UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl)
UvA-DARE (Digital Academic Repository)
N.I. Novikov als Vrijmetselaar", De spirituele zoektocht van een Russische
schrijver, publicist en uitgever 1744-1818
de Kok, A.C.H.M.
Publication date
2000
Link to publication
Citation for published version (APA):
de Kok, A. C. H. M. (2000). N.I. Novikov als Vrijmetselaar", De spirituele zoektocht van een
Russische schrijver, publicist en uitgever 1744-1818.
General rights
It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).
Disclaimer/Complaints regulations
If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible.
Hoofdstukk I
DEE VRIJMETSELARIJ NAAR RUSLAND
Inleiding g
Voorr vele magons lag het begin van de mac.onnieke beweging bij de bouwmeesterss van de Egyptische piramides en de tempel van Salo-mo.. Zij waren de archetypen van de middeleeuwse operatieve loges [daadwerkelijkee bouwers] en de achttiende-eeuwse speculatieve loges [symbolischee bouwers]. De hermetische gnosis werd tijdens de re-naissancee actueel en vanuit Florence vervolgde zij haar weg door Eu-ropa.. In het begin van de zeventiende eeuw inspireerde deze vorm vann godskennis de stichters en adepten van de beweging van het ro-zenkruiss en drongen elementen van de hermetica ook door tot het majonniekee Engeland avant la lettre.
Inn 1717 werd in Londen door de al decennia lang bestaande logess het officiële instituut Vrijmetselarij' gevormd De mafonnerie verspreiddee zich snel naar het vasteland en via Frankrijk en Duitsland bereiktee zij ook Rusland Echter al ruim daarvoor werd de vrijmetse-larijj langs een andere weg naar dat land gebracht: door Schotse offi-cierenn rechtstreeks over zee. Maar zij gaven de beweging in Rusland niett de definitieve impuls.
Hett is onduidelijk in hoeverre Peter de Grote [1682-1725] be-moeieniss heeft gehad met de overdracht van de magonnieke cultuur. Annaa Ivanovna [1730-1740], Elizabeth [1741-1761] en Peter III [1761-1762]] hebben bij deze cultuuroverdracht echter wel een aan-wijsbaree rol gespeeld Onder Catharina de Grote [1762-1796] vero-verdee de vrijmetselarij in de samenleving definitief haar plaats en werdd zij de eerste organisatie in Rusland die niet gebonden was aan staatt of kerk.
Spoedigg na de verspreiding van de magonnerie op het vasteland van Europaa ontstond op basis van de oorspronkelijke Engelse manier van
macpnniekk werken een veelheid aan ritualistieke systemen. Het allu-sievee spel dat aan de hand van teksten, symbolen en ritualen in de lo-gess werd opgevoerd en dat zo karakteristiek was voor de vrijmetsela-rij,, Het zich moeilijk aan regels binden. Veranderingen en aanpassin-genn van de Engelse manier van werken waren in de achttiende eeuw aann de orde van de dag. Soms ontaardde een en ander in chaos en hevigee systemenstrijd. Zo ook in Rusland In dit hoofdstuk (en het volgende)) wordt op de systemenstrijd ingegaan om de maconniek-historischee achtergrond te geven die nodig is om Novikov goed te plaatsen. .
Schetss van een voorgeschiedenis
Wiee in het verband van de Russische vrijmetselarij over een macon-niekk deelgebied een studie aanvangt, wordt direct geconfronteerd met vragenn als: wanneer begon deze esoterische beweging in Rusland ge-staltee te krijgen, wie of wat heeft daarin een rol gespeeld en hoe heeft eenn en ander zich ontwikkeld. Het is voor een onderzoeker dan voordehandliggendd het officiële stichtingsjaar van de vrijmetselarij aann te houden en dus vanaf die datum zijn achtergrondschets te ge-ven.. Wie Nikolaj Ivanovic Novikov als studieobject heeft, zal echter verderr in de geschiedenis moeten teruggaan omdat Novikov voor de oudee historie van de spiritualiteit grote belangstelling had. Terughou-dendheidd is echter geboden. John Saltmarsh, bijvoorbeeld, beschreef dee macpnnieke voorgeschiedenis als 'a department of history which is(...)obscuree and highly controversial.23 Niettemin zijn vele onder-zoekerss om verschillende cultuur-historische redenen deze macpn-niekee tijdgrens gepasseerd naar ouder tijden. 1717 is niet meer dan een tijdmarkering.. Zij geeft het begin van de officiële maconnieke histo-rie,rie, maar is ook de afsluiting van een lange voorgeschiedenis.24
Inn het voorwoord van de dissertatie Sluiers van Isis> een studie over de Nederlandsee schrijver en magon Johannes Kinker, schreef de auteur
233
Knoop & Jones, p. 5.
2424 Voor een recent gezaghebbend werk over dat ontwikkelingsproces, zie: David
Ste-venson,, 1998, The Origjns of freemasonry, freemasonry, Scotland's century, 1590-1710. Stevenson is hoogleraarr in het Departement of Scottisch History aan de universiteit van St.
Hanou:: 'Eind achttiende eeuw greep de Egyptomanie in geheel Eu-ropaa om zich heen. Egypte en de daar vermoede wijsheid was een welkomee aanvulling op het menu van de intelligentsia, die steeds meerr het vermoeden kreeg dat ook andere beschavingen dan de Westerse,, geestelijk voedsel konden verschaffen.'25 Tijdens het ont-luikendee classicisme waren er steeds meer klassieke werken in verta-lingg verschenen en dat leidde (weer) tot herontdekking van de Oud-heid.. Voor vele volkeren was het oude Egypte sinds mensenheugenis synoniemm met culturele en spirituele autoriteit. In Plato's scheppings-verhaall in de Timaios komt dat al tot uiting. In een discussie tussen Socratess en zijn leerlingen over de vraag waar de kennis van de scheppingg vandaan kwam, verwees Kritias naar het oude Egypte en hijj vertelde dat de Atheense staatsman, wetgever en dichter Solon, dezee kennis naar Griekenland had gebracht. Ook het jonge christen-domm werd nadrukkelijk met het oude Egypte geconfronteerd. Gene-siss en Exodus getuigen daarvan. Het Nieuwe Testament volgt in die getuigeniss en is over de bron der wijsheid zeer duidelijk. In Hande-lingenn 7:22 staat geschreven: 'En Mozes werd onderwezen in alle wijsheidd der Egyptenaren en was machtig in zijn woorden en wer-ken.' '
Dee bakermat van wat over de Egyptische wijsheid tot Europa doordrongg was de polyglotte stad Alexandrië, in het jaar 332 voor Christuss gesticht. In de mengelmoes van volkeren ontwikkelde zich inn het begin van de jaartelling een religieuze denkwijze die een syn-thesee was van Egyptisch, Perzisch, Grieks, Joods en jong-christelijk denken.. Deze grtosis vond haar weg in de hermetische teksten zoals diee in het Corpus Hermstkum en de Asclepws, de volkomen openhzringvm HermesHermes Trismegstus, werden samengebracht. In die teksten, die aan de mythischee figuur van Hermes Trismegistus waren toegeschreven,
werdd religieus gespeculeerd over de relatie tussen God, de mens en dee kosmos. Het Corpus Herrnetkum begint dan ook met een schep-pingsverhaall dat door Poimandres [een goddelijke verschijning] wordtt doorgegeven aan Hermes Trismegistus die vervolgens Thoth enn Asclepius onderwijst.
Aann de hermetische teksten werd tot 1614 de hoogste voor-christelijkee anciënniteit en authenticiteit toegekend. Maar de
histori-2SS
schee waarheid is dat zij na Christus in de tweede en derde eeuw tot standd zijn gekomen.26 Dat was in een tijd dat het christendom nog in eenn pril stadium van zijn ontwikkeling was en het Griekse gedachte-goedd pas op de plaats maakte. De rede was lange tijd een beproefde wegwijzerr geweest, maar stelde velen uiteindelijk teleur. Het intuïtieve gevoell voor het goddelijke kreeg weer de overhand en het hermeti-schee religieuze gedachtegoed trok de aandacht. v Het was een pro-ductt van het oudste Egyptische denken, meende men en het bood via eenn ascetische en religieuze levenshouding een weg tot kennis van het goddelijke.. Tot na de val van Constantinopel in 1453, was het her-metismee alleen bekend uit de geschriften van enkele vroege kerkva-derss zoals Clemens van Alexandrië [tweede eeuw], Lactantius [derde eeuw]] en Augustinus [vierde eeuw]. Zij hadden Hermes Trismegistus alss een van de oudste wijsheidsleraren erkend en zagen hem als de auteurr van de aan hem toegeschreven geschriften.28 Lactantius zag Hermess Trismegistus als een niet-Joodse profeet van het komende christendom.. Augustinus wees hem weliswaar af vanwege zijn ideeën overr geesten en (af)goden, niettemin - schrijft Quispel - erkende Au-gustinuss in de hermetische traditie kennis van God en voorkennis vann Christus.29
Naa de val van Constantinopel veranderden de zegevierende Turkenn de beroemde Hagia Sophia in een moskee. Dat was voor vele christenenn een teken van een fundamenteel nieuw religieus tijdperk. Zijj zagen de stad veranderen van een oord van christelijke inspiratie inn een plaats van vervreemding. Het gevolg was dat een deel van de christenenn geleidelijk wegtrok en in Italië terecht kwam. Onder hen wass een zekere broeder Leonardo van Pistoia die vanuit Macedonië
266
Pas in 1614 werden de authenticiteit en ouderdom van de geschriften door Isaac Casaubon,, een Zwitserse protestante classicus, aan de kaak gesteld. Yates, 1964, pp. 170,3988 e.v.
2727
Na de ontdekking van de gnostisch-hermetische bibliotheek te Nag Hammadi in 1946,, was het prof. dr. G. Quispel die als een van de eersten het belang van deze vondstt onderstreepte. Uh het wetenschappelijke werk van Quispel blijkt dat de ont-staansgeschiedeniss van de hermetisch-christelijke traditie een eigen plaats verdient naastt die van de christelijke kerk. Wetenschappers op het terrein van de hermetica hebbenn aangetoond dat het hermetische denken, zoals neergelegd in de bekende ge-schriften,, door de vroeg-christelijke geloofsgemeenschap werd bestreden en in de kiemm werd gesmoord.
288
Yates, p. 9.
299 Asdepius ["Nadere beschouwingen^ pp. 216,226. Yates, p. 9. 26 6
naarr Florence een Grieks manuscript meenam dat bekend zou wor-denn als het Corpus Hetmeticum. Deze verzameling gnostische geschrif-tenn was in de Europese culturele geschiedenis een zeer belangrijke overdracht.. Het geschrift bevestigde het bestaan van het hermetische gedachtegoedd en kreeg meteen een groot gezag. De vertaler Marsilio Ficinoo en zijn opdrachtgever, Cosimo de Medici, verklaarden in hun enthousiasmee de geschriften zelfs ouder dan de bijbel. De komst van dezee geschriften naar Florence wordt door onderzoekers vergeleken mett de vondst in deze eeuw van de Dode-Zeerollen of de ontdekking vann de gnostische Nag Hammadi-geschriften.30 Carlos Güly schreef:
'Diee Erschütterung, welche die Verbreitung der hermetischen Schriftenn in der abendlandischen Kultur auslöste, kann man nur alss epochal bezeichnen. Plötzlich sah sich die westeuropaische Christenheitt einer zweiten göttlichen Offenbarung gegenüber-gestellt,, die noch deutlicher als diejenige in der Bibel war.'31 Hett is niet verwonderlijk dat de hermetische geschriften ook in de katholiekee kerk de aandacht trokken. Omdat ze ongeveer in de eerste tweee eeuwen geschreven waren, hadden de werkelijke schrijvers van dezee geschriften zich van religieuze beelden en terminologie bediend diee ook in de Oud- en Nieuwtestamentische geschriften voorkomen. Maarr omdat hun ouderdom en authenticiteit nog niet wetenschappe-lijkk waren vastgesteld, werd hun een zeer geloofwaardig profetisch karakterr toegedicht. Het fraaiste bewijs van de collectieve dwaling ligt bijj de hoofdingang van de kathedraal van Siena (1488). Tot de dag vann vandaag hebben kerkgangers en toeristen eeuwenlang over het mozaïekk gelopen waarin Hermes Trismegistus is afgebeeld als de
300
Een paar voorbeelden van het ontzag waarmee het Corpus Hermetkum in de 16e eeuww werd ontvangen. De spiritualistische hervormer Sebastian Franck (1499-1542), uittee zijn waardering voor het Corpus... als volgt: Hermes Trismegistus heb ie met verwonderenn gelesen, ende der gelijcken noch by Platone, ofte geenen Philosophen ghevonden.. Hy heeft doch al het gene in hem, dat eenen Christenn te weten van node is'.. De scepticus en vrijdenker, de zeventiende-eeuwse bibliothecaris Gabriel Naudé schreeff in zijn handboek voor de bibliothecaris dat men bij de afdeling filosofie de werkenn van Hermes Trismegistus vooraan moest zetten, te volgen door de werken vann Plato en Aristoteles, net zoals in de afdeling theologie de bijbels vooraan ston-den:: want, meende hij, in elke afdeling dienden de universeelste en oudste werken vooraann te staan. Zie F A Janssen, 1995; 1997, p. 255.
grotee (Egyptische) profeet van het komende christendom. Het ver-beeldtt Mozes en Plato die zich laven aan de wijsheid van Hermes Trismegistus.. Aan de voet staat: 'Hermes Mercurius Contemporaneus Moyse'.. Uit het mozaïek en de daarop aanwezige teksten is duidelijk datt kerkvorsten en architecten die de kathedraal bouwden, van me-ningg waren dat de schrijvers van de bijbel en de Griekse filosofen uit hermetischee wijsheidsbronnen hadden geput.32
Dee hermetische geschriften waren ingebed in mystiek, magie enn vroeg-joodse gnosis en in die tijd was voor de kerk de vraag aan dee orde of magie en kabbala op enigerlei wijze zouden kunnen bij-dragenn aan rituele en godsdienstige hervormingen. Yates schrijft: fi-gurenn als Lactantius, Ficino en Pico 'got Hermes into the church', niett in het minst door de steun van paus Alexander VI.33 De herme-tischee geschriften bevatten voor kerk en christen op dat moment ook geloofwaardigee aanknopingspunten, immers de hermetische openba-ringring lag inhoudelijk dicht tegen Genesis aan. Hermes sprak over de Zoonn van God als het Woord en wist dat God een drie-eenheid was enn zijn gedachten weerspiegelden op een aantal plaatsen het evangelie vann Johannes.34 Vele van deze parallellen waren in de zestiende eeuw, voorr christenen de basis voor een persoonlijk geloofsonderzoek. Als err kan worden gesproken van een l'age dbr van het hermetisme dan moett dat geweest zijn in de [ruime] overloop van de zestiende naar dee zeventiende eeuw. In dat tijdsgewricht ontstonden allerlei vormen vann hermetisme en gebruikten katholieke en protestante theologen hett hermetische gedachtegoed om elkaar te overtuigen. De hermeti-schee geleerde Patrizi ontwierp een filosofie die hij bij de jezuïeten aanbevall en waarmee hij zelfs de Duitse protestanten wilde bekeren.35 Hett is echter de voormalige dominicaan Giordano Bruno, die die tijd alss hermetisch het duidelijkst markeerde. Bruno was in heel Europa actief.. Overal zocht hij de centra op waar hij voor zijn ideeën een voedingsbodemm dacht te vinden. Hermetisch-Egyptisme, de 'gods-dienstt van de wereld' was de boodschap die Bruno uitdroeg. Bruno deedd echter geen poging om zijn hermetisme op de katholieke
ge-322
Corpus ffewieöb«J,[Inleiding) p. 12. Janssen, 1997, p. 256.
333
Van paus Alexander VI is in het Vaticaan een fresco met aanduidingen van de Egyptischee religieuze cultuur.
MM Yates, pp. 143,169.
3
loofsleerr af te stemmen. Hij legde veel nadruk op de aspecten van magiee en dat was voor christelijke theologen een onoverkomelijke hindernis.. Uiteindelijk zou hij na zijn omzwervingen door Europa, na achtt jaar gevangenschap in Rome, in 1600 als ketter zijn leven op de brandstapell eindigen.
Onderr het inspirerende licht van Hermes Trismegistus kwam inn de renaissance ook de alchemie tot bloei. Vanaf het moment dat de menss zich bewust werd van zijn tijdelijkheid, was hij bezig met de vraagg hoe zich te beschermen tegen ziekte en dood Aanvankelijk namm hij zijn toevlucht tot de goden, vervolgens tot God en in de re-naissancee besloot hij zoveel mogelijk het lot in eigen hand te nemen. Mett de vier basiselementen van Empedocles begon hij te experi-menterenn op zoek naar de Lapis Philosophonm, de sleutel tot een lan-gerr of eeuwig leven. De eerst bewaard gebleven alchemistische lite-ratuurr was van de hand van de Griek Zozimos [350-420] leider van eenn alchemistenschool in Alexandrië. Hij stelde zijn geschriften ge-deeltelijkk op de naam van Hermes Trismegistus en beriep zich op hemm als bron van kennis en inspiratie.36 Hermes werd gezien als de drijvendee kracht achter de grote speurtocht naar het raadsel van het aardsee bestaan, van de structuur van de materie, van de zichtbare dingen,, van de werkelijkheid. Voor de alchemisten was Hermes de Mozess die hun via de Tabula Smaragdina de goddelijke geboden van hunn kunst zou hebben doorgegeven. Die Tafelen van Smaragd die te-genwoordigg worden gedateerd in de zesde tot de achtste eeuw, raak-tenn na vertaling uit het Arabisch door heel christelijk Europa ver-spreid377 In de dertiende en veertiende eeuw bereikte de alchemie haarr hoogtepunt, raakte daarna in verval en kwam niet zelden in han-denn van bedriegers en beoefenaars van zwarte kunst. De ontoeganke-lijkheidd voor de niet ingewijde in de alchemische symboliek en het duisteree taalgebruik waren aan dat verval debet.
Dee man die de alchemie van de ondergang redde was The-ophrastuss Bombastus von Hohenheim, alias Paracelsus (1493-1541). Paracelsuss was een veelzijdige persoonlijkheid Dat hij Verheven was
36Quispel,1994,p.251. .
377 Volgens de legende zou deze Tabuia Smaragdina gevonden zijn in het graf van
Hermes.. Op deze steen stond de veel geciteerde spreuk *Wat beneden is, is gelijk aan watt boven is, en wat boven is, is gelijk aan wat beneden is, opdat de wonderen van hett Ene zich voltrekkea
inn geestelijke dingen' zoals hij zichzelf in zijn pseudoniem karakteri-seerde,, bleek vooral na zijn dood, toen zijn 364 geschriften bijeen wa-renn gebracht. Hij gebruikte de alchemie bij de behandeling van zieken alleenn als hulpmiddel en bestreed iedere vorm van alchemistische kwakzalverij.. Voor hem had de alchemie tot doel de kwintessens uit dee dingen te halen en tincturen en elixers te bereiden die de mens zijn verlorenn gezondheid weer zouden kunnen teruggeven. Zijn empiri-schee alchemistische onderzoekswerk werd verricht in een raamwerk vann astrale magie, kabbala en christelijke mystiek. Hij bracht als een Trismegistuss Germanus*[Gilly] met de alchemie het hermetisme in hett Duitse taalgebied en hij zou in de zeventiende eeuw voor de ro-zenkruiserss en in de achttiende eeuw voor de Duitse neo-rozen-kruiserss een spiritueel referentiepunt worden.
HermetismeHermetisme en rozenkrmsers
Hett jaar 1614 markeert het einde van het hermetische tijdperk als vermeende,, oudste spirituele stroming. De in Geneve geboren classi-cuss Isaac Casaubon had door zijn wetenschappelijke weerlegging van dee datering en herkomst van de hermetische geschriften velen van eenn illusie beroofd Anderen vonden zijn wetenschappelijk gelijk niet relevantt en lieten zich de hermetische gnosis niet ontnemen; zij be-oordeeldenn het gedachtegoed van Hermes niet op ouderdom, maar opp inhoud. In diezelfde tijd, de nadagen van de renaissance, ontstond dee schimmige broederschap van het rozenkruis.
Dee drie bekende anonieme geschriften die aan de basis van de broederschapp lagen - geschreven door Johannes Valentinus Andreae [1586-1654P88 - waren Fama Fratemitatis des LöHichen Ordens des Rosen-kreutzeskreutzes [1614], Conjêssio Fratemitatis [1615] en Oiynwchm Hcxhzët des ChristianChristian RosencmOz [1616]. In de Fama werd bericht dat er een zekere C.R.C.. [Christian Rosenkreutz] was geweest, een Duitser die tijdens
zijnn jeugd door de Arabische wereld had gereisd en zich daar aan de wetenschapp en de kunsten van de magie had gewijd. Na zijn terug-keerr in het vaderland had hij de broederschap van het rozenkruis op-gericht.. De leden van de broederschap wijdden zich aan zieken en behoeftigenn en bevorderden de verspreiding van (geheime) kennis en
388 Gilly meent dat daarover geen twijfels meer bestaan na de publicaties van Brecht,
wijsheidd onder degenen die daarvoor open stonden. Ze werkten ano-niemm en ongeorganiseerd. De Gonfèssio verkondigde dezelfde bood-schapp als de Fama. De geheime kennis, die de 'broederschap' meende tee bezitten, werd nog eens benadrukt en er werd een nieuwe tijd aan-gekondigd. .
Dee eerste rozenkruisers - vermoedelijk een kleine groep Hes-sischee lutherse geleerden - noemden zich soms hermetische filoso-fen,, dan weer christelijke theosofen. Zij riepen op tot eenheid onder dee intelligentsia, tot een algemene hervorming van godsdienst, filoso-fiee en wetenschap en tot een samengaan op basis van een universele gnosis.. De opvattingen van de rozenkruisers werden beschouwd als traditioneel,, maar tegelijk ook als vooruitstrevend. Zij putten uit de oudstee wijsheidsbronnen, geloofden in de harmonie van de kosmos enn wensten met het toenmaals heersende dogmatische theologische enn wetenschappelijke denken te breken. De beweging was christelijk georiënteerdd en zag vooruit naar een tijdperk dat vertegenwoordigers vann de 'gereinigde' wetenschap en godsdienst eendrachtig aan de toe-komstt zouden werken.39 De esoterische kant van de broederschap werdd benadrukt door de symboliek van het rozenkruis die verwees naarr innerlijke inwijding, naar een volmaakte staat van mens-zijn.
Hett was duidelijk waaraan de rozenkruisers hun gedachtegoed haddenn ontleend. De theosoof Joseph Hirsch, die toentertijd ijverig aann de discussie over aard en herkomst van de rozenkruisers had deelgenomen,, schreef in 1617:
'Diee Lehre der Rosenkreuzer sei nichts anderes als die Wissen-schaftt des Vaters aller Philosophen, Hermes Trismegjstus, die nunn durch Gottes wunderbare Fügung als vollkommene Pansophiee den Würdigen angeboten werde.'40
Dee spirituele broederschap van het Rozenkruis was eigenlijk niet meerr dan een beweging van de geest. Haar gedachtegoed zat in de hoofdenn en harten van vele zeventiende-eeuwse denkers die zich, aangespoordd door geschriften van gelijkdenkenden, aan de intellectu-eel-religieuzee wurggreep van de heersende kerken in Europa wilden ontworstelen.. De aanhangers die zich voornamelijk in protestantse wGiüy,1992,p.21. .
kiingg manifesteerden, zochten een nieuw elan dat de reformatie ken-nelijkk verloren had. Yates suggereert dat de rozenkruisers in contact zijnn geweest met of kennis hebben genomen van het denken van de sectee van Giordanisti die Bruno in Duitsland gesticht zou hebben. Brunoo had immers, tijdens zijn verblijf daar zoals Yates schrijft -'magicall reform movement* aangekondigd. De ideeën over harmonie, verzoening,, eenheid en vrijheid zoals die in het hermetisme van de zestiendee eeuw tot uiting kwamen, keerden in het gedachtegoed van dee rozenkruisers terug.
HermetismeHermetisme en vrijmetselaars
Brunoo deed op zijn zwerftocht door Europa in de jaren negentig van dee zestiende eeuw ook Engeland aan. Daar zijn op een of andere ma-nierr - vermoedelijk via een Schotse aanhanger - zijn ideeën aan Wil-liamm Schaw [1550-1602] overgedragen die bouwmeester was aan het hoff van koning James VI van Schotland.41 Schaw raakte geïnteres-seeerdd in het mystieke hermetisme en het wordt door Stevenson aan-nemelijkk gemaakt dat hij het aan het einde van de zestiende eeuw in Schotsee bouwgenootschappen bracht. De tradities van het bouwgü-de,, de kennis van geometrie en bouwkunde en de wachtwoorden die hett gilde hanteerde om die kennis te beschermen, zouden door de actievee belangstelling van Schaw voor de hermetische vorm van gno-sis,, een spirituele dimensie hebben gekregen. Vanaf 1600 werden de bouwwerkzaamhedenn in de Schotse loges steeds duidelijker ge-schraagdd door esoterische rituelen en vormen van geheimhouding.42 Dee inhoud van de geheime ritualen werd door de leden van de loges eigenn gemaakt door middel van 'the art qfm&nary\4i Deze kunstt had in
411
Stevenson, p. 91.
422
Stevenson, p. 9. De eerste catechismus met gedetailleerd inwijdingsrituaal is van Schotsee origine en dateert van 1690. Mackey, 1924, verwijst [p. 667] voor de details vann de maconnieke positie van Schaw naar Lyon's Hist of Lodge of Edmhtqjo, p. 55, of 'Appendixx Q. 2,' in the Constitutions of the Grand Lodge of Scotland [1848]. Overigens -hett gezag van Stevenson op dit punt aanvaardend - moeten dan ook hier de eerste stappenn zijn gezet van een louter 'operatieve' bouwloge naar de geheel 'speculatieve' [mystieke]] vrijmetselaarsloges van de achttiende eeuw.
433
Stevenson toont aan [p. 49] dat in de Kilwinning lodge *the art of memory' veel aandachtt kreeg en dat de leden van de loge daarop ook regelmatig werden getest. Er werdenn strafpunten gegeven aan diegenen die bij het uit het hoofd opzeggen van
dee zestiende eeuw een nauwe relatie met het hermetisme.44 In die-zelfdee tijd kreeg de alchemie, als hermetische wetenschap, in Schot-landd grote aandacht.45 Bruno's activisme in Europa moet een deel van dee intellectuele bovenlaag in dat land toen uitzicht hebben geboden opp nieuwe vormen van religieuze ervaring.
Dee kennis van het hermetische gedachtegoed moet Schaw ook hebbenn bereikt door oude handschriften [Old Charts] die regelgeving bevattenn van de bouwcorporaties van vóór zijn tijd.46 In een van de lateree Schotse versies uit het midden van de zeventiende eeuw, het Kilwinningg Manuscript, worden de leden van de bouwloges herin-nerdd aan de klassieke zeven vrije kunsten waarvan de geometrie er eenn was en waarop het bouwgilde zich toelegde.47 Het manuscript verteltt het verhaal van de vier kinderen van Lamech [Gen. 4-5]. Jabal, dee oudste, vond de geometrie uit; zijn broer Jubal ontdekte de mu-ziek;; de derde broer Tubal-Kaïn werd de vader van allen die koper en ijzerr bewerkten en hun zuster Naama werd in het manuscript gezien alss de uitvindster van het weven. De broers, die in zonde leefden, vreesdenn dat God zich zou wreken en dat Zijn wraak hen zou raken inn de vorm van een overstroming of door de vernietigende kracht vann het vuur. Al hun kennis zou dan verloren gaan. Daarom schreven zijj hun wetenschap op twee pilaren van steen; die immers waren te-genn vuur of water bestand. Hun vrees voor God bleek gegrond want dee zondvloed kwam en overstroomde het land. Maar de pilaren ble-venn behouden. Een van hen werd gevonden door Hermes Trisme-gistuss die aan de hand van de teksten op de pilaar de geometrie en de bouwkunstt wereldkundig maakte. De Vorthy Clerke Euclide' was de eerstee die in Egypte daarvan kennis nam en het bouwen in steen zou gaann onderwijzen. Het Schotse manuscript verhaalt dan hoe de steenhouwerss op voet van gelijkheid als broeders met elkaar omgin-genn en welke plichten zij hadden: 'And thus was the Craft governed there;; and that worthie Clerke Euclide gave it the name of Geome-paaldee teksten faalden. Ook in de speculatieve vrijmetselaarsloges van de daarop vol-gendee eeuwen in Europa en de Verenigde Staten, werd het uit het hoofd leren van de tekstenn van de ritualen zeer aangemoedigd.
444
Zie: Yates, 1966, TheArttfMemay.
455
Stevenson, p. 86.
466 De First Schout Statutes van 1598 geven aan dat Schaw bekend moet zijn geweest
mett de inhoudd van de Old Charges. Stevenson, p. 19.
477
trie;; and now it is called through all this land Maissonrie.' Het verhaal verplaatstt zich vervolgens naar het Heilige Land waar Koning David enn zijn zoon Salomo de Egyptische wetenschappen gaan toepassen bijj de bouw van de tempel in Jeruzalem. En de masons die aan Salo-mo'ss tempel hadden gewerkt - leerden de oude Schotse steenhou-werss in hun loges - zwierven uit en verspreidden tenslotte de bouw-kenniss over de landen in Europa.48
Dee legende die het Schotse manuscript over Hermes en de oudstee geschiedenis van de bouwloges geeft, wordt ook in andere oudee manuscripten gevonden.49 Maar ook The CM OmsÖüMans van 17266 vermelden de legende van Hermes in relatie tot de vrijmetsela-rij.rij.5050 Het is waarschijnlijk dat bij het intreden van nieuwe steenhou-werss de legende in de bouwloges werd voorgelezen en uit het hoofd moestt worden geleerd. Mede daardoor en door summiere schriftelijke overleveringg [geheimhouding speelde een belangrijke rol] is deze le-gendee van generatie op generatie overgedragen, tot 1726 aan toe.
Behalvee de rol die Schaw heeft gespeeld bij de introductie van elementenn van het hermetisme in de Schotse bouwloges, waren er nogg andere wegen waarlangs het hermetisme met de ma£onnerie in aanrakingg kwam. Spoedig na het verschijnen van de rozenkruisers-manifestenn ontstond door de zich vormende 'broederschap' van het rozenkruiss hernieuwde esoterische communicatie tussen het vaste-landd en Engeland De centrale figuur daarin was Robert Fludd [1574-1637].. Fludd was een van de wetenschappers die na de wetenschap-pelijkee herdatering van de oorspronkelijke hermetische geschriften doorr Isaac Casaubon, zich zijn hermetische overtuiging niet liet ont-nemen.. Integendeel, Fludd was zeer geïnteresseerd in de overeen-komstenn tussen de hermetische en de christelijke geschriften en bleef ervann overtuigd dat alchemie en goddelijke verlichting hand in hand
488
Het betreft hier een samenvatting uk het transcript van de Kilwinning Old Char-gess in Lyon, Edinburgh, 117-23. Zie Stevenson, pp. 20-21.
499
Mackey, [1873] p. 322. De oudste verwijzing naar Hermes Trismegistus is - vol-genss Mackey - te vinden 'in the Grand Lodge, No.1, MS., 1583'.
500
The old Constitutions belonging to the ancient and honourable Society of Free and Accepted MasonsMasons (f England and Ireland. Four reprints of the first editions published in London,
1722,, 1723, MS. 1726, Dublin, 1730. Edited by the Rev. John Edmund Cox, D.D., F.S.A.. London: BRO. Richard Spencer, 1871, pp. 6, 7. Overigens heet het tijdschrift voorr de Nederlandse vrijmetselaren Thoth, een hedendaags eerbetoon aan Hermes Trismegistus. .
gingen,, dat alchemie de weg was naar kennis van het Al.51 Fludd was inn zijn tijd een groot apologeet van het gedachtegoed van de onzicht-baree broederschap en hij heeft een belangrijke rol gespeeld bij de overdrachtt daarvan naar Engeland. Maconnieke historici houden het voorr waarschijnlijk dat Fludd van invloed is geweest op de omvor-mingg van de operatieve bouwloges in speculatieve, mede gezien het feitt dat Fludd in relatie stond met de Londense Society of Freemasons?1
Inn de literatuur komen nog enkele personen naar voren die in enigerleii vorm het hermetische gedachtegoed van de rozenkruisers uitdroegenn en van wie gezegd mag worden dat zij op de ontwikkeling vann de vrijmetselarij invloed hebben gehad. Een voorbeeld daarvan is dee tijdgenoot van Fludd, Francis Bacon (1561-1626). Bacon wordt genoemdd vanwege zijn beroemde boek Nova Atlantis. Daarin schets hijj een ideale menselijke samenleving die duidelijk overeenkomsten vertoontt met de boodschap van de rozenkruisers en met het ideaal vann de vrijmetselaars zoals dat tot uitdrukking komt in de metafoor vann de innerlijke tempel waaraan vrijmetselaars zinnebeeldig bouwen. Inn die utopische samenleving van Bacon komt een geheime vereni-gingg voor die The House of Solomon' heet. Deze vereniging stelde zichh tot doel het geluk van de mensheid te bereiken door de gehei-menn van de natuur te ontdekken. Een uitvloeisel van Bacons Nova
AtlantisAtlantis was het ontstaan van de Society of Astrologen. Er is een be-schrijvingg van dit genootschap waarvan elementen overeenkomst
vertonenn met de inrichting en werkwijze van latere maconnieke loges:
511
Voor een gedetailleerde uitwerking zie Yates, 1964, p. 460 [Fludd, Robert]
522
Lennhoff-Posner, p. 486. Nicolai en Mackey noemen die relatie niet, maar spreken slechtss over . *Fludd(...)may have had [his] influence in molding the form of Speculativee Freemasonry.' Mackey, p. 268. In de tentoonstellingsbrochure van de Koninklijkee Bibliotheek, De roep vanhei Razenkmis, vier eeuwen levende traditie, wordt ge-zegdd [zie KB., p. 54] dat in Robert Fludd beide stromingenen (de vrijmetselarij en de rozenkruisers)) samenkomen wanneer Fludd in zijn Sunrmm Bonun de rechthoekige grondsteenn bespreekt: *Bouwt u zelf op als een geestelijke tempel uit levende stenen, opp Christus, de hoeksteen.' Een andere verdediger van de rozenkruisersideeën, Mi-chaell Maier, die met Fludd in contact stond, verbindt in Septimana Philasophica, Hiram Abifff met Christus en trekt een vergelijking tussen de drie moordenaars van Hiram enn de drie verzoekingen van Jezus in de woestijn. De myhte van Hiram Abiff komt inn hoofdstuk II aan de orde als wordt ingegaan op de ritualen waarmee Novikov in zijnn loges gewerkt heeft.
'Itss object was to build the House of Solomon, of the New At-lantis,lantis, in the literal sense(...)they [the members] were to be en-gagedd in the study of nature but the instruction of its principles wass to remain in the society in an esoteric form. These philo-sopherss presented their idea in a strictly allegorical method. Firstt there were the ancient columns of Hermes (...)You then mounted,, by several steps, to a chequered floor, divided into fourr regions.,.'53
Inn nauw verband met Francis Bacon staat Elias Ashmole [1617-1692],, de zeventiende-eeuwse geleerde die in 1646 lid werd van een vrijmetselaarslogee in Warrington.54 Ashmole en zijn intellectuele vriendenn zochten naar een trefpunt voor hun gemeenschappelijke ar-beidd Zij stichtten daartoe, naar het idee van Bacon, het House of Solomon.. De vrienden van Ashmole waren allen wetenschappers die sterkk werden aangetrokken door het esoterische, het occulte. Zij wa-renn beïnvloed door het idee dat door alchemistische omzetting en veredelingg der natuur de totale hervorming van de wereld tot stand moestt kunnen worden gebracht. De loge waarin Ashmole werd in-gewijdd zou dan ook een duidelijke 'hermetische' signatuur hebben gehad555 Ashmole es. brachten in 1646 het House of Solomon onder inn het vrijmetselaarsgebouw de Masons' Hall.
Alss laatste in dit tableau van geleerden die waarschijnlijk van invloedd zijn geweest op de ontwikkeling van het denken in de ma-gonnerie,, behoort te worden genoemd de Tsjechische filosoof Co-meniuss [Jan Amos Komensky 1592-1670]. Een van de aansluitings-puntenn tussen Comenius' pansofisch denken en de zich ontwikkelen-dee maconnerie lag in Londen, in de Royal Society. Comenius was in
16411 op uitnodiging van Samuel Hartlib naar Londen gekomen om te ijverenn voor het stichten van een universeel college van geleerde mannen.566 Het idee daartoe was gebaseerd op de manifesten van
533
Nicolai, Orign and History tfRoskmsiamsm and Freemasonry; aangehaald door Mackey,
1924,, p. 90. . MM 'Octob. 16.4. Hor. 30 minutes post merid. I was made a Freemason at Warrington
inn Lancashire, with Colonel Henry Mainwaring of Kartichain in Cheshire. Noot 64, p.. 108, Gotthold Ephraim Lessing, Ernst und Fdk Stevenson, p. 168.
S55 Maslati citeert [p. 5] in Comenius en (kvrynetséarij, het lid van de Engelse studieloge
QiatucrQiatucr Comnati Woodford, die de loge van Ashmole als een 'hermetische loge' had
beschouwd,, Voor alchemistische doeleinden'. *** Comenius, p. 35.
Andreae,, maar door Comenius op een eigen manier verder uitge-werkt.. Toen steun voor het idee uitbleef, verliet Comenius Londen weer.. Hartlib echter - nadat hij was toegetreden tot een gezelschap mett de naam Invisible College - zette het plan tot het stichten van een geleerdd genootschap door. Mede onder invloed van dit 'onzichtbare college'' werd rond 1660 de Royal Society opgericht. Het is waarschijnlijkk dat de humanitaire pansofische gedachten van Comenius -diee hij had neergelegd in zijn belangrijkste werk Via Lucis en dat hij aann de Royal Society had opgedragen57 - door Hartlib en andere sympathisantenn van het rozenkruisersgedachtegoed binnen de Society uitgedragenn werden.58 Via een aantal leden van de Royal Society, on-derr andere E. Ashmole, R. Samber, J. Locke en mogelijk R. Boyle en T.Vaughan59,, die banden hadden met maigonnieke loges moet Come-nius'' ideeëngoed invloed hebben gehad op de ontwikkeling van het speculatievee denken binnen de laat-zeventiende-eeuwse vrijmetsela-rij.rij.60 60
Err zijn nog andersoortige aanwijzingen waaruit kan worden opgemaaktt dat magons en sympatisanten van het rozenkruisersge-dachtegoedd contact met elkaar hadden, of dat zelfs de hoedanigheid vann mac,on en die van rozenkruiser in een en dezelfde persoon waren verenigd.. Het betreft hier enkele regels uit The Muses Tbrenodie, van Henryy Adamson uit 1638 waarin hij de herbouw van de brug in Perth voorspelde:: Tor what we do presage is not in grosse/ For we be
577
Comenius, p. 34.
588 Lennhoff-Posner, p. 1346; Zie ookGilly, 1992, pp. 17,18.
599
De laatste twee werden genoemd in de brochure van de Koninklijke Bibliotheek,
DeDe roepvan het Razenkruis... .KB., p. 54.
600
De Tsjech Maslan was daarover zeer uitgesproken. Afgezien van duidelijke over-eenkomstenn in het symbolische taalgebruik van Comenius, is er naar zijn mening ook sprakee van grote ideeënoverdracht. Hij is van opvatting [p. 11] dat o.a. de eerste Groot-Logee in Londen in 1717 tot stand kwam onder invloed van het plan een in-ternationaall genootschap te stichten waarvoor Comenius met Hartlib al in 1641 had geijverd.. Ook geeft Maslan aan |p. 12] dat de schrijver van de Constituties van 1723 'geheelee uitdrukkingen en zinsneden uit de Pancgersia en andere didactische boeken vann Comenius heeft overgenomen.' Lennhoff-Posner [p. 292] bevestigen een en an-der,, geven nog meer details en schrijven: T)ie Ubereinstimmung ist in vielen Punkten einee verbluffende...' Mackey schenkt in zijn toch vooraanstaand werk geen aandacht aann Comenius.
brethrenn of the Rosie Crosse/ We have the Mason word, and second sight// Things for to come we can foretell aright.61
Gouldd levert echter ook het bewijs dat rozenkruisers, hermetici enn (vrijmetselaars lid waren van naast elkaar bestaande genootschap-pen.. In een berichtje getiteld: Dwertiserients, worden de 'Ancient Bro-ther-hoodd of the Rosy-Cross, de 'Hermetick Adepti, en de 'Company off accepted Masons' uitgenodigd voor een gezamenlijk diner op 31 novemberr 1676, in de 'Flying-Bull, in de Mill-Crown-Street.62
Hett voorgaande is in grote lijnen wat er tot de dag van vandaag over dee relatie tussen hermetisme en de vrijmetselarij geschreven kan wor-den.. Yates heeft dan ook herhaalde malen in enkele van haar meest recentee boeken haar verbazing uitgesproken over het ontbreken van grondigg wetenschappelijk onderzoek over deze kwestie en conclu-deert:: 'we are fumbling in the dark here'.63 Zij roept op tot onderzoek enn geeft zelfs aan langs welke lijnen dat zou moet worden uitge-voerd644 Dat dat onderzoek door de maconnieke historici tot nog toe niett of onvoldoende is gebeurd, vindt zijn oorzaak in the art qfmemoryy
hett onderwerp van een van Yates* boeken. 2e illustreert daarin welk eenn belangrijke rol de geheugenkunst in de geschiedenis van esoteri-schee gezelschappen heeft gespeeld Tegelijk echter is het juist die ge-cultiveerdee vaardigheid geweest die voorkwam dat er veel over het occultee denken en het rituele handelen van dergelijke gezelschappen opp papier werd gezet. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat een voordrachtt in 1888 in de lodge Quaiuor Cotvnati, waarin teleurstelling werdd uitgesproken over het gebrek aan feitenmateriaal over de in-vloedd van het hermetisme op de vrijmetselarij, ook vandaag de dag nogg niet veel aan actualiteit heeft ingeboet.65 Niettemin is de stelling goedd verdedigbaar dat de vrijmetselarij - zoals zij voor en na het
offi-6ii Gould, dl. IV, p. 104. « I b i d d
633 Yates, 1964, p. 274. MM Yates, 1966, p. 304.
655
Zie: Ars QuttuorGmnatonm, 1888, volume I, pp. 29-33. In de unieke bibliotheek enn het omvangrijke archief van het Cultureel Ma?onniek Centrum Prins Frederik, treftt men geen werken aan die de relatie tussen het hermetisme en de vrijmetselarij fundamenteell analyseren.Gedachten daaromtrent, neergelegd in korte overwegingen inn monografieën over aspecten van de maconnerie, komen niet verder dan wat in dit hoofdstukk geschetst is.
ciëlee stichtingsjaar 1717 gestalte kreeg - door het hermetische ge-dachtegoedd werd beïnvloed; niet alleen door persoonlijke contacten vann zijn adepten met leden van ma^onnieke loges, maar ook recht-streekss vanuit het gedachtegoed van het hermetisme zelf. Over de persoonlijkee contacten en de mogelijkheden van beïnvloeding die daaruitt voortvloeiden is reeds gesproken. Voor de volledigheid zal hierr ook een beeld gegeven worden van elementen van ma^onnieke symboliekk en rituelen die in hermetische geschriften zijn terug te vin-den. .
Eenn achttiende-eeuwse ma^on die oorspronkelijke hermetische geschriftenn ter hand nam moet, op basis van zijn eigen rituele erva-ringenn in de loge, bij het lezen van de oude teksten zonder veel moeitee punten van overeenkomst hebben ontdekt. In het Carpus
HermetkumHermetkum en de Asclepius, bijvoorbeeld, wordt meerdere keren ge-sprokenn over inwijdings- en bevorderingsrituelen, over de
broeder-maaltijdd en graden van verheffing en over gezellen, meesters, wacht-enn paswoorden. De metaforen van de Opperbouwmeester, de inner-lijkee tempel en de weg naar het licht, als ook de drievoudigheid en het denkenn in paren van tegenstellingen, alle essentieel in de macpnnerie, komenn herhaalde malen in de teksten voor.66 Daarnaast is de geome-trischee symboliek in hermetische teksten alom aanwezig. Waarschijn-lijkk mede via het verschijnsel van de masons' marks zijn de geometri-schee symbolen in de latere loges terecht gekomen.
Sindss de twaalfde eeuw ontwikkelden steenhouwers in Schot-land,, Engeland, Frankrijk en Duitsland de gewoonte om op stenen diee zij bewerkt hadden een 'eigen' merkteken in te beitelen voordat zijj in het (sacrale) bouwwerk werden ingepast. Deze 'handtekening' werdd soms generatie op generatie doorgegeven.67 De masons' marks warenn mathematische figuren: rechthoek, vierkant, driehoek, cirkel, maarr ook religieuze symbolen zoals de vijfpuntige ster het kruis en de vis.. Het symbool van de vijfpuntige ster is een erkend voorbeeld van
ww
Corpus Hermetkum: pp. 97, 113, 115, 126. Asdepms^ passim. Ook Comenius bezigt
overeenkomstigee symboliek die in de macpnnieke ritualen en vocabulair terugkeren:
VialMch,VialMch, pp. 43,151,170,174.
677
*Mr. Godwin(...)observes that, in a conversation in 1844, with a Mason at work on thee Canterbury Cathedral, he 'found that many Masons (all who were Freemasons) hadd their mystic marks handed down from generation to generation; this man had hiss mark from his father, and he received it from his grandfather.' Mackey, 1924, p. 470. .
dee verwantschap van het hermetisme met de vrijmetselarij.68 Dan zijn err de symbolen van de bouwkunst: het meetsnoer69, de kubieke steen, dee winkelhaak en passer en de twee pilaren van de tempel van Salo-moo die in elke loge stonden. Ook deze symbolen zijn als masons' marksmarks gevonden en binnen de mac,onnerie in zwang geraakt. Maar de-zee mystieke symboliek komt ook in hermetische geschriften voor.70 Dee geometrische symbolentaal die daarin was ontwikkeld, was een vi-sueell instrument waarmee de schepping in haar complexiteit voor de ingewijdenn kon worden weergegeven en verhelderd. Om zichzelf een beeldd te vormen van de structuur van de kosmos als de volmaakte tempell van de 'Opperbouwmeester des Heelals*, werkten de vrijmet-selaarss met dezelfde symbolentaal.
Tott slot dient in deze schets van overeenkomsten te worden opgemerktt dat de vrijmetselarij de utopie van een maakbare humani-tairee wereld met andere esoterische stromingen deelde. Deze wereld moestt gerealiseerd worden door aan zichzelf werkende mensen die geïnspireerdd werden door het Woord van een Hoogste Wezen. Het verlangenn van de in zichzelf zoekende hermetische en ma^onnieke menss naar kennis omtrent de ultieme waarheid, was daarbij een uni-verselee drijfveer.71 Als het hermetische gedachtegoed een symbiose is vann Griekse, Egyptische en Joodse voorstellingen72, dan is het niet verwonderlijkk dat een esoterische gezelschap als de vrijmetselarij in dee zeventiende en achttiende eeuw haar doen en denken met ele-mentenn uit het hermetisme verrijkte, te meer daar vele van de magons opp zoek waren naar een nieuwe, individuele vorm van religie. Quispel schrijftt in Asclepms dan ook met reden dat toen het mechanische we-reldbeeldd in de loop van de tijd opdrong, het organische wereldbeeld
688
Woodford, p. 31, spreekt hier over de Pentaadum Salanonis en wordt door hem als hermetischh gekwalificeerd. Hij geeft ook aan dat dat symbool in gebruik was bij de eerstee christenen, de stigmata van de Christus symboliserend, en dat het bij de ro-zenkruiserss de vijf zintuigen symboliseerde. Zie ook Bolland, pp. 128,140.
699
Meetsnoer en meetstok komen in de bijbel op tien plaatsen voor. Zie Gonoonitn-öe..,, p. 185.
700
Zie voor een masons'mark, Stevenson: de foto's tussen pp. 62-63; zie voor passer enn winkelhaak als gnostische symbolen, Roob, p. 494.
711
Het "Ken Uzelve' stond ook bij de vrijmetselaar als mystiek adagium centraal. Ook dee vrijmetselaar zocht in zichzelf naar waarheid. In dat opzicht mag hij een 'herme-tischh mens' worden genoemd.
7272
Corpus Hermetkum, p. 22.
enn de hermetica die dat verkondigde, in de vrijplaatsen van geheime genootschappenn als rozenkruisers en vrijmetselaars vluchtten.73 Daar-aann mag worden toegevoegd dat deze vrijplaatsen zonder de inspira-tiee van de hermetica waarschijnlijk niet in die vorm tot stand zouden zijnn gekomen.
Hett was wenselijk om bij de voorgeschiedenis van de vrijmet-selarijj betrekkelijk lang stil te staan. Vele facetten daarvan komen te-rugg in de Russische magonnieke historie van de tweede helft van de achttiendee eeuw. Niet alleen door het gedachtegoed van hermetisch georiënteerdee schrijvers dat in Rusland terecht kwam, maar ook doordatt Novikov en de zijnen lid werden van het hermetisch geïnspi-reerdee Duitse genootschap van het Geld- und Rosenkma. Moskouse maconss hebben zich gelaafd aan alles wat aan esoterische kennis van hett Oude Egypte en het hermetisme door de Duitse neo-rozenkruiserss in de achttiende eeuw in de hogere graden van de vrij-metselarijj werd ondergebracht.
Engeland,, de bakermat, de bouwloges en de Tempel
Inn 1717 kwamen in Londen vier loges bij elkaar om de eerste Groot-loge,, het eerste overkoepelende macpnnieke gezagsorgaan, te vor-men.. In deze eerste periode van de officiële maconnieke geschiedenis staatt dominee James Anderson centraal. Hij wordt gezien als de au-teur,, of in ieder geval als de eindredacteur, van het eerste Bock of
Con-stitutionsstitutions dat in 1723 gereed kwam en in 1738 werd herzien.74 De
grondbeginselenn werden geformuleerd in het licht van de rede.75 Bij dee samenstelling van de Constitutions - waarbij een commissie van veertienn wijze mannen over Andersons schouder meekeek - werden dee plichten van de oude operatieve bouwloges voor de speculatieve logess aangepast en waar nodig aangevuld. De drie belangrijkste plichten
"Asdepius,"Asdepius, p. 108. 77
** Vermoedelijk was Desaguliers de geestelijke vader van de Grtstiiutkns. Hij wordt
algemeenn [Lennhoff-Posner en Mackey] gezien als de vader van de Engelse vrijmet-selarij. .
755
De broeders zongen in de loges: *Where sceptred Reason Erom her Throne/ Sur-veyss the Ltxjgesnd makes us one'. Knoop & Jones, p. 177.
diee uit deze Constitutions naar voren kwamen hadden betrekking op liefdadigheid,, politiek en godsdienst.
Dee liefdadigheidverplichting, die gebaseerd was op de christe-lijkee (naasten)liefde, betrof de mensheid in het algemeen en de eigen broederss (waar ook ter wereld) in het bijzonder. De magon werd ge-achtt de behoeftigen te helpen, de dwalenden bij te staan, zich te ont-houdenn van kwaadsprekerij, te handelen in rechtvaardigheid, te leven inn matigheid en te lijden met zielskracht.76 In de Constitutions werd verderr vastgelegd dat er in de loges niet over politiek mocht worden gediscussieerdd Een vrijmetselaar behoorde een goede volgeling van dee koning te zijn en een vreedzaam onderdaan van het burgerlijke ge-zag,, waar hij ook verbleef of werkte. Enigerlei betrokkenheid bij sa-menzweringenn tegen het gezag, was een ma$onnieke doodzonde. Discussiërenn over politiek in de loge kon alleen maar leiden tot one-nigheidd en verstoorde persoonlijke verhoudingen.
Naa de kerkelijke hervorming in Engeland die het gevolg was vann de strijd met Rome, achtte men het ook verstandig discussies overr godsdienst en religie in de loges te vermijden, te meer omdat vrijmetselarenn werden geacht aanhangers te zijn van de algemene of natuurlijkee religie. [*to be of that religion in which all men agree*]. En dee essentie daarvan was geloof in God, de onsterfelijkheid van de ziel enn het aanvaarden van een zedenwet. Meer niet. Het christelijke ge-looff werd dus niet verplicht gesteld. Bij de kennismakingsgesprekken tussenn een loge en een potentieel nieuw lid werd door de eeuwen heen,, tot op de dag van vandaag, uit de Constituties van Anderson veelvuldigg het volgende beroemde citaat gehanteerd:
'AA Mason is oblig'd by his Tenure to obey the moral Law; and if hee rightly understands the Art, he will never be a stupid Athe-ist,, nor an irreligious Libertine.77
Vann een in te wijden leerling vrijmetselaar werd dus niet meer ge-vraagdd dan een religieus besef; acceptatie van een 'Supreme Being', eenn Onbewogen Beweger, een Opperbouwmeester, of gewoon aan-vaardingg van God. In de loge zouden deïsten en theïsten elkaar in hunn religieuze gevoelens volledig respecteren. Anderson was
trou-«Mackey,, 1924, p. 705.
7777
Constitutions, 1723, p. 50. Knoop en Jones, p. 180.
wenss zelf Presbyteriaans geestelijke en derhalve theïst. Dat het deïs-mee gelijkgesteld werd met het theïsme is in die tijd weliswaar opmer-kelijk,, maar het verbaast niet. In het Engeland van de zeventiende eeuww was zoveel strijd geweest over godsdienstkwesties, dat velen medee daarom de loge zochten en daar van discussies over kerk en gelooff verschoond wensten te blijven. Religieuze tolerantie werd een kenmerkk van de loge.
Err is al een aantal malen vluchtig gesproken over de (bouw)-symboliekk en ritualistiek zoals zij door de vrijmetselarij in haar loges werdenn gehanteerd Het is van belang er hier nog wat meer over te zeggenn om voor het verdere verloop van het onderzoek een afdoende magonniekk referentiekader te scheppen waaraan Novikov kan wor-denn getoetst.
Dee speculatieve vrijmetselarij zoals deze in Schotland en En-gelandd uit de eeuwenoude operatieve (bouw)loges is voortgekomen, erfdee van die loges geen eigen spiritueel gedachtegoed. Dat heeft zij opp basis van het hermetisch en christelijke denken zelf moeten ont-wikkelen.. Maar de centrale bouwsymboliek van de speculatieve loges hadd wel een duidelijke religieuze connotatie. De operatieve masons werktenn in de middeleeuwen immers met een opdracht die spiritueel enn religieus van karakter was. Zij bouwden kerken en kathedralen. Hunn bouwactiviteit stond in haar meest verheven en creatieve vorm louterr in dienst van God Daarbij was voor hen de oudtestamen-tischee tempel van Salomo, met op de achtergrond de sacrale bouw-kunstt van de Egytenaren, het oervoorbeeld 78 Er is over geen enkel bouwwerkk in de geschiedenis zoveel geschreven en te doen geweest alss over de tempel van Salomo. Dat is ook niet verwonderlijk gezien dee plaats die de tempel in het Oude Testament inneemt en het sacrale gewichtt van de aanwezigheid daarin van de ark van het verbond van Godd met het volk Israels. [Kon.8:l-66] De tempel in Jeruzalem werd
788
Gout zegt daarover:"... de bouw van een kathedraal wordt door de middeleeuwse schrijverss gezien als de herbouw van de Tempel van Salomo, weliswaar met een ei-gentijdsee vormgeving, maar verder toch met alle kenmerkende details zoals die in de beschrijvingg Ün het Oude Testament voorkomen. We vinden koning Salomo zelf dan ookk vele malen bij de hoofdingangen aan de westgevel afgebeeld. Bij de kathedraal vann Amiens zelfs op de meest centrale plaats in de as van het hoofdportaal onder de Christuss met een rol perkament in de hand en staande tussen de beide zuilen T:. en B:.\\ Gout, 1980, dl. 3.
Godss unieke woning in het centrum van de aarde. De tempel fun-geerdee in vormgeving en maatverhoudingen als een symbolische af-spiegelingg van de mens als individu, van de menselijke samenleving, vann de kosmos als geheel. Van den Berg wijst in zijn Metati&kawn de
materiematerie op een parallel in de westerse cultuurgeschiedenis tussen de evolutiee van de meetkunde, van de kosmografie, van de architectuur
enn van de sacrale ruimte. Hij verklaart hiermee waarom in alle cultu-renn de wereld met architectonische terminologie beschreven wordt. Eenn onderzoek van de concordantie op het Oude en Nieuwe Testa-mentt geeft bij de trefwoorden: bouwlieden, bouwmeester, bouwwerk enn (bouw)stenen vele aanknopingspunten op basis waarvan het be-grijpelijkk is dat de leden van de christelijke operatieve bouwloges zich inn hun spirituele leven geleidelijk ook van bouwkundige termen gin-genn bedienen.
Iederee ma$on was, volgens de wet der correspondenties met dee symboliek van de tempelbouw, in de loge bezig met bespiegeling omtrentt de kosmos, het leven en zichzelf. Als een symbolische steenhouwerr bewerkte hij daar zichzelf, zijn 'ruwe steen', tot een 'ku-bieke'' en liet zich - naar de woorden van Petrus - als levende steen inpassenn bij de bouw van een geestelijk huis.79 Omdat hij de wereld enn het leven zag als een te voltooien bouwwerk diende zijn loge-arbeidd zich te vertalen in het Westen, in het profane, dagelijkse be-staan.. Daar behoorde hij voorbeeldig bezig te zijn met scheppende arbeidd om de samenleving, de wereld waarin hij leefde, vooruit te brengen. .
Dee symbolische plaatsaanduiding van de Opperbouwmeester inn het Oosten en van de macon in het Westen, is complementair en kwamm in de loge én de deïst én de theïst tegemoet. Beiden kregen de ruimtee om op basis van de oorspronkelijke bouwsymboliek hun spi-rituelee ontwikkeling een eigen richting en inhoud te geven. Maar in de geschiedeniss van de vrijmetselarij bood die ruimte tegelijk de moge-lijkheidd tot het ontstaan van stromingen en afsplitsingen. Deïstische groeperingenn wilden het werken in de loge zo rationeel mogelijk
799 Petr. 2:4-5. Ook Paulus gebruikt in de brief van aan de Efeziërs [2:19-22] de
tem-pell als metafoor... Vaarin Jezus Christus is de uiterste hoeksteen, op welken het ge-helee gebouw, bekwamelijk samengevoegd zijnde, opwast tot een heiligen tempel in denn Heer, op welken ook gij medegebouwd wordt tot een woonstede Gods in den Geest.' '
houdenn en hun maconnieke leven primair richten op hun opdracht in hett Westen. Theïstische stromingen wilden zich op het Oosten richten en aann de ontwikkeling van hun spirituele leven de voorrang geven. Bij de laatstee groepering was het werken in het Westen secundair en een afgeleide vann hun geloof. Hoewel de Groodoge in Londen door de eeuwen heen zijnn best deed om de vrijmetselarij zuiver te houden, dat wil zeggen, zo dichtt mogelijk bij de oorspronkelijke drie Qohannes)graden van leerling, gezell en meester80, toch kon niet worden verhinderd dat op het vasteland vann Europa individuele loges of voorzittend-meesters zelfstandig gingen experimenteren.. Dat was niet zo verwonderlijk als men bedenkt dat velen inn de eeuw van de verlichting weliswaar de kerk de rug hadden toegekeerd, maarr dat dat niet betekende dat er aan spiritualiteit geen behoefte meer was.. Integendeel, in de loges hadden de broeders met spirituele verlangens dee overhand en de oorspronkelijke Engelse graden met de eenvoudige bouwsymboliekk kwamen niet voldoende aan die behoefte tegemoet.81 Dat gaff aanleiding tot grote decentrale creativiteit en leidde tot uitbreiding van hett aantal graden en tot aanpassing van de ritualen.82 Binnen die nieuwe werkwijzen,, systemen genoemd, ontstonden de hogere graden die de ma-cpnn een esoterische hiërarchieke ladder boden waarlangs hij hoopte tot die kenniss te komen waarnaar hij verlangde en die hij tevergeefs in de Johan-nesgradenn had gezocht Die *kennis' was het geheim van de vrijmetselarij. Hett betrof niet 'iets' wat de vrijmetselarij geheim hield, maar wat geheim was.. Het geheim was de individuele intuïtieve esoterisch 'kennis' die op-gewektt werd door het gebruik van muki-interpretabele symbolen in een rituelerituele context.83 Door de rituelen zou een ieder tot kennis kunnen komen
800
Deze ooraprodselijke graden werden geiioenxlii^
hanness de Evangelist en Johannes de Doper. Als ik over 'oonprcmkelijk'spreek, dan doel ik op de gradenn zoals die zich na 1717 omwikkelden.
811 Voor vele maoons was de symboliek van de geometrie te abstraa en te weinig esoterisch om de
emotiess voldoende te voeden. Theïsten hadden daar niet genoeg aati; symbolen Openbaim niet.
822
Ter illustratie DensW geeft in ajnA&jmrTfe
2399 pagina's rites en graden. De letter H* geeft er, bijvoorbeeld, al 58.
833
Over het geheim van de vrijmetselarij is in de geschiedenis ved te doen geweest Zq is een inwij-dingsgenootschapp en inwijding impliceert een 'geheim*. In werkelijkheid bracht de inwijding de maconn niet in aanraking met een geheim, maar met een 'methode* waarmee h^ individueel aan de ontsluieringg van Vafootg^keniiis'kon waken. Maar het 'geheim", waarde buitenwereld veelal op doeldee betrof in feite de geheimhoudingsplicht Die plicht was enerzijds ingesteld uk zelfbescher~ mingg tegen kerk en overheid, anderzijds om te voorkomen dat een aanstaande macon al van tevo-renren zou weten wat de inwijding inhieU waardoor het (^^
overr het 'waarom en hoe* van het universum en het leven. Voor vele vrijmetselaarss lag dat geheim in de kloof die bestond tussen de open-baringenn vann de verschillende godsdiensten en de daarachter liggende echtee kennis van God. Maar het hier op aarde verwerven van die kenniss (van het Oosten), wist men, was natuurlijk even utopisch als hett verkrijgen (in het Westen) van een volmaakte samenleving. Niet-teminn trachtte de vrijmetselarij naar de ontsluiering van het geheim de magonn een weg te bieden: in de drie Johannesgraden op basis van de bouwsymboliekk en in de hogere graden op grond van het theosofi-sche,, alchemistische, theologische en filosofische gedachtegoed van 24000 jaar spirituele geschiedenis.
Dee internationalisering van de ma?onnieke beweging in de achttiendee eeuw lag aan de basis van de ontwikkeling en wildgroei vann systemen en graden. Een van de meest geciteerde Engelse defi-nitiess van het wezen van de vrijmetselarij luidt: Masonry is a peculiar systemm of Morality, veiled in Allegory and illustrated by Symbols'. De nieuwee loges op het vasteland van Europa namen dat 'bijzondere' allusievee spel weliswaar graag over, maar de Franse, Duitse, Zweedse enn Russische loges wilden gaarne hun specifiek spirituele inzichten aann het oorspronkelijke Engelse systeem toevoegen. Zo bestonden in dee achttiende eeuw het Engelse, het Duitse, het Zweedse en het Fransee systeem naast elkaar. Die verschillende systemen vielen dan somss weer uiteen doordat voorzittend-meesters van loges hun rituele inzichtenn en voorkeuren in een eigen systeem uitwerkten en dat op dee voorgrond stelden. Dat leidde dan weer tot locale of regionale aanpassingenn en accentverschillen. En de voorzittend-meester die mett voldoende overwicht zijn broeders wist te overtuigen van zijn 'nieuwe'' inzichten verbond aan zijn (nieuwe) systeem zijn naam en gingg daarmee de geschiedenis in.
Dee vrijmetselarij naar het vasteland
Dee Franse kunstenaar Jacques Callot heeft een serie etsen gemaakt diee beroemd zijn geworden onder de naam Grandes misères de la gperre. Eenn van die schetsen toont een eeuwenoude eik met aan de machtige takkenn een twintigtal gehangenen. Een priester, met een kruisbeeld in dee hand, zegent de doden. De ets toont hoe onrustig en gewelddadig dee zeventiende eeuw in Europa was. Religie was voor de zoveelste
keerr de oorzaak van veel fanatisme en dat leidde tussen 1618 en 1648 inn Centraal-Europa tot onbegrijpelijke wreedheden. Dertig jaar lang bestredenn katholieken en protestanten elkaar in de naam van Jezus Christuss en zestien eeuwen moeizame christelijk-culturele ontwikke-lingg kwamen tot stilstand Ook in Engeland heeft, later in de zeven-tiendee eeuw, het religieuze fanatisme veel schade aangericht. De ge-loofsfanaticuss Cromwell was daarvoor verantwoordelijk. Hij be-schouwdee allen die zijn religieuze ideeën niet deelden als vijanden Godss en voelde zich geroepen hen op gruwelijke wijze aan Zijn straf-gerichtt te onderwerpen. Na een eeuw van religieus fanatisme keerden velee Europeanen het instituut kerk de rug toe. In dat maatschappelij-kee klimaat ontstond ruimte voor een logeleven dat een neutrale om-gevingg bood waar ruimte was voor persoonlijke reflectie en een vrije gedachtewisselingg over spirituele en religieuze zaken.84 Ook het soci-eteitskarakterr van de loge oefende grote aantrekkingskracht uit op mannenn van 'goede naam en faam'. Wat de loge mede zijn bijzondere aantrekkingskrachtt gaf, was dat men erin slaagde de hoge adel voor ditt 'burgerlijke' genootschap te interesseren.85 Daarmee werd de soci-alee gelaagdheid van de toenmalige samenleving doorbroken en zaten inn de loge prinsen-troonopvolgers en lagere adel met gewone burgers aann tafel.86
844
Those non-operatives who began to join Scottish lodges in the seventeenth centu-ry^... )sought both the reassurance of the social bond and to advance the search for hiddenn and lost knowledge. Stevenson, p. 182.
855
Een belangrijke rol bij de initiële ontwikkeling van de vrijmetselarij speelde Dr. John.. T h Desaguliers, zoon van een Franse protestante geestelijke die na het Edict vann Nantes naar Engeland vluchtte. Hij werd in 1719 Grootmeester van de Grand Lodgee en was door zijn intellectuele statuur, zijn bijzondere positie in de Royal Soci-etyy en door zijn vriendschap met Sir Isaac Newton, in staat de hoge adel voor de vrijmetselarijj te interesseren. Hij was ook degene die - in opdracht van de de toen-maligee Grootmeester in Londen, lord Lovel - in 1731 aan het hoofd van een Engelse delegatiee in 's-Gravenhage de hertog Franz Stephan von Lothringen in de loge op-nam.. Mackey, 1924, p. 207.
866
Stevenson voert de irrelevantie van sociale rang en stand in de loge terug op de positiee van de architect in zijn metaforische waarde voor de vrijmetselarij. The word architect,, with hs connotations of unifying theory and practice, and of mastery of manyy arts and superiority to all other crafts, applied equally to the humble(... Jartisan andd to the learned and high-born 'architect* in the more restricted sense of the word.' Hijj geeft enkele regels uit een grafschrift van John Mylne, master mason to the king off Scots: ^RarernmhewhocoiMuréema^/Hi^xaandloa^Ooapakn/Tosa
Doorr het internationale verkeer tussen Engeland en Frankrijk kreegg de vrijmetselarij ook op het vasteland van Europa spoedig de windd in de zeilen. Het opzeggen van het edict van Nantes in 1685 doorr Lodewijk XIV en de Glorious Revolution [1688-1689], leidde ertoee dat de katholieke christen Jacobus II werd afgezet en de testantee christen Willem III werd aangetrokken. Hij moest het pro-testantismee redden, dat onder Jacobus steeds verder onder druk was komenn te staan. Frankrijk werd vervolgens tot ver in het begin van de achttiendee eeuw de natuurlijke vluchthaven voor drie opeenvolgende katholiekee Jacobitische troonpretendenten. Engelse en Ierse militai-ren,, zeelieden, politici en ander rondreizend volk, staken met Jacobus hett kanaal over en waren in Frankrijk de verspreiders van de mac,on-nerie.. Hoe een en ander precies verlopen is, is niet te zeggen; daar-overr verschillen de geschiedschrijvers van mening. Het is echter een feitt dat met Jacobus II veel Stuart-aanhangers als ballingen naar Frankrijkk kwamen en dat zij betrokken waren bij de oprichting van de eerstee geregistreerde loges in de jaren twintig van de achttiende eeuw. Hett Jacobitische stempel dat zo op de vroege Franse vrijmetselarij werdd gedrukt heeft standgehouden totdat de zaak van de Stuarts in 17466 aan actualiteit verloor nadat hun laatste poging om via een mi-litairee operatie in Engeland weer aan de macht te komen faalde. Dee meest relevante figuur in die macpnnieke ontwikkeling op Franse bodem,, was de Schot Andreas Michael Ramsay, die de vrijmetselarij mett de geschiedenis van de tempelridders verbond. In 1715 kwam Ramsayy naar Parijs waar hij in contact kwam met Philippe d' Orleans, diee hem inwijdde in de neo-ridderlijke orde van Sint Lazarus. Ook hij wass verbonden met de Jacobitische zaak, onder meer vanwege zijn roll als opvoeder van de jonge Karl Eduart Stuart. Deze Ramsay hield inn 1737 als Grootredenaar in de Franse Grootloge een toespraak die alss Ramsays discours de geschiedenis in zou gaan. Ramsay, zo blijkt uit zijnn rede, wilde de vrijmetselarij hervormen en - evenals Comenius c.s.. - alle verlichte geesten verenigen. Hij formuleerde de gedachte overr een universele democratische republiek en was van mening dat kosmopolitischh denken en vaderlandsliefde samen konden gaan. Zijn oratiee lag aan de basis van de veel geroemde en vergruisde slogan Vrijheid,, gelijkheid, broederschap' en hij gaf een belangrijke impuls aann de Bataille de l'Encydopedie die geleid werd door de macon
derot.877 In zijn rede deed hij ook opmerkelijke uitspraken over de voorgeschiedeniss van de Franse vrijmetselarij. In afwijking van de oorspronkelijkee opvatting over de bouwgilden als kweek-bed waarop dee vrijmetselarij zich zou hebben ontwikkeld, verkondigde Ramsay de meningg dat de vrijmetselarij haar oorsprong had in het beloofde land. Hijj stelde dat ten tijde van de kruistochten vele vorsten en leenheren plechtigg hadden beloofd de tempel (van Salomo) in het heilige land te herbouwenn en de bouwkunst terug te brengen naar haar plaats van oorsprong.. Zij spraken af oude religieuze tekens en symbolen te ge-bruikenn om elkaar onder de heidenen en saracenen te kunnen her-kennen.. Vanzelfsprekend hoorde daar dan inwijding en geheimhou-dingg bij. Met grote creativiteit maakte Ramsay in zijn geruchtmakende speechh de cirkel historisch sluitend door de laatste tempelridders in Frankrijk,, voordat ze allen uitgeroeid werden, naar Schotland te 'la-ten'' vluchten. Daar zag hij vele eeuwen later hun geest herleven en in dee 'Schotse vrijmetselarij' naar Frankrijk terugkeren; het land waar de riddersridders in 1312 hun roemloos einde hadden gevonden.88 Ramsays versiee van de maconnieke geschiedenis werd toentertijd zo geloof-waardigg geacht, dat zij de oorspronkelijke vrijmetselarij in Europa danigg beïnvloedde.89 Duitsland was het eerste land waar Ramsays op-vattingenn een voedingsbodem vonden. De Duitse baron, Karl Gott-helff von Hund [1722-1776], wordt algemeen gezien als verantwoor-delijkk voor het uitdragen van het erfgoed van de tempeliers binnen de vrijmetselarij.. Hij werd door de gesuggereerde relatie tussen tempe-lierss en vrijmetselarij zodanig gefascineerd dat hij zich tijdens zijn
877
Lennhoff-Posner, p. 1279.
888
Naudon, p. 23. De term 'Schotse vrijmetselarij* wordt dan de [verwarrende] aan-duidingg voor een van de vormen van de Franse vrijmetselarij, want: '... les magons d*Ecossee n*en eurent connaissance qu'au XVTQe siècle, bien après leurs frères du continent.'' p. 17.
899
'Such was the peculiar theory of Ramsay. Rejecting all reference to the Traveling Architectss from Como, to the Stone Masons of Germany, and the Operative Free-masonss of England, he had sought a noble and chivalric origin for Freemasonry, whichh with him was not a confraternity founded on a system of architecture, but so-lelyy on the military prowess and religious enthousiasm of knighthood. The theory wass (...) clearly the result of his own inventive genius. The theory was, however, readilyy accepted by the rich, the fashionable, and the noble, because it elevated the originn and the social position of the Order, and to it we are to attribute the sudden riserise of so many high degrees, which speedily overshadowed the humbler pretensions off Primitive Craft Masonry. Mackey, 1924, p. 609.
verblijff in Parijs in 1742, in de 'Schotse' vrijmetselarij liet opnemen. Inn de vroege jaren vijftig begon hij deze nieuwe vorm van vrijmetse-larijj in het Duitsland van de ma^on Frederik de Grote verder uit te dragen.. Aspirant leden van deze tempeliersorde moesten bij hun in-wijdingg een eed afleggen waarin zij onwankelbare trouw en gehoor-zaamheidd zwoeren aan mysterieuze onbekende hoogwaardigheidsbe-kleders.. Deze onbekenden zouden rechtstreeks afstammen van de eerstee Grand Masters die na de vernietiging van de Orde der tempe-lierss in Schotland terecht zouden zijn gekomen.90 Na de inwijding mochtenn de broeders zichzelf 'ridders van de tempel' noemen. Deze nieuwee orde ging de geschiedenis in als de Strikte Observantie.
Vonn Hund had succes. In de Duitse loges sprak men indertijd niett zelden Frans en alles wat uit Frankrijk kwam had grote aantrek-kingskracht.. Daar kwam bij dat deze orde, had men vernomen, veel tee bieden had aan esoterische pracht en praal in hogere graden. Dat sprakk een aantal Duitsers zeer aan. Daar de rede van Ramsay ook in Duitsee mafonnieke wereld bekend werd en goed was ontvangen, verwierff Von Hund aanhang en stichtte hij een eigen loge. Von Hund slaagdee erin zijn logesysteem in Berlijn en andere grote steden te ves-tigen.. Echter, de gradeninflatie, de weidse ritualen en de steeds bon-terr wordende aankleding waartoe de riddersymboliek ruimte bood, riepenriepen langzamerhand bij de magons steeds groter verzet op. Na de doodd van Von Hund in 1776 raakte zijn systeem in verval. De Strikte
ObservantieObservantie ging ter ziele, maar de Duitse vrijmetselarij heeft lange tijd vrijwell geheel in het teken gestaan van deze macpnnieke ontsporing.
Ookk in Rusland, onder de Moskouse vrijmetselaars, zou zij aanleiding gevenn tot heftige discussies.
»» Gould, dl., 4, p. 233.
Dee vrijmetselarij zet voet aan wal in Rusland
MacoHcmaoMacoHcmao Sbutoj uac e XVIII e. eduHcmeeunbiM
djxo6Ho-o6ufecmeeHHbLMdjxo6Ho-o6ufecmeeHHbLM èeuMenueM, 3Hauenue ezo 6bt./io ozpoMHo... MacowmeoMacowmeo 6buio nepeoü ceoóoduoü caMoopzauu3atfueü öóufecmea e Poccuu...9I
H.A.H.A. Eepdxee
PeterPeter de Grote [1682-1725]
Doorr de eeuwen heen is de macon door de buitenwereld gehoond, bespott en bedreigd Veel verweer daartegen had hij meestal niet, ze-kerr niet in een discussie waarin de tegenstander zich bediende van louterr vooroordelen. De houding van de buitenstaanders veroor-zaaktee bij menig vrijmetselaar twijfel en onvrede en soms vroeg hij zichh af of hij er wel goed aan had gedaan lid van de loge te worden. Echter,, in zijn twijfel ondervond hij niet zelden steun in het feit dat err in de ma^onnieke geschiedenis vele broeders waren geweest met grotee intellectuele en scheppende gaven, die, net zoals hij, negatief en kwetsendd waren bejegend, maar toch onwankelbaar en overtuigd ma-5onn bleven. Zij waren voor hem een mentaal anker. Immers, zo was zijnn redenering, als deze grote geesten de waarde van de vrijmetselarij haddenn erkend en zich rustig lieten bespotten, dan was zijn keuze ookk verdedigbaar. Een analoog zwaktebod, want dat is een dergelijke gedachtegang,, deed de magon en hermeticus Goethe. In zijn accep-tatiee van de hermetische emanatiegedachte en zijn vrees zich in de juistheidd daarvan te vergissen, beriep hij zich op de opvatting van velee grote denkers. Die konden toch niet allemaal dwalen?92 Voor de enee vrijmetselaar waren de opvattingen van 'grote mannen' onder-steuningg van de eigen magonnieke activiteit, voor de andere, die zich minderr zorgen maakte over de intellectuele of spirituele juistheid van hett logelidmaatschap, gaven zij een statusverhoging. Voor de Russi-schee macons fungeerde Peter de Grote als identificatie figuur. De
le-911
Vertaling: De vrijmetselarij was bij ons in de XVIII eeuw de enige geestelijk-maatschappelijkee beweging, haar betekenis was enorm. De vrijmetselarij was de eer-stee vrije organisatie in de Russische samenleving... Berdjaev, Russkaja Ideja..., p. 17. [Allee Russische citaten zullen van een eigen vertaling worden voorzien om het boek ookk toegankelijk te maken voor deskundigen die geen Russisch kennen.]
92
