De relatie tussen pH van de grond en opbrengst, onder invloed van bemesting met stalmest

C 4946

De r e l a t i e t u s s e n pH van de grond en o p b r e n g s t , onder invloed van b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t .

Inhoud 1. Inleiding. 2. M a t e r i a a l . 3. Bewerking van de r e s u l t a t e n . 4. R e s u l t a t e n . 4. 1. De g e m i d d e l d e i n t e r a c t i e . 4. 2. Vergelijking van de g e w a s s e n . 5. D i s c u s s i e . 6. S a m e n v a t t i n g .

1. Inleiding.

In de e e r s t e fase van het onderzoek n a a r de b e t e k e n i s van v e r s c h i l l e n in k a l k t o e s t a n d van de grond voor de opbrengst van de g e w a s sen op z a n d en dalgrond bleek dat zowel bij lage a l s bij hoge p H

-w a a r d e n aanzienlijk l a g e r e o p b r e n g s t e n -w o r d e n v e r k r e g e n d a n bij de optimale pH.

In v e r s c h i l l e n d e gevallen, o . a . op proefvelden op de p r o e f b o e r -d e r i j t e B o r g e r c o m p a g n i e , w e r -d gevon-den -dat -de pH binnen v r i j nauwe g r e n z e n m o e s t blijven om de hoogste o p b r e n g s t e n te v e r k r i j g e n . Het ligt voor de hand, dat m e n zocht n a a r m a a t r e g e l e n om dit k r i t i s c h e pH-gebied t e v e r b r e d e n .

Aanvankelijk w e r d v o o r n a m e l i j k in deze richting g e w e r k t m e t de vergelijking van v e r s c h i l l e n d e stikstofmeststoffen a l s k a l k s a l p e t e r , z w a v e l z u r e a m m o n i a k , e . d .

O m s t r e e k s het einde van de tweede w e r e l d o o r l o g w e r d de b e t e k e -nis van o r g a n i s c h e b e m e s t i n g voor de biologische p r o c e s s e n in de grond m e d e b e t r o k k e n bij het k a l k t o e s t a n d s o n d e r z o e k . D a a r de z u u r -g r a a d van het m i l i e u in vele m i c r o b i o l o -g i s c h e p r o c e s s e n een r o l speelt zou m e n ook in de grond e e n v e r s c h i l in biologische aktiviteit kunnen v e r w a c h t e n bij v e r s c h i l l e n d e pH. Door a a n v o e r van gemakkelijk a a n -t a s -t b a a r m a -t e r i a a l , dus door v e r b e -t e r i n g van he-t m i l i e u , zou m e n d e z e p r o c e s s e n wellicht kunnen s t i m u l e r e n . In d e z e gedachtengang zou een b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t dus kunnen leiden tot een v e r b e t e r i n g van de biologische aktiviteit van de grond bij m i n d e r gunstige pH en d a a r m e e samenhangend tot een k l e i n e r e o p b r e n g s t d e r v i n g .

Om de b e s c h r e v e n hypothese t e t o e t s e n w e r d e n na de tweede w e r e l d o o r l o g d o o r het t o e n m a l i g e Landbouwproefstation en B o d e m k u n -dig Instituut TNO enige proefvelden aangelegd, w a a r i n o . a . p H - t r a p p e n m e t en zonder i n t e n s i e v e b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t v o o r k w a m e n . Deze p r o e v e n - die ook in a n d e r e opzichten voor het kalktoestand s v r a a g stuk van b e t e k e n i s w a r e n - zijn t e n dele tot in het begin van de z e s t i g e r j a r e n v o o r t g e z e t . In dit v e r s l a g wordt een s a m e n v a t t i n g gegeven van de v e r k r e g e n r e s u l t a t e n . T e v e n s w o r d e n u i t k o m s t e n van enkele a n d e r e p r o e v e n m e e in beschouwing genomen.

Z. M a t e r i a a l .

Het m a t e r i a a l voor d e z e s a m e n v a t t i n g b e s t a a t in de e e r s t e p l a a t s uit de p r o e v e n P r 119 en P r 120 die in 1945 voor het in de inleiding

• 2

p a s c u u m r e s p . B o r g e r c o m p a g n i e . Vóór 1945 w a r e n op deze p r o e f velden a n d e r e a s p e c t e n \enhet kalktoe stand s v r a a g stuk o n d e r z o c h t . H e t -zelfde geldt voor het proefveld P r 10 op zandgrond bij S a p p e m e e r , w a a r o p van 1945 t / m 1951 bovendien nog c h i l i s a l p e t e r en z w a v e l z u r e a m m o n i a k w e r d e n v e r g e l e k e n . Op het t e r r e i n van het Instituut voor B o d e m v r u c h t b a a r h e i d lagen g e d u r e n d e vele j a r e n n a a s t e l k a a r een veldproef m e t een i n g e b r a c h t e zandgrond ( P r 837) en één met een i n g e -b r a c h t e veenkoloniale grond ( P r 836). Deze p r o e v e n w e r d e n van 1946 tot 1953 voor de b e s c h r e v e n v r a a g s t e l l i n g g e b r u i k t .

Aan de hand van het k a a r t s y s t e e m van het Instituut voor B o d e m v r u c h t b a a r h e i d werd v e r d e r gezocht n a a r in Nederland g e n o m e n p r o e -ven, w a a r binnen proefvelden de invloed van pH kon w o r d e n nagegaan, m e t en zonder b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t . Van dit h e t e r o g e n e m a t e r i a a l w e r d e n a l l e e n de p r o e v e n uitgekozen w a a r m e t r e d e l i j k e n a u w k e u r i g -heid een p H - k r o m m e kon w o r d e n g e t r o k k e n en w a a r g e e n voor ons doel s t o r e n d e s t r e n g e l i n g m e t de faktoren pH en/of s t a l m e s t b e m e s t i n g bestond. Dit l e v e r d e nog enkele b r u i k b a r e p r o e f j a r e n op.

Een o v e r z i c h t van J e g e b r u i k t e p r o e v e n en enkele n a d e r e g e g e -vens v e r s t r e k t t a b e l 1.

T a b e l 1. Enkele gegevens van de gebruikte proefvelden.

1. 2 . 3. 4 . 5. 6. 7. 8. 9. 10. 1 1 . r e g i s t r a t i e n u m m e r P r P r P r P r P r P r P r 119 120 10 76 77 836 837 L 359 L 360 OO

oo

353 354 p l a a t s van ligging E m m e r e ompa s c uum B o r g e r compagnie S p i t s b e r g e n Kolham S c h a r m e r Groningen Groningen S t a m p r o y Stamproy L o s s e r B a t h m e n o m s c h r i j v i n g van de g r o n d s o o r t nieuwe veenkoloniale oude veenkoloniale gr zandgrond v r i j droogtegevoelige grond

humus rijke vochthoud grond veenkoloniale grond zandgrond v r i j goede zandgrond goede zandgrond hoge zandgrond e s g r o n d gr one ond zand ende p e r c e n t , org. stof 5 , 9 13, 7 6 , 6 7 , 2 2 2 , 4 8, 0 5 , 5 3 , 6 3 , 5 5 , 2 5 , 6 g e b r u i k t e p r o e f j a r e n 1945 t / m 1945 t / m 1946 t / m 1929 t / m 1929 t / m 1946 t / m 1946 t / m 1951 t / m 1951 t / m 1936, '37, 1936 t / m 1964 1954 1962 1933 1933 1951 1951 1952 1952 '39 1938, 1940. De s t a l m e s t w e r d m e t enkele u i t z o n d e r i n g e n t o e g e p a s t in de j a -r e n m e t h a k v -r u c h t e n . Op de p-roefvelden van het Instituut voo-r

3

-v r u c h t b a a r h e i d w e r d de in-vloed -van de m e t s t a l m e s t gege-ven N, P en K zo goed mogelijk uitgeschakeld door op de objecten m e t s t a l m e s t m i n d e r k u n s t m e s t t e geven. Een eventuele invloed van s t a l m e s t via de m a g n e s i u m v o o r z i e n i n g ( s t a l m e s t bevat l a 2 kg MgO p e r ton) z a l voor P r 119, P r 1Z0 en P r 10 (na 1953) van geen b e t e k e n i s zijn d o o r dat g e r e g e l d m e t Mg w e r d b e m e s t of a l l e e n objecten m e t goede M g -v o o r z i e n i n g w o r d e n beschouwd. Op de a n d e r e proef-velden -valt m i n d e r goed t e b e o o r d e l e n of de m a g n e s i u m v o o r z i e n i n g in a l l e p r o e f j a r e n voldoende is g e w e e s t . Dit komt v e r d e r t e r s p r a k e .

3. Bewerking van de r e s u l t a t e n .

Begonnen w e r d m e t de o p b r e n g s t e n van elk proefveld en p r o e f -j a a r g r a f i s c h uit t e z e t t e n t e g e n de pH van de grond, afzonderli-jke voor objecten m e t en z o n d e r s t a l m e s t . Door de v e r k r e g e n s t i p p e n z w e r m w e r d een op het oog zo goed mogelijk p a s s e n d e k r o m m e g e t r o k k e n . Bij wijze van voorbeeld w o r d e n de gemiddelde k r o m m e n voor het o b -j e c t m e t s t a l m e s t van de z e s p r o e f -j a r e n m e t bieten van het proefveld P r 119 gegeven in figuur 1.

Uit d e z e k r o m m e n k a n niet door eenvoudig m i d d e l e n de g e m i d -delde k r o m m e w o r d e n bepaald, d a a r de p H - t r a j e c t e n voor een deel niet s a m e n v a l l e n .

Om de gemiddelde k r o m m e over a l l e p r o e f j a r e n t e b e r e k e n e n i s a l s volgt g e w e r k t .

Van elke k r o m m e w e r d voor p H i n t e r v a l l e n van 0, 2 de v e r a n d e -r i n g van de opb-rengst g e m e t e n . D e z e o p b -r e n g s t v e -r a n d e -r i n g e n w e -r d e n v e r v o l g e n s p e r p H - k l a s s e g e m i d d e l d . Dat l e v e r t een schatting van de gemiddelde v e r a n d e r i n g van de opbrengst p e r p H - i n t e r v a l over de p r o e f j a r e n ( k r o m m e n ) , onafhankelijk van hun o p b r e n g s t n i v e a u . Door de gemiddelde o p b r e n g s t v e r a n d e r i n g e n te s o m m e r e n vanaf de hoogste tot de l a a g s t e p H - w a a r d e w a a r b i j een redelijk a a n t a l k r o m m e n ligt werd de b e s t e schatting v e r k r e g e n van de v o r m van de gemiddelde k r o m m e , onafhankelijk van het o p b r e n g s t n i v e a u . In figuur 2 wordt d e z e k r o m m e gegeven voor de 5 p r o e f j a r e n m e t bieten van P r 119,

object m e t s t a l m e s t . Op de l i n k e r v e r t i c a l e a s in de figuur s t a a t de n a a r l a g e r e pH. g e s o m m e e r d e o p b r e n g s t v e r a n d e r i n g vanaf pH 5, 6 V e r v o l g e n s is van a l l e k r o m m e n bij pH 4, 8 (deze w a a r d e komt op a l l e proefvelden voor) het o p b r e n g s t n i v e a u g e m e t e n en zijn d e z e w a a r d e n g e m i d d e l d . Voor de 5 p r o e f j a r e n van P r 119 bleek dit gemiddelde 495 q t e b e d r a g e n . De gemiddelde opbrengst bij pH 4, 8 i s t e n s l o t t e toegevoegd a a n de g e

4

-middelde k r o m m e . Dit l e v e r t , uitgaande van 495 q bij pH 4, 8 de tweede s c h a a l v e r d e l i n g van links in figuur 2 die dus geldt voor de g e -m i d d e l d e o p b r e n g s t k r o -m -m e .

Op de b e s c h r e v e n wijze w e r d e n o p b r e n g s t k r o m m e n g e c o n s t r u e e r d p e r proefveld en gemiddeld over de proefvelden.

De over p r o e f j a r e n en proefvelden gemiddelde effecten van b e -m e s t i n g -m e t s t a l -m e s t , aangegeven door de o n d e r b r o k e n lijn in de fi-g u r e n 3 t / m 6, w e r d e n fi-g e t o e t s t m e t de i n t e r a c t i e effect x proefveld (de l a a t s t e c l a s s i f i c a t i e is eigenlijk een m e n g v o r m van proefveld en p r o e f j a a r , omdat de g e m i d d e l d e n p e r proefveld niet op dezelfde proef-j a r e n b e t r e k k i n g hebben). Voor elke k r o m m e w e r d a a n de hand van de figuren de r e g r e s s i e bepaald van het o p b r e n g s t v e r s c h i l t u s s e n m e t en zonder s t a l m e s t op de pH. De hypothese "geen invloed van p H " ,

3= 0, werd g e t o e t s t m e t de s t a n d a a r d d e v i a t i e van de gemiddelde r e g r e s s i e c o ë f f i c i ë r i t b e r e k e n d uit de s p r e i d i n g van de afzonderlijke r e g r e s s i e c o ë f f i c i ë n t e n h? om hun gemiddelde b . Om ook bij bieten, w a a r v o o r a l bij lage pH v e r s c h i l l e n t u s s e n de k r o m m e n in figuur 5 b e s t a a n , een gevoelige m a a t t e hebben w e r d e n d a a r a l l e e n de g e d e e l -t e n van de k r o m m e n beneden pH 4, 5 in beschouwing g e n o m e n .

4 . R e s u l t a t e n .

4 . 1. De g e m i d d e l d e i n t e r a c t i e .

A a n g e z i e n niet a p r i o r i k a n w o r d e n a a n g e n o m e n , dat een e v e n -t u e l e i n -t e r a c -t i e -t u s s e n pH en s -t a l m e s -t b e m e s -t i n g op a l l e proefvelden z a l o p t r e d e n (bijvoorbeeld a l s gevolg van v e r s c h i l l e n d e m i c r o b i o l o -g i s c h e a c t i v i t e i t van de -grond en v e r s c h i l in duur van de t o e p a s s i n -g van s t a l m e s t b e m e s t i n g ) w e r d e n e e r s t g e m i d d e l d e n p e r proefveld b e r e -kend. D a a r n a a s t w e r d rekening gehouden m e t het g e w a s . Z o a l s r e e d s genoemd k r e g e n de h a k v r u c h t e n een v e r s e s t a l m e s t g i f t ; bij de a n d e r e g e w a s s e n gaat h e t , m e t een enkele u i t z o n d e r i n g , over een n a w e r k i n g , die bij lang v o o r t z e t t e n van de s t a l m e s t b e m e s t i n g u i t e r a a r d ook w e e r kumulatief k a n zijn.

Om deze r e d e n e n w o r d e n in het volgende de gemiddelde k r o m m e n p e r gewas of g r o e p van g e w a s s e n b e s p r o k e n , gemiddeld over de p r o e f -j a r e n van elk afzonderli-jk proefveld. De g e w a s s e n a a r d a p p e l e n en bieten w o r d e n afzonderlijk b e s p r o k e n , de g r a n e n r o g g e , h a v e r , t a r w e en g e r s t g e z a m e n l i j k .

In de figuren 3 t / m 6 is op de v e r t i c a l e a s de opbrengst m e t s t a l m e s t m i n u s die z o n d e r s t a l m e s t uitgezet en op de h o r i z o n t a l e a s

5

-de pH. De v e r s c h i l l e n in opbrengst t u s s e n m e t en z o n d e r s t a l m e s t w e r d e n b e r e k e n d uit de zonodig over p r o e f j a r e n gemiddelde en door g r a f i s c h e vereffening (boven b e s c h r e v e n ) v e r k r e g e n k r o m m e n .

Indien een i n t e r a c t i e t u s s e n pH en b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t o p -t r e e d -t zullen de k r o m m e n in de figuren 3 -t / m 6 nie-t h o r i z o n -t a a l lopen, m a a r een hoek m e t de x - a s m a k e n .

a. A a r d a p p e l e n .

Z o a l s figuur 3 laat zien, heeft s t a l m e s t in de m e e s t e g e v a l l e n de opbrengst aan knollen v e r h o o g d . Het verschil.-tussen de m a x i m a van de p H o p b r e n g s t k r o m m e n voor m e t en z o n d e r s t a l m e s t b e d r a a g t g e -wogen gemiddeld m e t het a a n t a l p r o e f j a r e n a l s gewichten 24 quintalen p e r h a .

Het effect van b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t is niet duidelijk a f h a n k e -lijk van de pH. De v e r u i t z e k e r s t e k r o m m e n r . 3 ( P r 119), die b e r u s t op 9 p r o e f j a r e n , geeft een gelijk effect van s t a l m e s t over het h e l e p H -t r a j e c -t . De in de legenda a c h -t e r he-t p r o e f v e l d n u m m e r -t u s s e n haakjes g e p l a a t s t e g e t a l l e n geven het a a n t a l p r o e f j a r e n a a n w a a r o v e r de d e s -betreffende k r o m m e is g e m i d d e l d .

De k r o m m e n 7, 8 en 9 geven een kleine nega.tieve i n t e r a c t i e a a n . D a a r t e g e n o v e r s t a a n e c h t e r w e e r de n u m m e r s 5, 6 en 10 m e t een p o s i -t i e v e i n -t e r a c -t i e . G e z i e n de gro-te onzekerheid van d e z e k r o m m e n , v o o r a l w a n n e e r ze s l e c h t s een k o r t p H - t r a j e c t o m v a t t e n zoals bij de n u m m e r s 5, 6, 9 en 10 het geval i s , z a l het t o e v a l bij d e z e v e r s c h i l l e n een b e l a n g r i j k e r o l kunnen s p e l e n . Uit de t e r beschikking staande g e -gevens k a n geen v e r k l a r i n g voor de g e s i g n a l e e r d e v e r s c h i l l e n in helling van de genoemde k r o m m e n uit figuur 3 w o r d e n gegeven.

Gemiddeld over a l l e p r o e f j a r e n wordt geen invloed van de pH op het effect van b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t gevonden ( o n d e r b r o k e n lijn).

De invloed van b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t op het o n d e r w a t e r g e w i c h t van 5 kg knollen wordt getoond in figuur 4. Met uitzondering van 2 g e vallen (4 van de 26 proefjaren) heeft b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t het o n d e r -w a t e r g e -w i c h t v e r l a a g d . Deze v e r l a g i n g is s o m s aanzienlijk: voor k r o m m e 5 a l s g e m i d d e l d e van 2 p r o e f j a r e n r u i m 30 g.

E r b e s t a a t de t e n d e n t i e dat het negatieve effect van de s t a l m e s t n a a r lage pH v a k e r t o e n e e m t dan n a a r hoge pH, hoewel ook een geval (1 proefjaar) v o o r k o m t w a a r het j u i s t a n d e r s o m i s .

Het v e r d i e n t aandacht dat de nauwkeurige k r o m m e n 3 en 4 geen

6 6 6

-i n t e r a c t -i e t u s s e n pH en b e m e s t -i n g m e t s t a l m e s t a a n g e v e n .

Gemiddeld over a l l e p r o e f j a r e n b e d r a a g t het negatieve effect van s t a l m e s t b e m e s t i n g op het o n d e r w a t e r g e w i c h t bij de optimale pH

l i g ; een i n t e r a c t i e m e t pH wordt gemiddeld niet aangetoond.

b. Bieten.

De o p b r e n g s t e n a a n bieten zijn belangrijk verhoogd door de b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t (figuur 5). Gemiddeld over de b e s c h i k b a r e

14 p r o e f j a r e n is de o p b r e n g s t bij pH 5, 0 t o e g e n o m e n m e t 60 q / h a . Het effect van s t a l m e s t is in het a l g e m e e n bij lage pH g r o t e r dan bij hoge pH. Voor de nauwkeurige k r o m m e van P r 119 ( n u m m e r 2 in figuur 5) b e d r a a g t de o p b r e n g s t v e r h o g i n g bij p H - w a a r d e n van 3, 6 en 4, 8 r e s p e c t i e v e l i j k 88 en 32 q. De a n d e r e k r o m m e n sluiten goed a a n bij die van P r 119 m e t uitzondering van de n u m m e r s 3, 4 en 7, die een t e n d e n t i e geven tot een i e t s g r o t e r effect van s t a l m e s t bij hoge pH.

Uitvoering van de onder "Bewerking van de r e s u l t a t e n " b e s c h r e -ven t o e t s , t o e g e p a s t op de gedeelten van de k r o m m e n beneden pH 4, 5, geeft een afneming van het s t a l m e s t e f f e c t van ca. 5 q p e r 0, 1 pH. Dit g e m i d d e l d e effect is niet significant (P c a . 0, 13).

V e r g e l i j k e n we het s t a l m e s t e f f e c t bij de p H - w a a r d e n van 4, 0 en 5, 0, gemiddeld over de 12 p r o e f j a r e n w a a r i n deze p H ' s v o o r k o m e n , dan is het eveneens niet significant (P ca. 0, 19). Na weglating van een p r o e f j a a r m e t s t e r k e r b o r i u m g e b r e k bij hoge dan bij lage pH is het s t a l m e s t e f f e c t bij pH 4, 0 gemiddeld 25 quintalen g r o t e r dan bij pH 5, 0 en bijna significant (P ca. 0, 055).

Het over a l l e p r o e f j a r e n m e t b i e t e n gemiddelde effect van s t a l -m e s t op de v o r -m van de p H - o p b r e n g s t k r o -m -m e van bieten wordt n a d e r g e d e m o n s t r e e r d in figuur 7. Om v e r t e k e n i n g van de k r o m m e n t e v o o r -k o m e n zijn van 3 proefvelden w a a r bij lage pH zonder s t a l m e s t geen o p b r e n g s t e n m e e r w e r d e n v e r k r e g e n de gegevens beneden pH 4, 0 niet m e e g e m i d d e l d .

V e r g e l i j k e n we de k r o m m e n dan blijkt een zelfde opbrengst a l s zonder s t a l m e s t bij pH 4, 5 w e r d v e r k r e g e n m e t s t a l m e s t r e e d s bij pH 4, 1 t e zijn b e r e i k t . N a a r r e c h t s g e m e t e n is het effect a l s gevolg van de afnemende m e e r o p b r e n g s t nog g r o t e r : voor de opbrengst die m e t s t a l m e s t bij pH 4, 5 wordt v e r k r e g e n zou zonder s t a l m e s t een pH van 5, 2 nodig zijn.

• 7

-van s t a l m e s t en een i n t e r a c t i e t u s s e n pH en s t a l m e s t . N e m e n wij a l s hoofdeffect van s t a l m e s t het niveau v e r s c h i l t u s s e n de beide k r o m m e n bij pH 5, 6 en b r e n g e n h i e r v o o r een c o r r e c t i e aan, dan blijft a l l e e n de i n t e r a c t i e t u s s e n pH en s t a l m e s t over (figuur 8). Vergelijking van de beide k r o m m e n in figuur 8 toont evenals in figuur 7 aan dat in het p r a k -t i s c h b e l a n g r i j k e p H - -t r a j e c -t van 4, 0 -to-t 5, 0 de invloed van pH op de

opbrengst s l e c h t s weinig is v e r a n d e r d door de b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t . Van pH 4, 3 tot pH 5, 0 vallen de k r o m m e n voor m e t en zonder s t a l m e s t vrijwel s a m e n . N a a r l a g e r e pH dan 4, 3 neemt de opbrengst m e t s t a l -m e s t i e t s -m i n d e r snel af dan zonder s t a l -m e s t , doch voor een gelijke opbrengst is bij pH 4, 0 de v e r s c h u i v i n g t e n gunste van s t a l m e s t nog nauwelijks 0, 1 pH eenheid (figuur 8). De s t e r k e r e a c t i e van b i e t e n in dit p H - t r a j e c t m a a k t e c h t e r dat d e z e v e r s c h u i v i n g nog o v e r e e n k o m t m e t c a . 18 q opbrengst of ca. 4%.

Het bovenstaande toont a a n dat ook bij bieten de eigenlijke i n t e r -a c t i e t u s s e n pH en s t -a l m e s t b e m e s t i n g door zijn b e s c h e i d e n omv-ang s l e c h t s een b e p e r k t e p r a k t i s c h e b e t e k e n i s heeft.

c. G r a n e n .

Het effect van s t a l m e s t op de opbrengst van g r a n e n wordt g e g e -ven in figuur 6. Z o a l s genoemd betreft het h i e r in het o v e r g r o t e d e e l van de g e v a l l e n nawerking van a a n h a k v r u c h t e n gegeven s t a l m e s t . In het a l g e m e e n geven de objecten m e t s t a l m e s t i e t s h o g e r e o p b r e n g s t e n ; gemiddeld over de p r o e f j a r e n b e d r a a g t de toeneming van de opbrengst bij de m a x i m a van de p H - o p b r e n g s t k r o m m e n 1, 5 q / h a .

De nawerking van de s t a l m e s t b e m e s t i n g hangt niet duidelijk af van de pH. De k r o m m e n u m m e r 1 ( P r 10, object chs) geeft een van de r e s t afwijkend beeld. Het r e c h t e r gedeelte b e r u s t e c h t e r op s l e c h t s één nogal van de r e s t afwijkend p r o e f j a a r , om welke r e d e n a a n dit d e e l van deze k r o m m e niet v e e l w a a r d e m o e t w o r d e n gehecht.

Gemiddeld over de 36 p r o e f j a r e n in figuur 6 wordt geen i n t e r a c t i e t u s s e n pH en s t a l m e s t b e m e s t i n g aangetoond. E r kan w o r d e n g e c o n

-c l u d e e r d dat d e z e i n t e r a -c t i e bij g r a n e n gemiddeld van geen b e t e k e n i s i s .

4 . 2 . Vergelijking van de g e w a s s e n .

Z o a l s uit het voorgaande blijkt is het effect van b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t a l l e e n bij bieten gemiddeld afhankelijk van de pH. De s t a t i s -t i s c h e b e -t r o u w b a a r h e i d van de i n -t e r a c -t i e is e c h -t e r nie-t g r o o -t . Bij

-a -a r d -a p p e l e n (eveneens m e t s t -a l m e s t in het v o o r j -a -a r ) en bij g r -a n e n (nawerking van s t a l m e s t ) b e s t a a t over a l l e p r o e f j a r e n gemiddeld geen invloed van de factor pH op het effect van s t a l m e s t .

5. D i s c u s s i e .

Het b e s c h r e v e n proefvelden m a t e r i a a l toont a a n dat de schade a l s gevolg van een lage pH gemiddeld niet kan w o r d e n opgeheven door m e t s t a l m e s t te b e m e s t e n . Alleen bij het gewas bieten wordt enige afvlakking van de p H - o p b r e n g s t k r o m m e gevonden, bij a a r d a p p e l e n en g r a n e n blijft d e z e vrijwel o n v e r a n d e r d .

Voor een op de p r a k t i j k g e r i c h t e i n t e r p r e t a t i e kunnen de p H -o p b r e n g s t k r -o m m e n v-o-or m e t en z -o n d e r s t a l m e s t w -o r d e n v e r g e l e k e n zonder e e r s t het hoofdeffect s t a l m e s t t e e l i m i n e r e n . Op d e z e wijze g e h a n t e e r d geven de gemiddelde r e s u l t a t e n van onze proefvelden a a n dat het gewas b i e t e n in het p H - t r a j e c t van 4, 0 tot 5, 0 bij b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t een zelfde opbrengst l e v e r t a l s bij een enige tiende e e n -heden h o g e r e pH z o n d e r s t a l m e s t . H i e r b i j moet w o r d e n o p g e m e r k t dat bieten s t e r k e r r e a g e r e n op v e r s c h i l l e n in pH en b e m e s t i n g m e t s t a l -m e s t dan a a r d a p p e l e n en g r a n e n . V o o r a l in de gevallen w a a r i n -m e n m e t het oog op de verbouw van s c h u r f t v r i j e a a r d a p p e l e n de pH laag wenst t e houden is het dus voordelig a a n de b i e t e n s t a l m e s t t e geven. Dat de i n t e r a c t i e t u s s e n pH en s t a l m e s t b e m e s t i n g bij b i e t e n k l e i n is wordt ook b e s c h r e v e n door S l u i j s m a n s en B o s k m a ;. Zij vinden dat bij b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t een zelfde helling van de p H - o p b r e n g s t k r o m m e wordt gevonden bij e e n 0, 2 eenheid l a g e r e pH dan z o n d e r s t a l m e s t .

V e r m o e d e l i j k kan het g r o o t s t e d e e l van dit effect a a n de invloed van stikstof in s t a l m e s t w o r d e n t o e g e s c h r e v e n . De r e s u l t a t e n in dit r a p p o r t s t e m m e n dus ongeveer o v e r e e n m e t die van S l u i j s m a n s en B o s k m a h e t g e e n samenhangt m e t het feit dat voor een belangrijk d e e l hetzelfde m a t e r i a a l w e r d g e b r u i k t . In dit r a p p o r t is een s t r e n g e r s e l e c t i e

-c r i t e r i u m g e h a n t e e r d t. a. v. de b r u i k b a a r h e i d van de p r o e v e n . V e r d e r is op de p r o e v e n gebruikt voor dit r a p p o r t in s l e c h t s enkele p r o e f j a r e n niet g e c o m p e n s e e r d voor de stikstof (en de P en K) uit s t a l m e s t , t e r -wijl dit in het m a t e r i a a l van S l u i j s m a n s en B o s k m a in bijna de helft van het a a n t a l p r o e f j a r e n . het geval w a s . H i e r u i t kan het - o v e r i g e n s kleine - v e r s c h i l in effect van s t a l m e s t volgens dit r a p p o r t en volgens genoemde publikatie ( r e s p . 0, 1 en 0, 2 pH) w o r d e n v e r k l a a r d .

Z o a l s in de inleiding is b e s r h r e v e u werd bij H<=> opzpt van a l t h a n s s o m m i g e p r o e v e n gedacht in de r i c h t i n g van een v e r s c h i l l e n d e b e ï n *) S l u i j s m a n s C . M . J. en K. B o s k m a , Kalktoestand van de grond en o p

-9-vloeding van de m i c r o b i o l o g i s c h e aktiviteit in de grond door s t a l m e s t onder invloed van v e r s c h i l l e n in pH. De g e r i n g e effecten hebben e c h t e r niet s t i m u l e r e n d gewerkt op onderzoek in v e r k l a r e n d e r i c h t i n g . Alle p r o e v e n zijn g e r i c h t op het onder p r a k t i j k o m s t a n d i g h e d e n s c h a t t e n van

de g r o o t t e van een eventuele i n t e r a c t i e t u s s e n de pH van de grond en b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t .

In d e z e s i t u a t i e m o e t dan ook wel w o r d e n v o l s t a a n m e t de c o n s t a t e r i n g , dat in de opbrengsteffecten van g r a n e n en a a r d a p p e l e n g e -middeld geen i n t e r a c t i e t u s s e n pH en s t a l m e s t kan w o r d e n aangetoond en dat bij b i e t e n de i n t e r a c t i e klein i s .

De o o r z a k e n van de hoofdeffecten van s t a l m e s t kunnen eveneens niet n a d e r w o r d e n geduid, behalve voor de 4 p r o e f j a r e n van L 359 en L 360, w a a r i n geen c o m p e n s a t i e w a s t o e g e p a s t voor de N, P en K uit de s t a l m e s t en v e r s c h i l l e n in voorziening h i e r m e e dus een r o l zullen s p e l e n . Op de stalmesthoofdeffecten wordt v e r d e r niet ingegaan, a a n -gezien dit buiten het doel van d e z e studie valt.

Wij willen e r op wijzen, dat buiten de N, P en K m e t s t a l m e s t o . a . m a g n e s i u m en c h l o r i d e n w o r d e n gegeven. Deze b e s t a n d d e l e n van s t a l m e s t kunnen onder bepaalde o m s t a n d i g h e d e n een b e l a n g r i j k e r o l s p e l e n in het effect.

E e n f r a a i voorbeeld van de wijze w a a r o p de m a g n e s i u m w e r k i n g van s t a l m e s t zich kan m a n i f e s t e r e n a l s een p H - s t a l m e s t i n t e r a c t i e , geeft het proefveld P r 120 op oude veenkoloniale grond te B o r g e r c o m -p a g n i e . N a a s t de objecten m e t goede m a g n e s i u m v o o r z i e n i n g , die wij in d e z e s a m e n v a t t i n g opnamen, k w a m e n op dit proefveld ook m a g n e s i u m -a r m e objecten v o o r . Bij elk v-an d e z e m -a g n e s i u m o b j e c t e n w e r d het ef-fect van b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t o n d e r z o c h t . De gemiddelde r e s u l t a t e n van 4 p r o e f j a r e n m e t g r a n e n , w a a r i n de nawerking van a a n h a k v r u c h -t e n gegeven s -t a l m e s -t w e r d o n d e r z o c h -t , w o r d e n v e r m e l d in -t a b e l 2.

T a b e l 2. Invloed van b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t in afhankelijkheid van de M g - v o o r z i e n i n g . Opbrengst m e t s t a l m e s t in p r o c e n t e n van die zonder s t a l m e s t .

pH-KCl 3,8 4 , 2 4 , 6 5,0 m a g n e s i u m a r m 150 111 110 108 goede m a g n . voorziening 105 101 100 101

Op de m a g n e s i u m a r m e objecten is het effect van s t a l m e s t dus groot en in s t e r k e m a t e afhankelijk van de pH, m a a r is de m a g n e s i u m

-• 10.

voorziening goed dan is het effect klein en wordt het weinig door de pH beïnvloed. Het effect van m a g n e s i u m b e m e s t i n g v e r t o o n d e op dit proefveld een s o o r t g e l i j k e afhankelijkheid van de pH van de g r o n d ' ' . Op grond van het bovenstaande wordt g e c o n c l u d e e r d , dat s t a l -m e s t h i e r w e r k t a l s -m a g n e s i u -m -m e s t s t o f . W a a r n e -m i n g e n o -m t r e n t het o p t r a d e n van m a g n e s i u m g e b r e k s s y m p t o m e n steunen d e z e v e r k l a r i n g .

De v r a a g r i j s t of de effecten die wij in het v e r z a m e l d e proefv e l d e n m a t e r i a a l proefvinden t e n dele op een m a g n e s i u m w e r k i n g proefvan s t a l -m e s t kunnen b e r u s t e n . Wij gingen d a a r o -m van alle p r o e f j a r e n na of m a g n e s i u m w e r d gegeven en of in het gewas s y m p t o m e n van m a g n e -s i u m g e b r e k w e r d e n g e c o n -s t a t e e r d . Het bleek dat, afgezien van de proefvelden P r 119, 120 en 10 (in 1954 e. v. j a r e n ) , v r i j s c h a a r s m e t m a g n e s i u m w e r d b e m e s t . In een a a n t a l p r o e f j a r e n vertoonde het gewas s y m p t o m e n van m a g n e s i u m g e b r e k . D a a r b i j w e r d in enkele gevallen w a a r g e n o m e n dat het g e b r e k e r n s t i g e r was z o n d e r dan m e t s t a l m e s t en e r n s t i g e r bij lage dan bij hoge pH. Dit is bijvoorbeeld het geval op P r 837 in 1951 en m e n ziet in figuur 3 dat de k r o m m e n r . 8, w a a r i n dit p r o e f j a a r v o o r k o m t , enige negatieve i n t e r a c t i e v e r t o o n t .

Op grond van het bovenstaande is het dus niet z e k e r dat in de g e -m i d d e l d e s t a l -m e s t e f f e c t e n in ons -m a t e r i a a l een -m a g n e s i u -m w e r k i n g van s t a l m e s t is u i t g e s c h a k e l d .

De c h l o r i d e n die m e t s t a l m e s t w o r d e n gegeven, zouden de o o r -zaak kunnen zijn van de afneming van het o n d e r w a t e r g e w i c h t door de b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t (figuur 4). Uit c h e m i s c h onderzoek van op P r 119 tijdens de g r o e i p e r i o d e genomen m o n s t e r s van het a a r d a p p e l -loof in de j a r e n 1945, 1947 en 1950 bleek dat het c h l o o r g e h a l t e in de d r o g e stof door b e m e s t i n g m e t 30 ton s t a l m e s t was t o e g e n o m e n van 0, 82 tot 2, 20 %. Hoewel ook het k a l i g e h a l t e m e t s t a l m e s t i e t s h o g e r was kan dat v e r s c h i l volgens a n d e r onderzoek s l e c h t s een k l e i n d e e l van de o p g e t r e d e n v e r l a g i n g van het o n d e r w a t e r g e w i c h t v e r k l a r e n . Ook de w a a r g e n o m e n l i c h t e r e k l e u r van het loof op de s t a l m e s t o b j e c t e n wijst v e r m o e d e l i j k op een (geringe m a t e van) c h l o o r b e s c h a d i g i n g . In-dien nu de werking van de c h l o r i d e n in s t a l m e s t afhankelijk zou zijn van de pH zou dit zich a l s een p H s t a l m e s t i n t e r a c t i e kunnen m a n i f e s -t e r e n . In da-t geval zouden bij de chloorgevoelige a a r d a p p e l en de

c h l o o r m i n n e n d e biet i n t e r a c t i e s t e v e r w a c h t e n zijn.

*) A n o n y m u s , P r 120. K a l k - m a g n e s i u m - s t a l m e s t - p r o e f v e l d op p e r c e e l 6 t e B o r g e r c o m p a g n i e . V e r s l a g over het j a a r 1956 van de V e r e n , tot Expl. van P r o e f b o e r d e r i j e n in de Veenkoloniën, p . 128-142.

•11 1 1 •11

De gemiddelde k r o m m e voor het o n d e r w a t e r g e w i c h t van a a r d a p p e l e n op P r 119 in figuur 4 loopt vrijwel h o r i z o n t a a l , h e t g e e n b e t e kent dat geen i n t e r a c t i e wordt gevonden. Het C l g e h a l t e in het a a r d appelloof, w a a r o v e r P r 119 vijf r e e k s e n w a a r n e m i n g e n l e v e r t v e r -deeld over 3 proefjaren, neemt zonder s t a l m e s t in a l l e vijf gevallen af n a a r m a t e de pH h o g e r w o r d t . In één geval dat een z e e r r e g e l m a t i g beeld vertoont is dit effect significant, in de a n d e r e g e v a l l e n niet. G e middeld neemt het C l g e h a l t e af m e t 0, 17% in de d r o g e stof p e r e e n -heid h o g e r e pH (P ca. 0, 17). Op de objecten m e t s t a l m e s t neemt het C l - g e h a l t e van het loof tijdens de g r o e i in 4 van de 5 gevallen iets toe m e t de pH, doch het effect is in geen van d e z e g e v a l l e n en evenmin voor de gemiddelde t o e n e m i n g van 0, 15% p e r pH-eenheid significant. Opvallend is dat de s p r e i d i n g om de r e g r e s s i e l i j n e n m e t s t a l m e s t veel g r o t e r is dan z o n d e r s t a l m e s t . E r kan a l s gevolg van d e z e grot«

spreiding ook geen v e r s c h i l in pH-effect op het C l - g e h a l t e voor m e t en zonder s t a l m e s t w o r d e n aangetoond.

Uit het bovenstaande k o m t , hoewel zwak, toch de t e n d e n t i e n a a r v o r e n dat b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t het gehalte a a n Cl s t e r k e r verhoogt n a a r m a t e de pH van de grond h o g e r is ( p H - t r a j e c t c a . 3, 6 tot 5, 0).

Deze tendentie wordt niet duidelijk gevonden in het o n d e r w a t e r g e w i c h t ( k r o m m e n r . 3 in fig. 4) en evenmin in de o p b r e n g s t e n aan bieten

( k r o m m e n r . 2 in fig. 5).

N a a s t de b e s p r o k e n f a c t o r e n Mg en Cl kunnen ook a n d e r e , m i s -schien m i n d e r voor de hand liggende, een werking uitoefenen die in grootte afhangt van de pH. Men kan bijvoorbeeld denken a a n effecten van de t o e g e v o e r d e o r g a n i s c h e stof via s t r u c t u u r of vochtvoorziening of a a n s p o r e n e l e m e n t e n . In het e e r s t e geval zou bijvoorbeeld a l s g e -volg van de g u n s t i g e r b e w o r t e l i n g van de planten bij hoge dan bij lage pH en een b e t e r e vochtvoorziening bij gebruik van s t a l m e s t een n e gatieve p H s t a l m e s t i n t e r a c t i e v e r w a c h t kunnen w o r d e n . Dus een k w a -litatief soortgelijk effect a l s bij bieten is gevonden.

Een voorbeeld van een i n t e r a c t i e t u s s e n pH en s t a l m e s t b e m e s t i n g via de voorziening m e t s p o r e n e l e m e n t e n wordt gevonden in een proefj a a r van P r 119, w a a r i n de b i e t e n biproefj hoge pH b o r i u m g e b r e k v e r t o o n den en bij lage pH niet. Met s t a l m e s t t r a d licht b o r i u m g e b r e k op, z o n -d e r s t a l m e s t v r i j e r n s t i g g e b r e k . Zowel m e t a l s zon-der s t a l m e s t w e r -d in a u g u s t u s (dus t e laat) op gedeelten van veldjes m e t b o r i u m b e m e s t . Z o n d e r s t a l m e s t had d e z e b e m e s t i n g een v r i j s t e r k positief effect,

12 1 2 12

-m e t s t a l -m e s t geen effect.

T a b e l 3. Effect van s t a l m e s t bij v e r s c h i l l e n d e pH.

G r a f i s c h vereffende o p b r e n g s t e n , bieten q / h a . pH geen s t m , geen B geen strn, B s t m , g e m . geen B en B

4 , 0 186 - 248 4, 5 220 249 326 5,0 224 253 351 5 , 5 225 254 355

In dit geval wordt gemiddeld een p o s i t i e v e i n t e r a c t i e t u s s e n pH en s t a l m e s t gevonden a l s gevolg van de toeneming van het b o r i u m g e -b r e k n a a r hoge pH en de v e r -b e t e r i n g van de -b o r i u m v o o r z i e n i n g door s t a l m e s t .

A a n g e z i e n wij e r van uitgaan dat zodanig m o e t w o r d e n b e m e s t dat geen g e b r e k s z i e k t e n o p t r e d e n , a c h t e n wij gevallen a l s het genoemde voor de p H - s t a l m e s t i n t e r a c t i e in de p r a k t i j k van g e e n belang. Wij hebben d a a r o m g e t r a c h t door s e l e c t i e in het proefvelden m a t e r i a a l g e -vallen w a a r duidelijke g e b r e k s z i e k t e n o p t r a d e n uit t e s c h a k e l e n voor d e z e s a m e n v a t t i n g , z o a l s e e r d e r w e r d aangegeven. N i e t t e m i n bevinden zich onder het m a t e r i a a l van de g e w a s g r o e p e n g r a n e n en a a r d a p p e l e n , w a a r b i j voor het g e m i d d e l d e geen i n t e r a c t i e wordt aangetoond, enkele p r o e f j a r e n die bij t o e t s i n g t e g e n hun eigen binnen-proefveld v a r i a n t i e wel een i n t e r a c t i e geven.

Van de s t e r k s t hellende k r o m m e n in de figuren 3, 4 en 6 n a m e n wij de afzonderlijke p r o e f j a r e n en p a s t e n p e r p r o e f j a a r een eenvoudige t e k e n t o e t s toe op de p H - s t a l m e s t i n t e r a c t i e . De k r o m m e voor geen

s t a l m e s t werd a l s nulhypothese gebruikt in de w a a r n e m i n g e n van m e t s t a l m e s t en o m g e k e e r d . Deze t o e t s - l e v e r d e a l s uitkomst,, dat in enkele gevallen in één p r o e f j a a r een i n t e r a c t i e t u s s e n pH en s t a l m e s t kon w o r d e n a a n g e t o o n t , d o c h in de a n d e r e p r o e f j a r e n van hetzelfde proef-veld niet.

Voor de p r o e f j a r e n w a a r v a n k r o m m e n r . 1 uit figuur 6 het g e -m i d d e l d e v o o r s t e l t , w e r d in 1950 een significante i n t e r a c t i e (P = 0,05) gevonden, in de a n d e r e 2 p r o e f j a r e n w e r d geen i n t e r a c t i e aangetoond. Het zelfde was het geval bij k r o m m e n r . 1 uit figuur 4.

In figuur 3 is k r o m m e n r . 8 opgebouwd uit één p r o e f j a a r m e t een significante i n t e r a c t i e (P <0, 01) en één p r o e f j a a r w a a r i n geen i n t e r a c t i e wordt aangetoond. O p m e r k e l i j k i s , dat j u i s t in het p r o e f j a a r w a a r i n een i n t e r a c t i e wordt gevonden m a g n e s i u m g e b r e k optrad en wel z o n d e r s t a l

1 3

-m e s t s t e r k e r clan -m e t s t a l -m e s t .

Het feit dat hetzelfde proefveld in het éne p r o e f j a a r wel en in a n d e r e p r o e f j a r e n geen duidelijke i n t e r a c t i e geeft, wijst e r o p dat de t o e v a l l i g e c o n s t e l l a t i e van g r o e i o m s t a n d i g h e d e n van een p r o e f j a a r een

rol s p e e l t . Voor a d v i s e r i n g kan m e n zich d a a r o m het b e s t e r i c h t e n op de gemiddeld t e v e r w a c h t e n i n t e r a c t i e t u s s e n pH en s t a l m e s t .

Indien de b o e r e r v o o r z o r g t dat de pH van zijn grond binnen de *)

klas8e"goed" van de A d v i e s b a s i s ' blijft kan hij ook bij b i e t e n de g e -m i d d e l d e i n t e r a c t i e t u s s e n pH en s t a l -m e s t b e -m e s t i n g v e r w a a r l o z e n . In h o e v e r r e bij z e e r hoge pH (boven 5,5) de i n t e r a c t i e nog van b e t e k e n i s i s , kan op grond van ons m a t e r i a a l niet w o r d e n b e o o r d e e l d .

De complexe a a r d van de f a c t o r e n s t a l m e s t en pH m a a k t een n a d e r e duiding van de i n t e r a c t i e m o e i l i j k . Nu bovendien een i n t e r a c t i e t u s s e n pH en s t a l m e s t gemiddeld bij bieten s l e c h t s klein wordt gevonden

en bij a a r d a p p e l e n en g r a n e n in het g e h e e l niet wordt w a a r g e n o m e n , v e r l i e s t de v r a a g n a a r de duiding e r v a n zijn p r a k t i s c h e b e t e k e n i s .

Onder d e z e omstandigheden lijkt een v e r d e r e v o o r t z e t t i n g van het onderzoek n a a r de p H - s t a l m e s t i n t e r a c t i e voor de p r a k t i j k weinig p e r s p e c t i e v e n t e bieden.

T e g e n de v e r m e l d e conclusie zou het b e z w a a r kunnen w o r d e n i n -g e b r a c h t , dat -geen z e e r h u m u s a r m e zand-grond voorkomt onder het v e r z a m e l d e m a t e r i a a l (tabel 1). H i e r k a n e c h t e r t e g e n o v e r w o r d e n g e s t e l d , dat in 't a l g e m e e n op d e z e g r o n d e n j u i s t weinig a a r d a p p e l e n w o r d e n verbouwd en dat e r dan z o n d e r b e z w a a r tot een v r i j hoge pH kan w o r d e n bekalkt. De p r a k t i s c h e b e t e k e n i s van v e r d e r onderzoek lijkt ook d a a r dus niet g r o o t .

6. S a m e n v a t t i n g .

Met enkele m e e r j a r i g e proefvelden van het IB a l s k e r n w e r d nagegaan of de r e l a t i e t u s s e n o p b r e n g s t en pH van de grond wordt b e ï n -vloed door b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t . Hoewel het m a t e r i a a l v r i j b e p e r k t is blijkt toch wel duidelijk dat bij g r a n e n en a a r d a p p e l e n geen i n t e r a c t i e t u s s e n pH en s t a l m e s t o p t r e e d t , die van p r a k t i s c h e b e t e k e n i s is (N, P , K en Mg uit s t a l m e s t in de m e e s t e g e v a l l e n zo goed mogelijk u i t g e s c h a -k e l d ) . Bij b i e t e n w o r d t door b e m e s t i n g m e t s t a l m e s t de gevoeligheid voor een lage pH i e t s v e r k l e i n d . Een duiding van het effect was niet m o g e l i j k .

*) A d v i e s b a s i s voor de b e m e s t i n g van landbouwgronden. Min. van Landbouw en V i s s e r i j .

F i g . I

bieten q/ha

Pr 119-met s t a l m e s t

7 2 0

6 4 0

5 6 0

4 8 0

4 0 0

3 2 0

2 4 0

I 6 0

8 0

-L\

3,4 3,8 4,2 4,6 5,0 5,4 p H - K C L ,

J I

5,8 6,2

Fig. 2

opbr.q/ha

t.o.v 580|- bieten q/ha

PH-KC15.6

O r

+ 8O

Pr I l 9 _ m e t stalmest

Fig. 3 I 6 0 | - a a r d a p p e i e n - k n o i q/ha stm. minus geen stm 2 0 8 0 4 0

K-- = gem. lijn I » Pr 10 chs (3) 2 * Pr IO ( 3 ) 3 = P r l l 9 ( 9 ) 4 = Pr 120 (4) 5 « P r 76 ( 2 ) 6 = Pr 77 (2) 7 Ä Pr 836 (2) 8 = Pr 837 (2) 9 « L 3 5 9 ( I ) 0 = L 3 6 0 ( I ) 1 1 = 0 0 3 53 ( I ) I 2 - 0 0 3 5 4 (1) pH-KCL 3,2 3,6 4 , 0 4,4 4 , 8 5,2 5,6 6,0

Fi

g.4

6 0 -aardappeien-o.w.g.5 kg s t m . minus geen stm. 1 2 3 4 5 6 7 8 a Pr 1 10 chs ( 3 ) . Pr IO ( 3 ) = Pr 119 ( 9 ) = Pr I 2 0 ( 4 ) s Pr 76 ( 2 ) « Pr 7 7 ( 2 ) = Pr 836 ( 2 ) = Pr 837 (1) 3,2 3,6 4 , 0 4 , 4 4,8 5,2 5,6

_6P

S I . 6 5 0 4 3

F i g . 5 b i e t e n q/ha s t m minus geen stm. 3 2 0 - gem. l i j 1 m Pr lO 2 s Pr 119 3 = Pr I 2 0 4 s Pr 77 5 = P r 8 3 6 6 = Pr 837 7 = 0 0 3 5 3 8 = 0 0 3 5 4 n ( 2 ) ( 5 ) ( 2 ) ( 1 ) ( 1 )

CD

CD

CD

240

I 60

8 0 O

^V

_{3,2 3,6 4 , 0 4,4 4,8 5,2 5,6}

i

H - K C L 1 6,0 .SI. 6 S 0 4 4

Fig. 6

+ 16

+ 12

+ 8

+ 4

-granen - korrel q/ha

stm. minus geen stm.

- 4

<v

— — as g e m . lijn 1 = Pr lOchs ( 3 ) 2 . Pr IO 3 « Pr 119 4 « Pr 120 5 = Pr 76 6 « Pr 7 7 7 s P r 8 3 6 8 = Pr 8 3 7 9 « L 359 I O « L 3 6 0 1! = 0 0 3 5 3 12 = 0 0 3 5 4 ii ( 6 ) ( 7 ) ( 4 ) (3) C2) ( 3 ) ( 3 )

CD

( 1 ) ( 1 ) ( 2 )

p H . KCL

3,2 3,6 4,0 4,4 4,8 5,2

5,6

6,0

S I . 6 5 0 4 ?

voederen suikerbieten

4 8 0

zonder stalmest

met stalmest

F i g . 8 6 4 0 r ~ b i e t e n q/ha 5 6 0 voeder en suikerbieten 4 8 0 4 0 0 3 2 0 2 4 0 -I 6 0 zonder s t a l m e s t met stalmest J I I I l _ 3,2 3,6 4 , 0 4 , 4 4 , 8 P |H - K C l ! 5,2 5,6 S I . 6 S 0 4 5