Lapilli

(1)

59 AFZETTINGEN WTKG24 _(3), 2003

Lapilli

Larsvanden Hoek+Ostende

Schitterend

fossiel,

maar_{net geen}

zoogdier

Detwee soorten

zoogdierachtig reptiel

die

_hij

liet

_zien,

zijn

dit

_jaar

voor heteerstbeschreven

(lit. 1).

Zoogdier-achtige reptielen

warende overheersende landvertebraten

gedurende

het Permen een deelvan het Trias. Naeen

uitstervingsgolf

in hetmiddenvanhet

Trias,

werd hun rol overgenomen door dedinosauriërs.De laatste overleven-denvandegroepzouden echter evoluerentotde

zoogdie-ren,die ruim 150

miljoen jaar

later hetweerzouden over-nemen vande dinosauriërs. Die laatste overlevenden

zijn

de

_zogenaamde

_cynodonten.

Het

_{zijn vrij}

kleine dieren

(denk

aande_groottevan een

hond),

die aleenaantal

dui-delijk zoogdierachtige

kenmerken vertonen. De twee nieuwe_{soorten, Brasilodon}

_{quadrangularis}

en

Brasili-therium

riograndensis,

nemenbinnen de

_cynodonten

een

bijzondere positie

in. Ze

lijken

meerop

zoogdieren

dan welke ander

_{zoogdierachtig reptiel}

dan ook. Metnamehet

gebit

is erg

zoogdierachtig.

Zozeer

zelfs,

dat het verder

geëvolueerd lijkt

te

zijn

dan datvan

Megazostrodon

en

Morganucodon,

die als detweeoudste

zoogdieren

teboek staan.

_Opvallend

is dat de Braziliaansesoorten ook in grootte

vergelijkbaar zijn

met deeerste

zoogdieren,

for-maatje spitsmuis

dus. Over het

algemeen

werd aangeno-men, dat

cynodonten

altijd

noggroterwarendan hun

af-stammelingen.

Ook in

bepaalde schedelkenmerken,

zoals de bouw van het

_{gehemelte zijn}

de

_diertjes

al

_duidelijk

zoogdierachtig.

Andere schedelkenmerkentonen echter aandat het wel

degelijk

nogsteeds

cynodonten

zijn.

En ook hebben_ze_{nog niet het}

_kaakgewricht

van

_zoogdieren,

hetgeen

voor veel

paleontologen

de

duidelijke

grens tus-sen

_{zoogdierachtige reptielen}

en

zoogdieren

is. Nietvoor

iedereen,want in hetonderzoeknaarde vroege evolutie van

zoogdieren blijkt

steeds

_duidelijker,

datverschillende

typische zoogdierkenmerken

opverschillendemomenten ontstaan

zijn,

en daterduseensoortmozaïek

is,

verge-lijkbaar

met_{de vroege evolutie}vande

vogels.

De nieuwe vondsten uit Brazilië

bevestigen

dat nogeens.Alsweniet vandieschitterendefossielen

_{gevonden hadden,}

maar al-leen de

_kiesjes,

waren de Braziliaanse soorten immers zondermeerals

_{zoogdieren geclassificeerd.}

Draadje

In de

vorige Lapilli

vertelde ik alover

mijn

voorliefdevoor die fossielen die

daadwerke-lijk

eenmoment in

tijd vastleggen.

Voetspo-ren

bijvoorbeeld.

Eén groep fossielen heb ik

daarbij

ver-getente noemen: de in barnsteen

_ingesloten

insecten.Ook hier is datenemoment

vastgelegd,

o zo

lang geleden,

dat het

diertje zijn doodstrijd leverde, vastgeplakt

in de

kle-verige

hars.Maar ik hou nietzovan

insecten,

dus

eigen-lijk

denk ik dan: “Net

goed”

zonder _meteverwonderen over deze mooie

fossieltjes.

Toch

_zijn

erook in barnsteenfossielen diemeraken. Zoals

degene

die door de Zwitser Zschokke beschreven werd in Nature

_{(lit. 2).}

Een

_draadje,

vier millimeter

_lang

_endrie micrometer

_{dik, eigenlijk}

eenfossielvanniets. Maar 38 fossiele

_{lijmdruppeltjes}

geven het

geheim

vanhet

_draadje

prijs.

Zschokke beschreef ’s werelds oudste

_spinnenweb.

Zo’n klein

draadje

is sneloverhet hoofd

_gezien.

Het fos-siel

_lag

dan ook aleenhele

_tijd

in hetStaatlichesMuseum für Naturkunde in

Stuttgart

voordat het werd

_opgemerkt.

Debarnsteenwaarin hetwas_gevangen,wasverzameld in

1969 in de

omgeving

vanJezinne in Libanon. Voor men-sendie welvanbamsteenfossielen

houden,

is diteenhele

belangrijke plaats.

Hier vindenwede oudste

ingesloten

insecten. De

_afzettingen

waarinze

gevonden

worden

_zijn

rond de 130

_{miljoen jaar oud,}

en

zijn tijdens

het

_{Vroeg Krijt}

Paleontologen

hebbensoms een rare

houding

ten

opzichte

van fossielen. Beter

gezegd,

hun

houding

kan sterk verschillenvan fossieltot fossiel.

Op

een veldwerkwaar we botten opgroeven in eengrot in

eenJurassische kalk washet

bijvoorbeeld

eensportomte

proberen

met een

geologenhamer

een van de

talrijke

tweekleppigen

uit de kalk zo ver

mogelijk

weg teslaan. Voor

_je

onderzoek

zijn

de fossielen

gebruiksvoorwerpen.

Ze worden

_gekoesterd,

maar

_{tegelijkertijd}

weet iedere

paleontoloog

dat doorkleine

ongelukjes

erwel eens

een-tje

sneuvelt.

Aanleiding

totveel

_gevloek

ensterk verha-len in de

_kroeg.

Maar ik zalnuniet

_uitwijden

overde

col-lega

die

_mij

boveneen

glas

bier verteldehoe

hij

per onge-luk_een

_{klipdasschedel oploste.}

Ik wil het hebbenover de derde

_categorie

fossielen:

_degene

die

_{je nauwelijks}

durft

aan teraken.

Toen de

Argentijnse dinosaurusspecialist

José

_Bonaparte

opbezoekwasin Naturalisvoor het aftrekenvan de

ten-toonstelling

Dino

_Argentino

had

_hij

_{‘iets leuks’} meegeno-men.Datmoestenwe evenzien.

Hij legde

onder

_mijn

mi-croscoop

vrijwel complete

kaken en schedels vanruim 200

_{miljoen jaar}

oude

_{zoogdierachtige reptielen. Fragiele}

fossieltjes

van

hooguit

eenpaarcentimeter.

“Kijk

maar even, dan kunnenwehet daar laterover

hebben”,

enmet een

vriendelijk

zwaaivan

_zijn

armverliet

hij mijn kamer,

op wegnaarde dino’s. Voor hem behoorden deze fossie-len

_duidelijk

totde tweede

_categorie.

Voor

_mij

hebben de fossielenvan onzemesozoïschevoorouders echter iets

ma-gisch.

Enom zedan in levende

_lijve

te

_aanschouwen,

is wel eenheel

bijzondere ervaring.

Trillende

handjes dus,

wantikweeteen

ongeluk

zit ineenklein

_hoekje.

Entoen het

_tijd

_was om ze weer opte

_ruimen,

liet ikzegewoon

liggen

totonze

gast

weeropde kamerwas,en ze onom-wondentussendewatten ineen

doosje propte.

(2)

AFZETTINGENWTKG24 (3), 2003 60

gevormd.

Het

_zijn

vooral de

_{lijmdruppeltjes}

diehet fossielzo

belang-rijk

maken. Dat

_spinnen

al in het Devoon

zijde

konden

maken,

wasal bekend. Een

belangrijke

evolutionaire

ont-wikkeling

was echter het makenvan

_{plakkerige zijde,}

waarmee insecten ineenweb gevangen kondenworden.

Het makenvan

dergelijke zijde

is voorbehoudenaande

superfamilie Araneoidea,

en

feitelijk

ook het

enige

ken-merk dat deze groepbindt. Wanneer deze

eigenschap

ont-staan

is,

wasniet bekend. De oudste bekende

spinnenweb-draadtotop hedenwas

gevonden

in Baltische barnsteen

enstamdeuit het Eoceen. Araneoideawaren al

beschre-ven aande handvan eenJurassischeenenkele

Vroeg Krijt

fossielen,

maarde

toewijzing

aandeze

superfamilie

ge-beurdeaande handvan

morfologische

kenmerken. Erwas

nog geen

bewijs

dat deze

diertjes daadwerkelijk

webben konden maken. Met de

beschrijving

van het

draadje

uit

Libanon,

isnu

duidelijk

dat in ieder

_geval

al 130

_miljoen

jaar geleden

insecten niet alleen vast kwamentezitten in

hars,

maarook gevangenwerden in

kleverige

webben.En

gezien mijn

aversie_tegeninsecten denk ik dan: “Net

goed!”

Literatuur

1

_Bonaparte,

J.F., A.G.

_Martinelli,

C.K. Schultz & R.

Robert,

2003. The sister _{group of Mammals:}small

cynodonts

from the LateTriassicof Southern Brasil. Revista Brasileira de

_{Paleontologia 5,}

_pp5-27. 2

_Zschokke,

_S.,

2003.

_Spider-web

silk from the

_Early

Cretaceous. Nature

424,

pp.636-637.

*Lars W. vanden Hoek

Ostende,

Nationaal Natuur-historisch Museum

_Naturalis,

Postbus9517, 2300 RA

_Leiden,

e-mail: