Erik de Gier
Column
De Big Mac en het corporatisme
Getuige de ruime nationale en internationale aandacht voor het succes van het poldermodel lijkt het vaderlandse corporatisme aan zijn tweede jeugd begonnen (zie de column van K. Vos in TvA, 1997/4). Toch is het nog maar de vraag of er voor het corporatisme een nieuwe toekomst gloort. Ik durf de stelling aan dat het corporatisme onder invloed van 'McDonaldi- zation' verder terrein verliest en op afzienbare termijn wellicht meer fictie dan werkelijkheid zal zijn. Ik werk dit uit door nu eens niet, zoals gebruikelijk, te kijken naar de 'hard core' van het corporatisme, te weten het nationale over legmodel, maar de aandacht te verschuiven naar de randen van de kern. Ik kom dan terecht bij het verschijnsel consumentenorganisaties. Nederland kent reeds geruime tijd consumen tenorganisaties als hoeder van het consumen tenbelang. De oorsprong van het Nederlandse consumentisme gaat terug naar de coöperaties en vakbonden. Na de oorlog culmineerde het consumentisme o.a. in de oprichting begin ja- ren vijftig van de Consumentenbond. Het or ganisatiemodel van deze bond, maar ook dat van andere grote consumentenorganisaties, zoals de ANWB en de Vereniging Eigen Huis, is in hoofdzaak identiek aan dat van de vakbe weging; dat wil zeggen een vereniging met een (professioneel) bestuur, een ledenparlement, een uitvoerend professioneel bureau en ten slotte een duidelijk omschreven maatschappe lijke doelstelling. Tot op de dag van vandaag is de organisatie van deze exponenten van het corporatisme min of meer ongewijzigd geble ven. Wat heeft 'McDonaldization' hier mee te maken ?
'McDonaldization' is een door de Ameri
kaanse socioloog Ritzer gemunt begrip. Hij omschrijft het als ‘the process by which the
phnciples of the fast food restaurant are co ming to dominate more and more sectors of American society as well as the rest of the world’. Het succes van het model voor zowel
consumenten, werknemers als management verklaart Ritzer uit de bijdrage die het levert aan de volgende vier dimensies: efficiency, cal culeerbaarheid, voorspelbaarheid en controle. Deze dimensies maken het in hun onderlinge samenhang mogelijk dat de Big Mac overal ter wereld hetzelfde oogt, smaakt en wordt opge diend. Eigenlijk culmineert in 'McDonaldiza tion' datgene wat in de bedrijfskunde wordt aangeduid als 'lean production' en massa-cus- tomisatie. 'McDonaldization' is de kroon op de neergang van het stelsel van massaproductie en massaconsumptie door aan de consument voortaan gestandaardiseerd of soms zelf geïn dividualiseerd maatwerk aan te bieden in plaats van massaconsumptiegoederen. Terug nu naar de professionele consumentenorgani saties.
Tot op heden heeft bijvoorbeeld de Consu mentenbond voor zijn leden een tweetal func ties vervuld dat in beginsel nauw is verweven met het voorbije tijdperk van de massacon sumptie,- namelijk belangenbehartiging op col lectieve basis en informatieverstrekking aan consumenten over massaconsumptiegoederen (in de vorm van enerzijds het uitvoeren van ver gelijkend productenonderzoek en anderzijds individuele informatieverstrekking aan leden). Behalve het directe belang van genoemde acti viteiten voor de eigen leden, wordt door middel van de collectieve belangenbehartiging ook
* De auteur is lid van de redactieraad van het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken.
Column
het algemeen belang gediend. Het is de vraag of de moderne geïndividualiseerde consument nu en in de toekomst wil blijven betalen voor diensten waarvan het directe eigen belang niet of onvoldoende wordt ervaren (zoals bij collec tieve belangenbehartiging) of die onvoldoende appelleren aan de behoefte aan gecustomiseerd maatwerk (in het geval van vergelijkend kwali teitsonderzoek van massaconsumptiegoede- ren). Het antwoord is vermoedelijk ontken nend indien de transformatie van de productie sector naar massa-customisatie en McDonal- dization' serieus wordt genomen.
Vergeleken met de productiesector lopen consumentenorganisaties achter met het in spelen op individuele behoeften van consu menten. Van 'McDonaldization' van productie processen en producten en diensten van con sumentenorganisaties is nog maar in beperkte mate sprake. Willen consumentenorganisaties ook in de toekomst aantrekkelijk blijven voor hun leden, dan zullen ook zij minimaal gecus tomiseerd maatwerk moeten bieden. Tegelij kertijd zal de betekenis van collectieve belan genbehartiging in vergelijking met het verle den aanzienlijk afnemen of misschien zelfs wel geheel verdwijnen. 'Leden' zullen zich gaan transformeren naar 'klanten' of zelfs 'consu menten' die op basis van de waargenomen prijs en kwaliteit concurrerende diensten en pro ducten afnemen. 'McDonaldization' zal als cul
minatie van het naoorlogse Amerikanisme de nekslag kunnen gaan betekenen voor het Ne derlandse (consumenten)-corporatisme. Dat deze redenering geen onzin is bewijst het feit dat de ANWB al een flink eind aan het McDo- naldiseren is en van de grote consumentenor ganisaties inmiddels het verst afstaat van het corporatistisch model. Ook de Vereniging Ei gen Huis en de Consumentenbond maken se rieus aanstalten te 'McDonaldiseren' door de introductie van vormen van individuele dienst verlening en het aanbieden van gestandaardi seerd maatwerk. Hoe ver deze organisaties op deze weg zullen kunnen en moeten gaan, is op dit moment moeilijk te beantwoorden. Zeker is dat volledige omhelzing van 'McDonaldiza tion' niet alleen het einde van het consumen- tencorporatisme impliceert, maar ook het ein de van de traditionele consumentenorganisa tie. De uitdaging voor consumentenorganisa ties ligt derhalve niet alleen in een onafwendbare omarming van 'McDonaldiza tion', maar tegelijkertijd ook in het behoud van dat vleugje corporatisme waarmee de eigen heid van dit type organisaties blijvend kan wor den gegarandeerd. Dat er mogelijkheden op dit vlak liggen, bewijst de recentelijk in de produc tiesector sterk toegenomen aandacht voor maatschappelijke componenten van het onder nemen.
