Lapilli

AFZETTINGEN WTKG26 _(1),2005 12

Lapilli

Larsvanden Hoek+Ostende

Het

lelijke

oude

eendje

Eén

_ding

wasin ieder

geval

interessantaanhetfossiel, en datwas

zijn

ouderdom. Diewas

bepaald

op66

miljoen

jaar,

aanhet eindevanhet Maastrichtien. Uit het allerlaat-ste

_stukje

van het Mesozoïcum dus.

Terwijl

het stuk in

Argentinië

op de

plank lag,

ontstond onder

paleornitho-logen

enmoleculair

biologen

een

hevige

discussie _over de oorsprongvande moderne

vogels.

Aan de handvan de moleculaire klok hadden

biologen

berekend dat_een aan-tal _van derecente groepen al ruim in het

Krijt

waren

afgesplitst.

Kortom, verschillende groepen moderne

vo-gels

moesten de

uitstervingsgolf

aan het eindvan het Mesozoïcum hebben overleefd. De conclusie werd om-armd door

_ornithologen

die werkenaanrecentmateriaal. Hel beeld_paste

_goed

in hun ideeënoverhoe de

versprei-ding

van deverschillende

vogelordes

tot standmoet

zijn

gekomen.

Maar

paleontologen

die zichmet

_{vogels bezig}

hielden,konden zich niet direct vinden in deze conclu-sies. De fossielen

_ontbraken,

ofwarenalthans niet mooi

genoegom uitsluitselte_geven.

Alle reden dusomnogeens

goed

te

kijken

naarwater aan fossiele

_vogels

bekendwas uit hetMesozoïcum,entoen

kwam ook het fossielvan

_Vega

Islandweer omde hoek

kijken.

Men vond de rubber malterug,nogmetde ontbre-kende botten erin. En met

behulp

van een CT-scan wer-dennuook de fossielen die zich nog in hetgesteente be-vonden zichtbaar

_gemaakt.

Het

_{hopeloze stapeltje}

botten

kreeg

zo eennaam,

Vegavis

iaaien een

plaatsje

in Nature. De vondst werd

_{gepresenteerd}

dooreen

Amerikaans/Ar-gentijns

onderzoeksteam onder

leiding

vanJulia Clarke

(lit. 1).

Met de nieuwe gegevens kon de

systematische

po-sitie_vanhet fossiel worden

opgehelderd.

Het bleek sterke overeenkomstente vertonen metderecente eenden.

Daar-In Naturevan 20

januari

werd_eenfossiel

be-schreven,dat tien

_jaar

daarvoor al beschreven

was alseenondetermineerbare

Presbyomithi-dae. Dat is een

uitgestorven

familievan

waadvogels.

Maar het fossiel werd

_{eigenlijk gezien}

alseen

hopeloos stelletje

botten. Hetwasin 1992 verzameld op

Vega

Island

bij

Ant-artica. Het fossiel _was

_{geprepareerd,}

_maar nietmet het

beoogde

resultaat. Erwaseenrubber mal

gemaakt,

en

bij

het

afpellen

waren eenaantal botten in de mal

blijven

ste-ken. Kortom,

registratienummer

MLP 93-1-3-1 _van het Museo de la Plata in

_Argentinië

waseen

hopeloos geval.

Het werd door verschillende

_{wetenschappers}

bediscus-sieerd, maar wat hetnu

eigenlijk

was, daar kwam men niet_overuit.

AFZETTINGEN WTKG 26 _(1), 2005 13

meeiserdus in ieder

geval

één

lijn

vanmoderne

vogels

die al in de

_tijd

van de dinosauriërs leefde.Maar,zo stel-len de

_{wetenschappers,}

als

_{je kijkt}

naarde

phylogenetische

boom_vande

_vogels,

dan

_zijn

_{er een}aantal takken die eer-der

_afsplitsen

dan de eenden. De

struisvogelachtigen

en de hoendersmoetenal eerderontstaan

zijn.

Om het

_plat

te

zeggen,om eeneendteworden,

moetje

eersteen

kip

ge-weest

zijn.

Daaruit

_volgt

dus dat inderdaadeendeelvan de evolutievan de moderne

vogels

in het Mesozoïcum moethebben

_{plaatsgevonden.}

Goed,dat wistenwedus al uit

_{DNA-analyses,}

maar nuhebben in devorm van

Vegavis

ook het fossiele

_{bewijsmateriaal.}

Niet

_gek

voor een fos-siel dateerstals ondetermineerbaarwas

afgeschreven.

Je

vraagt

je

af,wat voor

wetenschappelijke

schattenernog op de

planken

van museaklaar

liggen

omontdektte wor-den.

Flikker

_op!

Journalistenwetende

wegnaarNaturalis

goed

tevinden. Alseriets

_gebeurt

_{op het}

_gebied

van natuur, of alser

weetjes

in de

_wetenschap

te melden

_zijn,

dan vind

_je

in hetmuseumeen hele schare aan

deskundigen

op allerhande

gebied.

Zelf

_krijg

ik daar ook afentoemeetemaken. Jaren

_geleden

had ikvoorde Tros Nieuwsshoweenradio-interview gegevenover een Mesozoïsch

_zoogdier

uitChina,Hadrocodium.

_Kennelijk

zat_{ik nog in het}

_bestand,

wantlaatstwas er weereen

op-merkelijk

Mesozoïsch

_{zoogdier (en}

weeruit

_China).

Dus opeen

donderdag kreeg

ikeen

telefoontje,

of ik daar com-mentaar_{op had. Dan ga}

je

eerstals de hazen zien dat

je

het artikel in Nature onder ogen

krijgt.

Enevenlater bel

je

dan

terug.Je hebt het

gelezen,

envindt het erg

opmer-kelijk.

En

_natuurlijk

ben

_je

_{bereid dat op}

_zaterdag

voorde radio toe telichten. De Tros Nieuwsshow heeft 300.000

luisteraars,endus wil

je

wel dat denaamNaturalis daar

evenvalt. Bovendien herinnerdeikme vande

vorige

keer dat het

_derdegraads

verhoorwaardepresentatoren

je

ge-durende

_vijf

minutenaanblootstellen gewoon heel leuk is

omtedoen.

Het artikel in Naturewaarhet ditmaalover

ging

wasvan de hand_{van Hu,}

_{Meng, Wang}

_enLi

_{(lit. 2).}

Die hadden onderzoek

_gedaan

aanfossielen uit

Liaoning,

een streek die vooral bekend is

vanwege

zijn primitieve vogels

en

gevederde

dinosauriërs. Maar ondertussenwaren erook al_eenaantal

_complete

skeletten

_gevonden

van Mesozo-ïsche

_zoogdieren.

De vondsten die het Amerikaans/Chi-nese onderzoeksteam dit keer beschreven waren echter zondermeer

opmerkelijk.

Als

_je

_praatoverMesozoïsche

zoogdieren,

dan heb

_je

het

_doorgaans

over

diertjes

van het

_formaatje

rat, of kleiner. Over het

algemeen

wordt

aan-genomen dat in de

lijd

vande dinosauriërs de

zoogdieren

veroordeeldwaren toteen

ondergeschikte

rol. Hetwaren

kleine, nachtelijke diertjes,

en

zoogdieren

konden pasgroot

worden,

toen de dinosauriërswaren

uitgestorven.

Maar

Repenomamus giganticus

verstoortdat beeld. Het

groot-stevandetweeskeletten hadeen

lengte

van 105 centime-ter,een ware reusonder de Mesozoïsche

zoogdieren.

Het tweede,kleinere skelet had nogeen

verrassing

in_petto.In de

_maagholte

werd het twaalf centimeter

_hoge

skeletvan

een

jonge

Psittacosaurus

_gevonden.

Een Mesozoïsch

zoogdier

dal dinosauriërs at, geen wonder dat de radio daar aandachtaanwilde besteden.

Als

_{specialist moetje}

toch

_{goed beslagen}

ten

ijs

komen,

dus ik

_ging

mesnel inlezen. Dan valt zo’n vondsteen

beetje

in de context,enga

je dingen

automatisch relativeren. We wisten al dat niet alle Mesozoïsche

_{zoogdieren formaatje}

rat waren. Gobiconodonwasmeteen

lengte

van

vijftig

centimeter toch ook

_behoorlijk

uit _{de kluiten gewassen.} En datis,netals

_Repenomamus

,eentriconodont.

Tricono-donten

zijn

een

uitgestorven

takvan de

zoogdieren,

met

een

primitief gebit.

Dat het geen echte kauwers waren, is

overigens

nog een

bevestigd

door het

Psittacosaurus-skeletje.

Dat wasals hetware in stukken

_gehakt.

Maar

kennelijk

was ereenreden dat de tricondonten_groot kon-den worden, of misschien zelf moesten worden. Want

misschienwarende

_zoogdieren

meteen modern_type ge-bit wel veel succesvoller in de rolvankleine dieren.

_Qua

tijd

zoudat

_{aardig kloppen,}

wantdeze

_zoogdieren

waren toennetaanhet

_opkomen.

Dat

_zijn

een

beetje mijn eigen bespiegelingen bij

de nieuwe vondst. Hetcommentaar datin Nature zelfverscheen,

gooi-de het echterover eenheel andere

_{boeg (lit. 3).}

Dat stelde dat misschien wel de_grote

zoogdieren

een

belangrijke

rol

speelden

in de evolutie_vande dinosauriërs. In

Liaoning

zijn

geen

reusachtige

dinosauriërs

gevonden.

Tochweten wedat later in het

Krijt

grotedino’s

_verschijnen,

waaron-der de fameuze T._rex. In het

_stukje

_{in Nature werd}

gesug-gereerd,

dat die_{groottetoename}misschien wel het

_gevolg

was vande

aanwezigheid

van

‘grote’ zoogdieren

als Re-penomamus. En als

toegift

werd ook nogeens

gesteld

dat de evolutievande

vogels gestimuleerd

werd. Dinosauriërs kozen het luchtruimom uit de kakenvan

Repenomamus

te

blijven.

Daar

_geloof

ik dus echt nietsvan.

Maar

goed,

metal die nieuweenoude kennis

zitje

dus op

zaterdag

in de studio.

Mijn

oudstetweekinderen waren meeopavontuur enzatenin de

regiekamer. Tegenover je

tweepresentatoren,die alles willenwetenoverhet dinover-slindend

_zoogdier.

_{Automatisch pas}

_je

in zo’n

_omgeving

je taalgebruik

aan.Je zit per slotvan

rekening bij

de

groot-ste familievanNederland,dus

_{je probeert}

heteen

beetje

‘popie’

te

_brengen.

En dan

_beginnen

ze overdie

belache-lijke

theorieën in Nature. “Er

_zijn

zelfs

_{wetenschappers}

die denken dat dit dier invloed had op de evolutievande

dinosauriërs,wat vindtudaarnu van?” “Jemoet

natuur-lijk

niet

overdrijven,”

antwoord ik, “we hebben het niet over eenmonster,maar een

zoogdier

zogrootalseen her-dershond. Enzou eendinosaurus daar

_bang

voor moeten

zijn?

Ach,FLIKKER OP.” Pas drie

vragen verder

begint

het

je

te

_dagen

wat

_je

ge-zegd

hebt. En als

je

de studio

_uitloopt,

denk

_je

_nogeven “300.000 luisteraars”. In de trein maakte ik een kleine

AFZETTINGEN WTKG 26 (1), 2005 14

vrouwoverzou

beginnen,

wel het “flikker

op”

zou

zijn.

Die

_weddenschap

heb ik

_overigens

_gewonnen.

Uiteindelijk geloof

ik dat ik de

_enige

wasdieerechteen

probleem

van maakte. Verder heb ik erniets meer over

gehoord.

Behalvevan een

collega.

Die had

_mij

niet zelf

gehoord,

maar eenvriendin had verteld datze een conser-vator vanNaturalis had

gehoord bij

de TROS. “En toen ze meverteldeoverhet

_taalgebruik,

wist ikmeteendat

jij

het was!”

Literatuur

1 Clarke, J.A.,

Tambussi,

C.R,

Noriega,

J.I.,

Erickson,

G.M. &Ketcham, R.A., 2005. Definitive fossil evi-dence for theextantavian radiation in the Cretaceous

- Nature 433: 305-308.

2 Hu, Y.,

Meng,

J.,

Wang,

Y, Li, €., 2005.

_Large

Meso-zoic mammals fedon young dinosaurs- Nature 433:

149-152.

3 _{Weil, A.,}2005.

_{Living large}

in the Cretaceous- Nature

422; 116-117.

*Lars W. vanden HoekOstende, NationaalNatuur-historisch MuseumNaturalis,Postbus 9517,2300 RA