43°
______________________
...
s &._n 9 2oooH O O F D E N
&Z I N N E N
De Nederlandse angst
voor doortastende
politici
De explosie in Enschede heeft de vraag opgeroepen, ofbij bet verle-nen van vergunningen wei zorg-vuldig genoeg te werk wordt gegaan, en of de regels dienaan-gaande wei deugen. Maar mis-schien is bet probleem veeleer, dat onze bestuurders in zekere zin juist te zoravuldiB te werk gaan, omdat zij zich zo angstvallig aan die regels houden. Oat het van de overheid onverstandig was om een vuurwerkopslagplaats zo dicht bij een woonwijk toe te Iaten, zullen thans weinigen betwisten, maar de vraag is, of de overheid op het beslissende moment ook over vol-doende wettelijke middelen be-schikte, om het onverstandige te beletten. De vrijwel gelijktijdig
af-gebrande afvalverwerkingsfabriek in Drachten kwam er immers on-clanks het hevige verzet van de ge-meente toch. Zij bleek juridisch niet bij machte de bouw te verhin-deren, ook al vond zij daarvoor bij de hele plaatselijke gemeenschap steun. Verstandelijk gelijk en wet-telijk gelijk, rede en recht, blijken vaak niet samen te vallen, en dat voert ons tot de kern van de zaak.
In een rechtsstaat als Nederland wordt de individuele burger over het algemeen vrij goed tegen ei-genmachtig optreden van de over-heid beschermt. Deze kan veelal slechts op grond van expliciet ge-formuleerde algemene wetten en regels concrete activiteiten beper-ken of verbieden. Anders beet het al snel dat er sprake is van rechts-ongelijkheid en willekeur, en de burger die zich daartegen verzet
krijgt bij ons, in vergelijking met im vee! andere Europese Ianden, in lie een rechtzaak relatief snel gelijk. En Waarom zou mijn buurman wei oo een monsterlijke dakkapel mogen he bouwen, en ik niet? Oat mijn huis wt toevallig door Berlage is ontwor- we pen, en het zijne slechts door m1 dorpsaannemer Janssen zie ik met Z'A
het oog op mijn even nijpende zol- \at
derruimtetekort nog niet als hi• rechtvaardig argument. Zolang Be niet a! voordien officieel in een zo hele canon van plaatselijke veror- pi: deningen is vastgelegd dat alleen mijn huis een beschermd monu- of ment is, waaraan uit dien hoofde zo niets veranderd mag worden, heb bl1
ik aan de persoonlijke smaak van mt
stadse architectuurliefhebbers die ba Berlage boger inschatten dan de dorpsgenoot Janssen geen bood- be schap. Bewijs maar eens met de ve wet in de hand dat mijn smaak ve minder rechten bezit dan die van de hun! Wie is dus de burgemeester vl1 om mij op grond van geheel sub- of j ectieve ingevingen in een vrij land li j
te verbieden te verhandelen wat ik pit wil en waar ik dat wil zolang ik aan zo de regels voldoe en hij zich niet op te; een specifiek wetsartikel kan be- ve roepen waarin eenduidig staat dat ve
ik dit of dat niet mag? to Wij slikken, internationaal ge· be zien, vrij weinig van de overheid nc alleen omdat de overheid beweert d~ dat dat moet, en de opvatting van gil een officiele gezagsdrager bezit bij or ons als zodanig naar verhouding zo weinig gezag. Kritisch burger- h schap, dopen wij dat dan positief, aa niet over je been Iaten !open, zelf. wl
bewust opkomen voor je eigen he· aa lang. Niet voor niets vormt voor 0 menig Nederlands ingezetene de e eigen vindingrijkheid in het zoe· m ken naar mazen in de wet bij het b
jking met mden, in :I gelijk. rman wei el mogen mijn huis ontwor-1ts door ie ik met !nde zol-niet als Zolang I in een e veror-lt aileen I monu-. hoofde len, heb .aak van hers die :n dan 1 hood-met de smaak die van neester :el sub-rij land twatik sikaan nietop .an be-aat dat 1al ge-erheid :weert 1g van !Zit bij •uding Irger-sitief, , zelf-!n be-voor :1e de zoe-ij het s &._o 9 2ooo
HOOFDEN
&
ZINNEN
van het belastingformu-lier zijn grootste creatieve trots. En omgekeerd slaagt de burger er ook veelal in om bepaalde door hem als ongewenst ervaren, maar
wei
door onze volksvertegen-woordigers democratisch gena-men besluiten, met allerhand be -zwaarschriften toch tenminste langdurig te frustreren. Men hoeft hier aileen maar te denken aan de Betuwelijn of het Bulderbos, ook zonder het met de aangevochten plannen als zodanig eens te zijn.Maar geen enkele algemene wet
of regel kan in aile denkbare bij
-zondere gevallen voorzien. Dat bleek nog niet zo lang terug bij de mestproblematiek, toen uit Bra-bant verdreven varkenshouders door gehaaide advocaten snel de bestemmingsplannen en milieu
-rerordeningen van allerlei tot dus-rerre dolgelukkige varkensvrije dorpen elders in hetland lieten na
-''looien. Hetdoel was om te kijken of er ergens misschien een wette-lijke lacune bestond die het de plaatselijke overheid onmogelijk zou maken om zich voor de rech-ter met succes tegen hun komst te rerzetten. Wat niet expliciet is rerboden, is hier immers al snel toegestaan. Het feit dat in de des -bestreffende gemeente bestuur noch bevolking die varkens wil is dan veelal niet genoeg om vesti-ging te kunnen verhinderen, omdat er geen verordening is die zo'n vestiging nadrukkelijk uit-sluit. Oat laatste is ook logisch, aangezien tot op dat moment ge-woon nog geen zinnig mens ooit aan die mogelijkheid had gedacht. Ook van de eventuele aanleg van een overslaghaven voor oceaansto-mers wordt in de gemeentelijke bepallngen van een gemiddeld
Fries terpdorp niet gerept. Mocht iemand alsnog op het idee komen, dan zal de bevolking mogelijk op-nieuw met lege handen staan, en hooguit een bij toeval nooit ge-schrapte bepaling uit achttienzo-veel inzake de maximaal toege-stane diepgang van roeiboten bij doorvaart door de plaatselijke schutsluis redding kunnen bieden.
Een beroep op het gezond ver-stand, of zelfs op de meerderheid van de ingezetenen blijkt dan vaak niet genoeg. In zo'n geval verliest de democratie het van de rechts-staat, omdat het collectief der bur-gers, juist omdat de wet hun indi-viduele rechten zo goed tegen een almachtige overheid wil bescher-men, daardoor juridisch ook snel zwak staat tegenover elk initiatief-rijk mede-individu, in casu een le-vensgevaarlijk bedrijf.
Mentaliteitsverschil
Wie dan ook nu, hoezeer op zich terecht en begrijpelijk, naar Duitsland als lichtend voorbeeld verwijst, waar S. E. Fireworks a! lang naar een afgelegen industrieter-rein zou zijn verbannen, doet er tegelijk goed aan om wei een ding te bedenken. De Duitsers zijn ee r-der bereid om eenmaal door de overheid uit naam van het alge-meen belang genomen besluiten ook zonder tegenspraak als zoda-nig te aanvaarden. Besluit is be-sluit, en juist in Nederland stelt men een definitief besluit omdat dat toch zo vreselijk dwingend is altijd het liefste nog even uit. En ook als het uiteindelijk wei tot een beslissing gekomen is, probeert iedere tegenstander er keer op keer met een beroep op particu-lier inzicht, economisch be lang of algehele zieligheid onder uit te
komen, ofhet nude nederwiet of de varkensmest of de vuurpijl be-treft. Als er dan nergens met na
-druk geschreven staat dat het niet een onsje meer mag zijn, staat de democratisch gelegitimeerde staat met een beroep op het ver-stand tegenover de wiet, mest of vuurwerk producerende individu-ele burger met diens beroep op het recht soms machteloos.
Wee de politieagent, die mij dwingt om op weg naar mijn eigen huis een blokje om te rijden, omdat er toevallig een paar passe-rende staatshoofden tegen vijan-dige spandoeken dienen te wor-den beschermd! Dat do en zij maar in hun eigen tijd. Ik heb even vee] rechten op doorgang als zo'n Ja-panse keizer, ik moet hier nu even goed zijn als hij, ja, gewoon omdat
ik daar woon. Een Engelsman of Duitser, vanouds meer hierarchie gewend en accepterend, zou in zo' n geval eerder erkennen dat de staat bijzondere bevoegdheden heeft dan een Nederlander. Dat bleek drie jaar geleden al eens tij-dens de Eurotop in Amsterdam. Dat bij ons heel het land na de Oorlog tegen zijn noodverorde-nende burgemeesters in het Ver-zet is gegaan, verdient natuurlijk aile sympathie en spoort ook uit-stekend met onze minstens tot de Opstand tegen Spanje terug te voeren nationale neiging om ons door niemand de wet te Iaten voorschrijven, maar het heeft dus ook zijn keerzijde.
Bij onze ooster- en overburen ligt het primaat veel meer bij de politiek, waar bij ons burgers en bedrijven net als bij de Amerika-nen voortdurend met een beroep op hun vrijheid naar de rechter !open om na een onwelgevallige
432
s &._o 9 2ooo
HOOFDEN
&
ZINNEN
beslissing van de overheid alsnog hun gelijk te halen. Omdat in Ne-derland, op grond van onze col-lectieve liberale en egalitaire drif-ten, de afkeer van willekeur en de angst voor een despotische over-heid diepgeworteld is, wordt aan dat burgergelijk tegenover de overheid vervolgens ook alle rech-terlijke ruimte gegeven. Daarmee slaan wij diezelfde overheid echter tegelijk ook een belangrijk middel uit handen, om ons tegen onze medeburgers en hun handel te
be-schermen wanneer die eens niet
uit dakkapellen, maar uit vuurpij-len bestaat.
In andere Europese Ianden heb-ben politiek en ambtenarij vaak meer ruimte om een eigen koers te varen en zelfstandig te hande-len, zonder meteen als autoritair te worden aangeklaagd of wegens een te wankele juridische basis voor het gerecht te worden ge-daagd. De garantie tegen wanbe-leid van de staat wordt daar wat minder gezocht in de macht van de wet, en wat meer in de macht van de kiezer. Dat heeft zijn nadeel voor ieder die allereerst zijn ei-genbelang tegenover de overheid veilig wil stellen, maar zijn voor-deel voor ieder die zich allereerst met behulp van de overheid tegen-over het eigenbelang van een ander veilig wil stellen.
Bij de keuze tussen individuele vrijheid of collectieve veiligheid ingeval van wettelijke lacunes ten-deert de Duitser in zijn oordeel
over overheidsoptreden over het
algemeen eerder tot het laatste, de Nederlander tot het eerste, en dat betekent, dat hij ook eerder de
vrijheid van anderen om naar be
-lieven vuurwerk op te slaan ris-keert. Om die vrijheid in te
darn-men staan namelijk twee wegen
open. Men kan om steeds verder gedetailleerde verordeningen roe pen, zoals inderdaad keer op keer gebeurt, hoezeer ook strijdig met de gelijktijdig beleden dere-guleringsideologie van dit mo-ment. Of men kan de politici ruirnhartiger toestaan om, ook als de wet daarvoor geen helder hou-vast biedt, toch in te grijpen op basis van hun democratisch ge-mandateerde verantwoordelijk-heid en het gezonde verstand. Maar dan moet er ook minder ge-legenheid voor afzonderlijke inge-zetenen zijn om ingeval van onge-noegen een herroeping van zo'n beslissing af te kunnen dwingen via de rechtbank in plaats van via de stembus. Dan wordt het al of niet verlenen van een vuurwerk
-vergunning ook meer een bewust op zijn economische voors en zijn ecologische tegens overwogen be-stuurlijke daad dan een aile
juridi-sche risico's mijdende ambtelijkc
invuloefening. Dat kan overigens de interesse voor de lokale poli· tiek aileen maar ten goede komen. Wie namelijk meer ruimte schept voor doortastendheid bij politici,
krijgt daar ook doortastender po· litici voor terug. Als hun keuze de bevolking dan niet bevalt, bestaat de mogelijkheid om hen bij de
eerstvolgende verkiezingen naar huis te sturen - en in het buiten.
land bovendien vaak ook om hun beleid per referendum te corrige·
ren.
Het is dit uit onze vrees voor bestuurlijke willekeur voortvloei
-ende gebrek aan beleidsvrijheid voor onze politici dater in belang· rijke mate voor zorgt, dat zij en hun ambtenaren zich voortdurend zo angstvallig formeel gedragen:
bij de minste niet door speciale
nieuwe voorschriften gelegiti·
meerde afwijking van eerdere al
-gemene regels zou de overheid
volgens de publieke opinie name
-lijk al snel in strijd handelen met het recht. Maar dan zal eveneem in rapporten over rampen in de
toekomst de doorslag geven dat de
vergunning toch immers in orde
was, ook al was het verstand hetin dat geval niet.
THOMAS VON DER DUNK
