Mammoetbotten en schelpen voor het oprapen: verslag van een onderzoeksexcursie naar fossielen op ‘De Zandmotor’ voor de kust tussen Ter Heijde en Kijkduin (Zuid-Holland)

AFZETTINGEN WTKG 32 (3),2011 51

Mammoetbotten

en

schelpen

voor

het oprapen:

verslag

van

een

onderzoeksexcursie

naar

fossielen

_op

‘De Zandmotor’

voor

de kust

tussen

Ter

Heijde

en

_Kijkduin

_{(Zuid-Holland)}

Bertvander Valk

¹,

Dick Mol² enHenk Mulder³

Eenvande interessantste vondsten in hetopgespotenzand is het

sesambeentje

van een

wolharige

mammoet

(zie

foto 3

op

pagina 52).

De kansomdezeaanboordvan een

boom-korkottertevinden is uitermate klein.

_{Echter, uitgewaaid}

op de Zandmotormoeten

_dergelijke

kleine skeletdelenvoor

een

getraind

oog opte_rapen

_zijn.

De fossielen

_zijn

_{opgenomen in de}

_{verzamelingen}

vande

deelnemersaandeze onderzoeksexcursie en

zijn

teallen

tijde

beschikbaar_voor

_{wetenschappelijk}

onderzoek.

_Op

de

volgende

twee

_pagina’s

staan

_lijsten

metde

_aangetroffen

zoogdier-

en

schelpensoorten.

Het zandende

schelpen

van de Zandmotor

De Zandmotorisopgespotenuittweeverschillendesoorten

zand: datvanderecente

(mobiele)

zandbanken in de

_ondiepe

Noordzee,

enhet zandvande

onderliggende

laat-pleistoce-neestuariene

Rijn-Maas

zanden. De hier

_genoemde

fossiele

schelpen zijn (bijna)

alle

_afkomstig

uit deze

_pleistocene

zan-den.

Vrijwel

uitsluitend

zijn

ditsoortenvandewarmeEemien

fauna uit het eerdere

_{interglaciaal (ca.}

120.000

_{jaar oud).}

Gesteenten

Er

zijn

enkele

_{typische (gids-)gesteenten}

_opgeraapt:

Revinien-kwartsiet

_{(gidsgesteente Maas);}

Bontzandsteen

_{conglomeraat (gidsgesteente Rijn);}

Gabbro

_(glaciaal

erraticum uit de stuwwallen

_langs

de

_Rijn);

Nahe-porfier (Rijn);

Fossielrijke

kalksteen

_{(Jura, vermoedelijk Maas-gesteente).}

Beeld vandeZandmotor,20augustus 2011,met_opdeachtergrondde kerktorenvanMonster.

Op zaterdag

20_augustus2011 iseronder

_leiding

vanDr.

Bertvander

Valk, Deltares,

een tweeuurdurende

paleon-tologische

onderzoeksexcursie

_uitgevoerd

_{op de}

kunstma-tig aangelegde

zandbaakvoorde kusttussenTer

_Heijde

en

Kijkduin (Zuid-Holland).

Het doelvandezeexcursiewas

het verzamelenvanfossielen zoals molluskenenrestenvan

pleistocene zoogdieren

uit deopgespotensedimenten.Alle

fossielen

zijn

doorexterne invloeden

(namelijk

doorwater

en

wind)

aanhet

_oppervlak

vande

zandplaat blootgelegd

endaardoor

eenvoudig

opterapen.

Verstoring

vande

bo-dem heeft door_onzeactiviteiten niet

_{plaatsgevonden.}

Het

wasdeeerste

georganiseerde

excusie_vandeze aard.

Deel-nemers aande excursie: Bertvander

Valk,

Henk Mulder

en

echtgenote,

Dick Molen

Donny Chrispijn.

Er is eenhoeveelheid botmateriaalvan

pleistocene

zoog-dierenen

schelpmateriaal

verzamelden

enige bijzondere

stenen.In dit

_verslag

wordt_eenoverzicht

gegevenvande

opgeraapte

zoogdier-

en

visresten,

de

_{gevonden schelpen}

52 AFZETTINGEN WTKG 32(3),2011

Diersoort Skelet element Opmerkingen

Wolharigemammoet _{Slagtandfragmenten} Verschillende _{fragmentenvanslagtandenvanwolharige}

Mammuthusprimigenius mammoeten,duidelijkherkenbaaraan_{de op de}

dwarsdoorsnede vanhet ivoor voorkomende 'Schreger-lijnen’. Bruikbaarvooreventuele 14C-dateringen.

Wolharigemammoet Splintersvan grote ledemaatbeenderen,zoals Fragmentenvan verschillende grotebeenderen. Weinig Mammuthusprimigenius humerus (opperarmbeen),femur(dijbeen), of_geen wetenschappelijkewaarde. Eventueel bruikbaar

scapula(schouderblad)enkaakfragmenten. voor 14C-dateringen.

Wolharigemammoet Os sesamoide (sesambeentje). Zeldzame vondst. Eenvande 340 skeletelementen Mammuthus_primigenius waaruiteenmammoetskeletissamengesteld.Slechts

enkele vandergelijkevondsten_zijnbekendvande Noordzee.

Wolharigemammoet Os cuneiforme _{(voetworteldeel, achterpoot). Puntgaaf}skeletelement uit deenkel_{van een}grote,

Mammuthusprimigenius volwassen mannelijkemammoet.

Rendier Vertebra cervicalis_{(halswervel).} Compleet.

Rangifertarandus

Reuzenhert Fragmentmandibula metp3, (kaakfragment Fraai fossiel.

Megaloceros giganteus met tweedepremolaar(p3)).

Steppewisent Fragmentvan eenradius (spaakbeen Bisonpriscus fragment).

Wildpaard Fragmentenmandibula met laatstemolaar, Gevonden in het_rijspoorvan eenterreinwagen.Deze Equuscaballus m3_{(kaakfragmentenvan een}kaak met fragmentenbehoren _aande zelfde kaak teworden

laatstemolaar(m3)). toegeschreven.

Wild_paard Molaar (kies), nietin functiegeweest, van een Gevonden in het zelfde rijspoorals de hierboven

Equuscaballus _juvenielindividu. genoemdekaakfragmenten.

Pisces cleithrum

Lijst 1; Overzicht van gevondenskeletresten van zoogdierenenvissen

Acanthocardia tuberculata,eenfossiel uit hetEemien,de

warmeperiodevoorde huidige.

1 Het kaakdeel van een reuzenhert.

2 Deelvan een sterk_afgesletenkleine kies_vaneenmammoet. 3 Het_sesambeentjevan eenwolharigemammoet.

4

Lijst 1; Overzicht vangevondenskeletresten van zoogdierenenvissen

Diersoort Skelet element Opmerkingen

Wolharigemammoet Mammuthusprimigenius

Slagtandfragmenten Verschillende _{fragmentenvanslagtandenvanwolharige}

mammoeten,duidelijkherkenbaaraande opde dwarsdoorsnede vanhet ivoor voorkomende 'Schreger-lijnen’. Bruikbaarvooreventuele 14C-dateringen.

Wolharigemammoet Mammuthusprimigenius

Splintersvangrote ledemaatbeenderen,zoals

humerus (opperarmbeen),femur(dijbeen),

scapula(schouderblad)enkaakfragmenten.

Fragmentenvan verschillende grotebeenderen.Weinig of_geen wetenschappelijkewaarde. Eventueel bruikbaar

voor 14C-dateringen.

Wolharigemammoet Mammuthusprimigenius

Os sesamoide (sesambeentje). Zeldzame vondst. Eenvande 340 skeletelementen waaruiteen mammoetskeletissamengesteld.Slechts enkele van_dergelijkevondsten_zijnbekendvan de Noordzee.

Wolharigemammoet Mammuthusprimigenius

Os cuneiforme _{(voetworteldeel, achterpoot). Puntgaaf}skeletelement uitde enkel_van eengrote,

volwassen mannelijkemammoet.

Rendier

Rangifertarandus

Vertebra cervicalis_{(halswervel).} Compleet.

Reuzenhert

Megaloceros giganteus

Fragmentmandibula metp3,(kaakfragment met tweedepremolaar(p3)).

Fraai fossiel.

Steppewisent Bisonpriscus

Fragmentvan eenradius (spaakbeen fragment).

Wildpaard

Equuscaballus

Fragmentenmandibula met laatstemolaar,

m3_{(kaakfragmentenvan een} kaak met laatstemolaar(m3)).

Gevonden in het_rijspoorvaneenterreinwagen.Deze fragmentenbehoren aande zelfde kaak te worden

toegeschreven.

Wildpaard

Equuscaballus

Molaar (kies), nietin functiegeweest, van een

juvenielindividu.

Gevonden in het zelfde rijspoorals de hierboven

genoemdekaakfragmenten.

AFZETTINGEN WTKG 32(3),2011 53

Frequent

worden

_gerolde

concreties_van

_{(ijzerhoudende)}

kleisteen

_gevonden

die

_{waarschijnlijk}

uit de Formatievan

Kedichem

_{geremanieerd zijn.}

Conclusies

• Bovenstaande

_{zoogdierresten}

behorentoeaan

fauna-ele-menten vande

_zogenoemde

mammoetfauna

(zie

litera-tuurreferenties).

• De

_{aangetroffen zoogdiersoorten zijn}

allemaalbewoners

geweestvande koude

droge

en

vrijwel

boomloze

mam-moetsteppe

(zie literatuurreferenties).

•

_{Faunasamenstelling}

_enfossilisatie komt _overeen met

dergelijke

vondsten _{van o.a.} het strandvan Hoek van

Holland, Rockanje

enzoals die wordt

opgekord

vanhet

zandwingebied

Maasvlakte 2

_(ten

zuiden_vande

Euro-Maasgeul)

enuit de draaicirkelvan de

Euro-Maasgeul

(zie literatuurreferenties).

• De hoeveelheid materiaal die

_tijdens

deze

onderzoeks-excursie verzameld

_{is, geeft hoop}

voorde toekomst. De

opgebaggerde

Noordzeesedimenten die

aangewend zijn

voorde

aanleg

vande Zandmotor

zijn rijk

aan

overblijfse-len uit het Laat-Pleistoceen. De

_gevonden

fossiele zoog-dierresten

_zijn

_vangrote

_{wetenschappelijke}

waarde.

• De

samenstelling

vande

schelpenfauna geeft goede

inzich-tenin de fauna_vande

_{pleistocene afzettingen. Zij}

_vormen

een

belangrijke aanvulling

op de eerder

uitgevoerde

verza-melactiviteitenvoorde

_{kustversterking nabij}

Arendsduin.

• Hetzouraadzaam

zijn

om vakervandeze onderzoeks-excursies te

_{organiseren opdat}

zoveel

_mogelijk

fossiel

materiaalvooronderzoek

_{veilig gesteld}

kan worden.

Literatuur

Laban,

C. & K. F.

_Rijsdijk,

2002. De

Rijn-Maasdelta’s

in

de Noordzee. Grondboor & Hamer 56: 60-65.

Mol, D.,

K.

_Post,

J.W.F.

_Reumer,

H. vander

Plicht,

J. De

Vos,

Bvan

Geel,

J.P. Pals & J.Glimmerveen,2006. The

Eurogeul

-first_reportof

paleontological, palynological

and

_{archeological investigations}

of this_partof the North

Sea.

_Quatemary

International, Vol. 142-143:178-185

Mol,

D., J. deVos, R.

_Bakker,

B. van

Geel,

J.

Glimmer-veen,H. vander Plicht & K.

Post,

2008. Kleine

ency-clopedie

vanhet leven in het Pleistoceen: mammoeten,

neushoornsenandere dierenvande Noordzeebodem.

Veen

_Magazines,

Diemen.

Valk,

Bert van der & Henk Mulder

(in voorbereiding):

Schelpen

vande

Kustversterking bij

Arendsduin

(Mon-ster,

Zuid-Holland): rijk geschakeerde

fauna’s uit het

Holoceen_enLaat-Pleistoceen.

Naam Holoceen Pleistoceen

Ostrea edulis o o Crassostreagigas

.

Aequipectenopercularis • o Mimachlamysvaria o Flexopectenflexuosus o Anomia ephippum o Heteranomia squamula

.

Acanthocardia tuberculata o Acanthocardia echinata

_.

Cerastodermaedule o Cerastodermagiaucum o Laevicardium crassum o o Mactraglauca o

Mactra corallinaplistoneerlandica o

Mactra cinerea

.

Spisulasubtruncata

.

Spisula elliptica o

Lutraria lutraria •to

Lutratia magna o

Scrobicularia plana o o

Donax vittatus o o

Chamelea striatula •to

Dosinia exoleta o

Dosinia lupinuslincta o

Venerupissenegalensis

_.

Venerupisdecussata o

Venerupisaurea senescens o

Petricolapholadiformis Myatruncata o Barnea candida o Pholas dactylus o Zirfaeacrispata • o Euspiracatena o Nucellalapillus o Buccinum undatum o Nassarius reticulatus • o Ocenebra erinacea o

o=_aanwezig •=zeer vers/levend aangevoerd

'

Dr. Bertvander Valk

_(Senior

adviseur-

_geoloog;

Deltares,

Delft),

e-mail:

_{bert.vandervalk@deltares.nl}

2

Dick Mol

_(Werkgroep

Pleistocene

_Zoogdieren,

WPZ,

Re-searchassociate,Natuurhistorisch MuseumRotterdamen

Mammuthus Club International

_MCI)

Researchassociate,

NMR

Rotterdam,

e-mail:

_{dickmol@telfort.nl}

3

Henk Mulder

_(Werkgroep

TertiaireenKwartaire

Geolo-gie WTKG),

e-mail:

hjmulder@kabelfoon.nl

Lijst 2: Gevonden soorten mollusken Lijst2: Gevonden soorten mollusken

Naam Holoceen Pleistoceen

Ostrea edulis O O Crassostreagigas • Aequipectenopercularis • o Mimachlamysvaria o Flexopecten flexuosus o Anomia ephippum o Heteranomia squamula • Acanthocardia tuberculata o Acanthocardia echinata • Cerastodermaedule o Cerastodermaglaucum o Laevicardium crassum o o Mactraglauca o

Mactra corallinaplistoneedandica o

Mactra cinerea •

Spisulasubtruncata •

Spisula elliptica o

Lutraria lutraria •/o

Lutratia magna o

Scrobicularia plana o o

Donax vittatus o o

Chamelea stiiatula •/o

Dosinia exoleta o

Dosinia lupinuslincta o

Venerupissenegalensis •

Venerupisdecussata o

Venerupisaurea senescens o

Petricolaphoiadiformis Myatruncata o Barnea Candida o Pholas _dactylus o Zirfaeacrispata • o Euspiracatena o Nucella lapillus o Buccinum undatum o Nassarius reticuiatus • o Ocenebra erinacea o