part of the Betuwe, a Dutch river clay area. Med. Landbouwhogeschool, Wage-ningen, Nederland, 69-3: 47 pp. Havinga, A.J., en A. op 't Hof, 1975. De

Neder-Betuwe, opbouw en ontstaan van een jong rivierkleigebied. K.N.A.G. Geogr. Tijdschr., IX, 4: 261-277.

Havinga, A.J. and A. op't hof, 1983. Physiograp-hy and formation of the Holocene flood-plain along the lower course of the Rhine in the Netherlands. Med. Landbouwhoge-school, Wageningen, Nederland,83-8: 73

PP-Verbraeck, A., 1970. Toelichting bij de geologi-sche kaart van Nederland (1:50.000), blad Tiel West (39W) en blad Tiel Oost (390): 335 pp. Rijks Geol. Dienst, Haarlem.

Roodzand op de Veluwe

D.C.E. Bakker & H . Rogaar

In het Pleistocene zandgebied van Nederland en Noord-Duitsland wordt op veel plaatsen 'roodzand'

aangetroffen. De plekken liggen temidden van niet-rood gekleurde gronden waarin

podzolontwikkeling heeft plaatsgevonden. Op de Veluwe wordt roodzand veel aangetroffen in de

koppen van beekdalen en droge dalen. In het Ginkelse Zand ten oosten van Ede is een terrein van

60 ha onderzocht waarin veel onregelmatige plekken roodzand voorkomen. De roodkleuring strekt

zich uit tot ca 80 cm diepte en is het gevolg van sterke accumulatie van ijzer (tot 59 kg/m

Fe

O

) in

de vorm van Goethiet, Hematiet en Maghemiet. Overigens wijken de gronden niet af van niet-rode

gronden in de directe omgeving. De verklaring wordt gezocht in een fossiel grondwaterverschijnsel

uit het Laat-Pleistoceen of Vroeg-Holoceen. Verklaringen op grond het branden van houtskool of

asbemesting in een prehistorische periode of juist een oudere bodemvorming moeten op grond van

de waarnemingen en literatuuronderzoek worden verworpen.

Inleiding

Tijdens e e n b o d e m k u n d i g e kartering van het G i n k e l s e Z a n d bij E d e bleek over e e n grote oppervlakte ' r o o d z a n d ' voor te k o m e n (Rogaar et al., 1991). Hieronder wordt opvallend rood ge-kleurd z a n d verstaan (Munsellwaard e n 2,5YR e n 5 Y R ) (Munsellwaardat voorkomt in g e ï -soleer d e plekken en stroken o p d e Veluwe en elders in het Pleistocene z a n d -g e b i e d in N e d e r l a n d (Lorié; M o e r m a n , 1947; V a n d e Westeringh, 1973).

E e n groot aantal t h e o r i e ë n is g e o p -p e r d als verklaring voor het verschijnsel, waarvan e e n ontstaan uit g r o n d w a -ter en e e n ontstaan als g e v o l g van het b r a n d e n van houtskool d e belangrijk-ste zijn (De Groot, 1981).

In d e z e bijdrage w o r d e n in verkorte v o r m d e resultaten van e e n n a d e r veld-e n laboratoriumondveld-erzoveld-ek van hveld-et r o o d z a n d zoals aangetroffen in het G i n k e l s e Z a n d b e s c h r e v e n . Tevens w o r d e n d e resultaten van

literatuuron-d e r z o e k en literatuuron-d e literatuuron-daaruit voortvloeienliteratuuron-de c o n c l u s i e s g e t o o n d .

R o o d z a n d in de literatuur Voorkomen

R o o d z a n d is in N e d e r l a n d vooral ge-v o n d e n o p d e Veluwe (fig. 2), maar o o k in d e Achterhoek, Drenthe, het G o o i e n N o o r d - B r a b a n t . In Noord-Duitsland zijn rode z a n d e n b e s c h r e v e n in z a n d i -g e Pleistocene afzettin-gen (Bailly,

Fig. 1. De ligging van roodzand tussen haarpodzolgronden en gleygronden in het dal van de Wietze bij Meitze (Duitsland); naar Bailly, 1970.

1970; K i p p & Runia, 1979). V o l g e n s B. van d e n H e u v e l ( m o n d . med.) zijn d e z e vergelijkbaar met het r o o d z a n d in N e -d e r l a n -d .

In figuur 2 valt op, dat het r o o d z a n d o p d e Veluwe vooral is g e v o n d e n o p d e geleidelijk aflopende westflank e n noordoostflank. Het is, b e h o u d e n s é é n v o o r k o m e n bij E e r b e e k , niet aangetrof-fen o p d e sterk v e r s n e d e n oostflank tussen A p e l d o o r n e n Dieren e n niet a a n d e z u i d r a n d . Het ligt vaak in d e o m g e v i n g v a n p l a s s e n (Klein Zeil-meer), b e k e n (Hierdense Beek) of dro-g e d a l e n (Elspeet, G i n k e l s e Zand), s t e e d s o p d e o v e r g a n g v a n h o o g naar laag in b o d e m s die nu g o e d ontwaterd zijn.

D e o v e r g a n g van rode /naar niet-rode g r o n d e n vindt over enkele meters plaats ( M o e r m a n , 1947; Stoutjesdijk, 1959). D e grootte v a n d e rode p l e k k e n varieert v a n enkele tientallen tot hon-d e r hon-d e n vierkante meters.

Uzer

D e rode kleur is het g e v o l g v a n ijzer-oxydehuidjes rond d e zandkorrels (Fa-ber, 1942). V o l g e n s M o e r m a n (1947) bevat r o o d z a n d vaak ijzeroxydeconcreties in d e v o r m v a n vrij harde, s p o n -sachtige klompjes, s c h e l p a c h t i g e plaatjes e n wortelpijpjes. Stoutjesdijk vermeldt onregelmatig g e v o r m d e , m a g n e t i s c h e ijzeroxydeconcretiestot 5 m m in diameter. O o k B r u y n (1951) e n Van d e Westeringh (1973) h e b b e n ijzero x y d e c ijzero n c r e t i e s in r ijzero ijzero d z a n d a a n g e -troffen. Wat betreft d e ijzeroxydevorm w o r d e n v e r m e l d d e a a n w e z i g h e i d van magnetiet (Weenig, 1951) e n v a n he-matiet (Van d e Westeringh, 1973). Bail-ly v o n d in d e fractie < 16 jum vooral m a g h e m i e t e n in mindere mate he-matiet. Houtskool S o m m i g e o n d e r z o e k e r s h e b b e n in r o o d z a n d houtskool aangetroffen (Bruyn, 1951; M o e r m a n , 1947; Stout-jesdijk, 1959), a n d e r e n nauwelijks of niet (Bailly, 1970; V a n d e Westeringh, 1973).

Ouderdom

Vrijwel al het r o o d z a n d ligt ih d e k z a n d ( M o e r m a n , 1934; Stoutjesc ijk, 1959). Dit wijst o p e e n ontstaan in het Laat-Pleistoceen of H o l o c e e n (Bailly, 1970). Dikwijls ligt het in d e directe o m g e v i n g van stuifzand (fig. 1) e n zijn daarin s o m s s p o r e n van w e g g e s t o v e n

rood-Fig. 2. Voorkomen van roodzand op de Veluwe op grond van literatuurgegevens; gedeeltelijk naar Koster (1978).

z a n d herkenbaar. D o o r M o e r m a n (1947) is echter nooit r o o d z a n d o p stuif-z a n d aangetroffen. Bij M e d d o v o n d Van d e Westeringh r o o d z a n d o n d e r e e n esdek, waarbij b o v e n d i e n o p d e o v e r g a n g s c h e r v e n uit d e ijzertijd e n houtskool a a n w e z i g waren. D e z e w a a r n e m i n g e n wijzen o p e e n o u d e r d o m o u d e r d a n V r o e g e M i d d e l -e -e u w -e n -e n mog-elijk o u d -e r d a n d -e Ij-zertijd. Ontstaan R o o d z a n d heeft aanleiding g e g e v e n tot vele speculaties over het ontstaan ervan (De Groot, 1981). Z o is r o o d z a n d toegeschreven a a n d e verwering van keileem (Van B a r e n , 1907; w e e r l e g d d o o r Lorié in 1910), d e groei van e e n b e p a a l d e b o o m s o o r t (Oosting, 1936), b o s b r a n d e n o m akkers a a n te l e g g e n ( M o d d e r m a n , 1955), verwering van het moedermateriaal e n b o d e m v o r m i n g ( J . M . van Mourik in D e e b e n , 1991) His-sink (1913) vergelijkt het ontstaan van r o o d z a n d met dat van moerasijzererts. In zijn visie is r o o d z a n d g e v o r m d in laagten in zandverstuivingen, waar-h e e n ijzerwaar-houdend water o n d e r g r o n d s of b o v e n g r o n d s toestroomt. W a n n e e r het water met zuurstof in contact komt, wordt ijzeroxyde afgezet. O o k a n d e r e n schrijven het h o g e ijzergehalte van r o o d z a n d toe a a n grondwaterinvloed. V o l g e n s Bailly (1970) zijn d e roodbruine horizonten fossiele gley-horizonten. D e vorming van m a g h e m i e t e n hematiet uit ijzer in het grondwater m a g bij nor-male b o d e m t e m p e r a t u r e n niet w o r d e n uitgesloten.

M o e r m a n (1947) m e e n d e dat rood-z a n d e e n g e v o l g is van d e b e m e s t i n g van akkers met a s in d e prehistorie. O p l o s b a r e a s b e s t a n d d e l e n z o u d e n d a n inwerken o p het ijzer in d e b o d e m e n z o d e rode kleur veroorzaken. O o k d e a s zelf bevat ijzer. D e intensiteit van d e roodkleuring hangt z . i . af van d e hoeveelheid a s e n van d e textuur van d e b o d e m . In zijn visie is d e houtskool e e n restant v a n e e n toevallige vermen-g i n vermen-g met plantaardivermen-ge as.

K r a a n e n e n P a p e (1965) schrijven r o o d z a n d toe a a n het langdurig bran-d e n van houtskool in bran-d e prehistorie. Meiiers p r o d u c e r e n weinig a s e n veel teer, waarin waarschijnlijk ijzer voor-komt.

V o l g e n s hen wijzen d e rode fibers on-derin s o m m i g e rode profielen o p e e n neerwaarts transport van r o o d mate-riaal d o o r b o d e m v o r m i n g .

In dat geval wordt het ijzer verplaatst met d e teerachtige produkten. D o o r af-braak verdwijnt n a d e r h a n d d e teer e n blijft het ijzer achter. A l s d e meiiers s t e e d s o p dezelfde plaats w o r d e n

ge-b o u w d , komt o p d e z e wijze veel ijzer o n d e r d e meiiers terecht e n ontstaan als g e v o l g van d e inspoeling ketelvor-m i g e structuren in d e o n d e r g r o n d . D e b e n e d e n g r e n s van het rode z a n d wordt v o l g e n s d e z e schrijvers b e p a a l d d o o r d e hoogte van het grondwater. O n d e r invloed d a a r v a n z o u het rode materiaal verdwijnen. Weliswaar zijn er in r o o d z a n d e n in d e directe o m g e v i n g d a a r v a n prehistori-s c h e vondprehistori-sten g e d a a n (Bruyn, 1950, 1951; M o e r m a n , 1947; Van d e Weste-ringh, 1973) e n l e g g e n M o e r m a n e n K r a a n e n e n P a p e e v e n e e n s e e n ver-b a n d met prehistorische activiteiten van d e mens, maar v o l g e n s R.S. Hulst ( m o n d . med.) ontbreekt er e e n d u i d e -lijk v e r b a n d tussen beide.

Het onderzoekgebied

Geomorfologie

Het o n d e r z o e k g e b i e d , 6 0 h a groot, ligt langs d e d r o g e b o v e n l o o p van d e R e n -k u m s e B e e -k in d e sandrvla-kte ten oosten van E d e ter hoogte van het buurtschap D e Ginkel.

In het o n d e r z o e k g e b i e d liggen fluvio-glaciale afzettingen o p g e r i n g e diepte met hierbovenop d e k z a n d met e e n dikte van enkele decimeters tot enkele meters (Verbraeck, 1984).

Bodemgesteldheid

K e n m e r k e n d e b o d e m t y p e n in het kar-t e e r g e b i e d zijn H o l kar-t p o d z o l g r o n d e n in het n o o r d e n e n H a a r p o d z o l g r o n d e n in het z u i d e n buiten bereik van het g r o n d -water. D e o v e r g a n g tussen b e i d e typen is geleidelijk. D e g r o n d e n zijn ontwik-keld in g o e d gesorteerd, l e e m a r m tot z w a k lemig d e k z a n d met e e n m e d i a a n van d e zandfractie tussen 150 en 210 / / m . D e o n d e r g r o n d met g r i n d h o u -d e n -d of l e e m a r m , grof z a n -d komt plaatselijk voor binnen boorbereik. Tij-d e n s b o s a a n l e g zin mogelijk grote Tij- de-len o n d i e p vergraven tot 2 0 a 4 0 c m diepte (Rogaar et al, 1991).

Hydrologische gesteldheid

D e b e e k l o o p vormt e e n laag punt (ca. 2 2 m b o v e n N A P ) in d e sandrvlakte, die wordt ingesloten d o o r d e stuwwal-len van E d e a a n d e westzijde (ca. 5 0 m boven N A P ) , v a n O u d - R e e m s t a a n d e noordzijde (ca. 5 0 m b o v e n N A P ) e n die van d e oostelijke Veluwe. Het ont-staan van het d a l van d e R e n k u m s e B e e k stamt waarschijnlijk uit het S a a -lien. Het is gedeeltelijk dichtgestoven met d e k z a n d e n stuifzand.

Volgens e e n kaart van T h o m a s Witte-roos liep d e b e e k in 1570 d o o r tot d e boerderijen o p d e Ginkel, maar het is

Fig. 3. Detailkartering II in het Ginkelse Zand. Ver-klaring: 2.5 YR= (donker)rood; 5 YR = rood-bruin en oranje; 7.5 YR = (donkerrood-bruin; 10 YR = geelbruin.

onduidelijk of het o m e e n g e g r a v e n of o m e e n natuurlijke loop gaat. Mogelijk stond d e b e e k toen in v e r b i n d i n g met d e plassen o p D e Ginkel. In 1610 stond d e b o v e n l o o p van d e b e e k d r o o g ( M o e r m a n , 1934).

Ter hoogte van het o n d e r z o e k g e b i e d liggen in het d r o g e d a l V e l d p o d z o l -g r o n d e n , die s o m s e e n m o e r i -g e tus-s e n l a a g h e b b e n . Dit wijtus-st er o p dat het dal oorspronkelijk natter is geweest d a n nu het geval is. S i n d s het b e g i n v a n d e e e u w d a l e n grondwaterpeil e n w a -terniveau in d e b e k e n van d e Veluwe (Verweij, 1975).

In het o n d e r z o e k g e b i e d staan b o s a a n -planten van grove d e n e n A m e r i k a a n s e eik.

Onderzoekresultaten

Het o n d e r z o e k heeft bestaan uit vele b o r i n g e n e n analyses van het mate-riaal, waarbij o n d e r a n d e r e twee profie-len met elkaar zijn vergeleken, e e n r o o d z a n d - e n e e n niet-roodzandprofiel (in het vervolg rood- e n niet-roodprofiel g e n o e m d ) .

D e g e v o l g d e methodieken e n uit-komsten zijn uitvoerig b e s c h r e v e n d o o r B a k k e r (1991).

Overzichtskartering

D e boorpunten, waarin r o o d z a n d is aangetroffen liggen grotendeels in e e n strook ter weerszijden van d e d r o g e b o v e n l o o p van d e R e n k u m s e B e e k . In d e b o v e n l o o p zelf komt g e e n r o o d z a n d voor. Het bleek dat r o o d z a n d over e e n afstand v a n enkele meters kan over-g a a n in niet-roodzand (fiover-g. 3).

Het rode z a n d is g e v o r m d in het matig fijne, l e e m a r m e tot z w a k lemige dek-z a n d . D e textuur v a n r o o d dek-z a n d dek-zelf is in het veld moeilijk te b e p a l e n d o o r het s m e r e n d e karakter v a n d e rode m a s s a . D e textuur van rode e n niet-rode pun-ten verschilt echter niet duidelijk. Bij d e rode punten in het noordoosten

van het g e b i e d beginnen slecht gesor-teerde lemige zanden o p 60-80 c m diepte. D e rode kleur loopt hierin door. R o o d z a n d is ook a a n g e b o o r d o p een g e ï s o l e e r d e dekzandkop in het zuid-westen van het karteergebied. Indien aanwezig, wordt d e podzolontwikkeling in d e rode profielen gemaskeerd door d e rode kleur. Overigens lijkt d e profie-lontwikkeling in d e rode en d e niet-rode profielen dezelfde. Het karteergebied wordt in het noorden begrensd door stuifzand. Hier ligt gedeeltelijk afgesto-ven roodzand en roodzand met een stuifdek erop. In het stuifzand zelf is g e e n roodzand ontwikkeld. D e roodkleuring dateert dus kennelijk van vóór d e stuif-zandvorming.

Bij d e kartering werden in enkele niet-ro-d e en enkele roniet-ro-de profielen stukjes houtskool aangetroffen o p wisselende diepten. In d e boringen werden geen ij-zeroxydeconcreties aangetroffen.

Profielonderzoek

Twee rode- en twee niet-rode profielen zijn met elkaar vergeleken. Het blijkt dat d e rode profielen meer fijn materiaal en ijzer bevatten d a n d e niet-rode, waarbij het 'extra' ijzeroxyde h o m o g e e n ver-deeld is door het fijne materiaal. Gezien d e mineralogische a r m o e d e is het voor-komen van ijzeroxyde in d e rode profie-len kennelijk g e e n gevolg van verwering van het moedermateriaal, maar afkom-stig van een externe bron.

D e h o m o g e n e verdeling van het fijne materiaal wijst o p e e n h o g e biologische activiteit in d e profielen tijdens en n a d e accumulatie van ijzer in d e rode profie-len. Uit d e aanwezige plantewortels, verse excrementen en sclerotiën (zon-der ijzerhuidjes) blijkt dat d e biologi-s c h e activiteit ook nu nog aanzienlijk ibiologi-s.

U z e r

V i a o m r e k e n i n g met g e b r u i k m a k i n g van d e b u i k d i c h t h e d e n b e d r a a g t d e hoeveelheid ijzeroxyde (Fe^Os) in d e rode profielen respectievelijk 3 2 , 2 en 71,2 k g / m2. D e vergelijkbare niet-rode

profielen bevatten respectievelijk 9,0 en 11,5 k g / m2. Dit wijst o p e e n ijzeroxyde

accumulatie van respectievelijk 23,3 e n 59,7 k g / m2 ter plaatse van d e profielen

(Bakker, 1991).

D e rode profielen bevatten veel meer kristallijn ijzeroxyde d a n d e niet-rode profielen. Goethiet en hematiet k o m e n voor in beide.

M a g h e m i e t is alleen in d e rode profie-len aangetroffen. D e a a n w e z i g h e i d van magnetiet wordt uitgesloten ge-acht a a n g e z i e n het niet in het moeder-materiaal voorkomt en het niet bij bo-d e m v o r m i n g ontstaat.

Profiel met roodzand. Van bijna onder het opper-vlak tot aan de lichte laag onderin, is het zand steenrood gekleurd.

De baksteenrode kleur van roodzand lijkt vooral te worden veroorzaakt door hema-tiet dat een sterk overheersende donker-rode kleur heeft.

Met gebruikmaking van d e relatie tussen kleur en ijzergehalte, d e berekende accu-mulatie van ijzer in de onderzochte pro-fielen en d e bekende verhouding tussen rode en niet-rode boorpunten uit de over-zichtskartering schat Bakker d e accumu-latie van ijzeroxyde voor het gehele ge-karteerde gebied van 60 ha o p 400 ton F e203. Vooral in d e rode profielen zijn bij

het zeven van monsters over een 2 m m zeef onregelmatig gevormde harde don-kerrode ijzeroxydeconcreties gevonden met een diameter van 2 tot 5 m m .

Houtskool

Vooral in d e niet-rode profielen w e r d e n tot c a . 8 0 c m diepte in d e slijpplaatjes hier en d a a r zeer fijne stukjes houtskool g e v o n d e n .

Bij het m a c r o m o r f o l o g i s c h profielon-d e r z o e k w e r profielon-d e n profielon-d e z e niet o p g e m e r k t . In enkele monsters van d e niet-rode profielen zijn bij zeven over e e n zeef van 2 m m enkele stukjes houtskool aangetroffen tot c a . 75 c m diepte. In d e rode profielen w a s dit niet het geval.

Ontstaanswijze

Het b r a n d e n van houtskool als verkla-ring voor het ontstaan van r o o d z a n d wordt niet o n d e r s t e u n d d o o r d e waar-n e m i waar-n g e waar-n o p het G i waar-n k e l s e Z a waar-n d . Daar-t e g e n pleiDaar-ten namelijk heDaar-t vrijwel ge-heel ontbreken van houtskool, d e onre-gelmatige v o r m van rode plekken en d e e n o r m e hoeveelheid g e a c c u m u

-leerd ijzer. B o v e n d i e n is er tot nu toe g e e n v e r b a n d g e v o n d e n met archeo-logica. Er is o n d e r recente houtskool-meilers nooit e e n d i e p g a a n d e rood-kleuring g e v o n d e n e n er ontbreekt o o k e e n a f d o e n d e verklaring voor d e ver-plaatsing van het ijzer tot d i e p in het bo-demprofiel.

D e verklaringen van het ontstaan van r o o d z a n d uit a s b e m e s t i n g in d e pre-historie of b o s b r a n d e n moeten verval-len o p dezelfde g r o n d e n als die o p g r o n d van d e winning van houtskool.

Grondwater

D e c o n c l u s i e dringt z i c h o p dat het r o o d z a n d in het G i n k e l s e Z a n d is ont-staan uit grondwater. Daarvoor pleiten d e ligging langs e e n v o o r m a l i g e beek-loop o p e e n laag punt in d e sandrvlakte, d e e n o r m e hoeveelheid g e a c c u m u -leerd ijzer en d e associatie van waarge-n o m e waarge-n ijzeroxydecowaarge-ncreties met gley-verschijnselen o p g r o n d van micro-morfologisch o n d e r z o e k . D e verkla-ring sluit a a n bij d e m e n i n g van His-sink, F a b e r en Bailly en bij d e w a a r n e m i n g van M o e r m a n (1947) dat d e ijzeroxydeconcreties o.a. d e v o r m h e b b e n van wortelpijpjes.

Er t e g e n pleiten d e afwezigheid van grondwater e n d e v o r m waarin het ijzer voorkomt.

D e afwezigheid van grondwater bin-nen profielbereik in d e huidige situatie vormt e e n d i l e m m a .

D e m e d e d e l i n g van M o e r m a n (1934) dat o p g r o n d van kaartonderzoek d e b e e k l o o p in 1570 wellicht watervoe-rend w a s en d e m e n i n g van Verweij dat in het a l g e m e e n het grondwaterpeil o p d e Veluwe is g e d a a l d s i n d s het b e g i n van d e z e eeuw, b i e d e n o n v o l d o e n d e a a n k n o p i n g s p u n t e n .

C o n c l u s i e s

O p g r o n d van het o n d e r z o e k in het G i n k e l s e Z a n d moet r o o d z a n d w o r d e n verklaard als e e n grondwaterverschijn-sel, waarbij d e sterke a c c u m u l a t i e van ijzer het g e v o l g is van kwel. In die zin is d e v o r m i n g van rode z a n d e n vergelijk-baar met die van moerasijzererts in v e e n g e b i e d e n en rodoornverschijnse-len in kleigronden (Hissink, 1913; Van d e Marei, 1951).

D e v o r m i n g moet plaats g e v o n d e n h e b b e n n a d e afzetting van het J o n g e D e k z a n d , maar v ó ó r d e v o r m i n g van d e stuifzanden en e s d e k k e n o p d e Ve-luwe vanaf d e v r o e g e m i d d e l e e u w e n . N a d e v o r m i n g van d e ijzerafzettingen is d e grondwaterstand g e d a a l d e n h e b b e n homogenisatie van d e b o d e m d o o r b i o l o g i s c h e activiteit e n

omvor-m i n g van d e sterk gehydrateerde ijzer-v e r b i n d i n g e n in m e e r kristallijne, min-der gehydrateerde v o r m e n , met n a m e goethiet, m a g h e m i e t e n hematiet p l a a t s g e v o n d e n .

G e z i e n d e hiervoor b e n o d i g d e tijd en d e g e w e n s t e relatief w a r m e e n d r o g e k l i m a a t s o m s t a n d i g h e d e n moet d e vor-m i n g laat in het Pleistoceen of v r o e g in het H o l o c e e n h e b b e n plaatsge-v o n d e n .

D e sterke rode kleur moet w o r d e n toe-g e s c h r e v e n a a n d e ijzermineralen he-matiet e n m a g h e m i e t die b e i d e in het r o o d z a n d zijn g e v o n d e n .

Verklaringen o p g r o n d van het bran-d e n van houtskool, a s b e m e s t i n g , bos-b r a n d e n of fossiele bos-b o d e m v o r m i n g moeten w o r d e n v e r w o r p e n .

Bij d e verklaring als grondwaterver-schijnsel vormt het ontbreken van grondwater b i n n e n profielbereik in d e t e g e n w o o r d i g e situatie e e n p r o b l e e m . N a d e r (paleo-)hydrogeologisch onder-z o e k hiernaar onder-z o u wellicht uitkomst k u n n e n b i e d e n . A d r e s s e n van d e auteurs: D . C . E . B a k k e r N I O Z , p o s t b u s 59, 1790 A B D e n B u r g H . R o g a a r V a k g r o e p B o d e m k u n d e e n G e o l o g i e , Landbouwuniversiteit W a g e n i n g e n , p o s t b u s 37, 6700 A A W a g e n i n g e n

Literatuur

Bailly, R, 1970. Verbreitung und Eigenschaften rotgefarbter Sandböden in Nord-Deutsch-land. Mitt. DBG 10: 323-326.

Bakker, D.C.E., 1991. Roodzand in het Ginkelse Zand. Vakgroep Bodemkunde & Geologie, Landbouwuniversiteit, Wageningen, 85

PP-Bruyn, A., 1950. Roodzand en praehistorische bewoning I. Berichten ROB 19: 6-7. Bruyn, A., 1951. Roodzand en praehistorische

bewoning II. Berichten ROB 3: 16-19. Deeben, J., 1991. Compagnies oefenterrein

Gin-kelse Heide. Een archeologische karte-ring, inventarisatie en waardering. Milieu-effectrapport Compagnies oefenterrein Ginkelse Heide, deelrapport 8. Min. v. De-fensie en DHV Milieu & Infrastructuur BV. Den Haag/Amersfoort, 91 pp.

Faber, F.J., 1942. Nederlandse landschappen: bodem, grond en geologische bouw. J. Noorduyn & zoon NV. Gorkum.

Groot, S.J.M. de, 1981. Roodzand. Literatuuron-derzoek Regionale bodemkunde. Land-bouwuniversiteit, Wageningen, 34 pp. Hissink, D.J., 1913. Roode zandgronden.

Cultu-ra: 475-476.

Kipp, J. en Runia, L., 1979. Verslag van de bo-demkundige excursie Denemarken en Noord-Duitsland, augustus-september 1978. Vakgroep Bodemkunde & Geologie, Landbouwuniversiteit, Wageningen. Koster, E.A., 1978. De stuifzanden van de

Velu-we; een fysisch geografische studie. Publ. Fysisch-Geografisch en Bodemkundig la-boratorium, Amsterdam, Vol. 27. Kraanen, C.J.M. Pape, J . C , 1965. de

bodem-gesteldheid van de omgeving van het Ud-delermeer. Stiboka-rapport 649. Stiboka, Wageningen, 47 pp.

Lorië, J., 1912-1915. roode keileem en roodzand in Nederland. Verh. Geol. & Mijnb. Gen., Geol. Serie, Vol. 1: 255-270.

Marei, H.W. van der, 1951. Gamma ferric oxide in sediments. J. Sed. Petr. 21: 12-21. Modderman, RJ.R., 1955. Oudheidkundige

ver-schijnselen. In: WJ. van Lier & G . C L . Steur: Een bodemkundige kartering van de gemeente Ede en een bodemkundige verkenning van een deel van de gemeente Heerde: 58-63. De bodemkartering van Nederland, deel 4. Stiboka, Wageningen. Moerman, J.D., 1934. Veluwsche beken en

da-ling van het grondwaterpeil I. Tijdschrift KNAG51.4: 495-520.

Moerman, J.D., 1947. 'Rood zand' en praehisto-rische bewoning l.ll. Tijdschrift KNAG 64, 5-6 :537-547, 680-698.

Oosting, W.A.J., 1936. Bodemkunde en bodem-kartering, in hoofdzaak van Wageningen en omgeving. Diss., Landbouwhoge-school, Wageningen.

Rogaar, H., et al. 1991. Geomorfologie en bo-demgesteldheid COT Ginkelse Heide, deelrapport 2. Min. v. Defensie en DHV Mi-lieu & Infrastructuur BV. Den Haag/Amers-foort, 56 pp.

Stoutjesdijk, R, 1959. Heath and inland dunes of the Veluwe. Diss. Utrecht, 96 pp. Verbraeck, A., 1984. Toelichting bij de

geologi-sche kaart van Nederland 1:50.000, blad 39W en 390. Rijks Geologische Dienst, Haarlem.

Verweij, J.J., 1975. Oorzaken van de verminder-de afvoer en het droogvallen van verminder-de Ren-kumse Beken. Mededelingen Vakgroep Cultuurtechniek 16, Landbouwuniversiteit, Wageningen.

Weenig, C R , 1951. Kristallijne ijzeroxyden en -hydroxyden in de bodem. Boor & spade 4: 54-67.

Westeringh, W. van de, 1973. Roodzand. In: R.H. de Bock (ed.). Verslag van de bodemkun-dige veldpraktika Henxel en Huppel, Win-terswijk, 1972: 41-43. Vakgroep Bodem-kunde en Geologie, Landbouwhoge-school, Wageningen, 81 pp.

De geschiedenis van de Winterswijkse

steengroeven

W. Peletier

Halverwege de vorige eeuw werd kalksteen gevonden in de bodem bij Winterswijk. Het betrof

Muschelkalk. De auteur beschrijft de geschiedenis van de winning van het materiaal en het gebruik

ervan. Het aantal groeven bedraagt nu vier en ze zijn op bepaalde tijden voor bezoek geopend.

Uitvoerig wordt aandacht geschonken aan de vondstmogelijkheden.

Een kalksteengebied ten oosten

van Winterswijk

Al halverwege d e vorige e e u w w a s be-k e n d dat d e b o d e m van Winterswijbe-k kalksteen bevatte. Het w a r e n d e N e

-d e r l a n -d s e g e o l o o g W . C . H . Staring e n d e Duitser Dr. Ferd. R o m e r die hierover schreven. Het w a s hun toen n o g niet b e k e n d dat zij hier met M u s c h e l k a l k te m a k e n h a d d e n , z e hielden het o p Wealdenkalk. In 1904 k w a m e e n a n d e

-re Duitse g e o l o o g , Gottfried Muller, tot d e c o n c l u s i e dat d e z i c h in d e kalksteen b e v i n d e n d e fossielen tot d e fauna van d e M u s c h e l k a l k b e h o o r d e n . Zowel R o m e r als Muller n o e m d e n e e n mergelgroeve bij d e scholtenboerderij