NN31545.0714
INOTA 714 december 1972
Instituut voor Cultuurtechniek en Waterhuishouding Wageningen
BIBLIOTHEEK DE HAÂFF
Droevendaalsesteeg 3 aPostbus 241 6700 AE Wageningen
EEN INVENTARISATIE VAN STREEKDORPEN IN NEDERLAND
ir. Th. Michels
Nota's van het Instituut zijn in principe interne communicatiemidde-len, dus geen officiële publikaties.
Hun inhoud v a r i e e r t sterk en kan zowel betrekking hebben op een eenvoudige weergave van cijferreeksen, als op een concluderende discussie van onderzoeksresultaten. In de meeste gevallen zullen de conclusies echter van voorlopige aard zijn omdat het onderzoek nog niet is afgesloten.
Bepaalde nota's komen niet voor verspreiding buiten het Instituut in aanmerking.
n56
>
CENTRALE LANDBOUWCATALOGUSI N H O U D B i z . SAMENVATTING 1. INLEIDING 1 2. BEGRIPSOMSCHRIJVINGEN EN VERZAMELDE 4 GEGEVENS 3. R U I M T E L I J K E STRUCTUUR 7. 3. 1. B r u t o l e n g t e , n e t t o l e n g t e 7 3. 2. Lengten van p a r a l l e l b e b o u w i n g en d w a r s b e b o u w i n g 9 3. 3. B e b o u w i n g s k e n m e r k e n : s p r e i d i n g , dichtheden, 10 b i j z o n d e r e p a t r o n e n 3. 4. K e r n v o r m i n g , r u i m t e l i j k - h i ë r a r c h i s c h e p o s i t i e 12 3. 5. L a n g s w e g e n , d w a r s w e g e n , a a n s l u i t i n g e n en t r a c e ' s 15 3. 6. Spoorwegen, dijken, w a t e r g a n g e n 18 4. SOCIALE STRUCTUUR 20 4. 1. Het a g r a r i s c h k a r a k t e r 20 4 . 2 . Leeftijdsopbouw 21 4. 3. Sociaal n i v e a u 22 5. LITERATUUR 23
SAMENVATTING
De i n v e n t a r i s a t i e b e t r e f t r u i m t e l i j k e en s o c i o g r a f i s c h e k e n m e r -ken van 1838 l a n g g e r e k t e landelijke n e d e r z e t t i n g e n l a n g e r dan 500 m en b e s t a a n d uit s t r e e k b e b o u w i n g of v e r s p r e i d e bebouwing (Hst. 2) in N e d e r l a n d in I 9 6 0 . E e n g r o o t g e d e e l t e h i e r v a n ligt in de h o o g - en l a a g v e e n g e b i e d e n (vnl. wegdorpen) en in de p r o v i n c i e s N o o r d b r a b a n t en L i m b u r g (vnl. a a n e e n g e g r o e i d e v e r s p r e i d e bebouwing), (fig. 1 en 2). In de o n d e r z o c h t e d o r p e n woonden in I960 t o t a a l 1 436 068 i n w o n e r s , g e m i d d e l d 782 p e r d o r p (mediaan = 520 p e r d o r p ) . De g e m i d d e l d e bebouwingslengte l a n g s de hoofdweg b e d r o e g b r u t o 1, 85 k m en netto 1, 37 k m (Hst. 3. l ) . De g e m i d d e l d e b r u t o l e n g t e p e r p r o v i n c i e v a r i e e r d e t u s s e n 1, 3 k m in Zeeland en 2, 6 k m in U t r e c h t (fig. 6).
In 38% van de d o r p e n lagen p a r a l l e l w e g e n (3. 5), in 20% van de d o r p e n k w a m langs d e z e p a r a l l e l w e g e n bebouwing v o o r , m e t een g e m i d d e l d e b r u t o l e n g t e van 1, 1 k m (3. 2). In 95% van de d o r p e n lagen d w a r s w e g e n (fig. 10), in 55% k w a m l a n g s d e z e d w a r s w e g e n bebouwing voor m e t een g e m i d d e l d e b r u t o l e n g t e van 0, 7 k m (3. 2). De b e b o u
-w i n g s l e n g t e p e r d -w a r s -weg d a a l d e n a a r m a t e het a a n t a l bebou-wde d w a r s w e g e n t o e n a m (tabel 1).
R u i m 60% van de d o r p e n b e s t o n d uit v e r s p r e i d e bebouwing, t e r wijl in r u i m d r i e k w a r t van a l l e d o r p e n de bebouwing was g e c o n c e n t r e e r d in twee s t r o k e n langs de hoofdweg (tabel 2). De b e b o u w i n g s dichtheid van woningen langs de hoofdweg d a a l d e n a a r m a t e de b r u t o -lengte t o e n a m . Gemiddeld w a r e n 75% van de bebouwing s e l e m e n t e n woningen zonder bedrijf, 15% b o e r d e r i j e n , 10% woningen m e t n i e t a g r a r i s c h e b e d r i j v e n (fig. 7). In 84% van de d o r p e n was het b e b o u -w i n g s p a t r o o n l i j n v o r m i g . In de o v e r i g e k -w a m e n d i v e r s e b i j z o n d e r e p a t r o n e n voor ( 3 . 3 , fig. 9). K e r n v o r m i n g van g r o t e omvang b e s t o n d
s l e c h t s in 12% van de d o r p e n (3. 4). R u i m t w e e d e r d e van a l l e d o r p e n b l e e k te zijn g e s i t u e e r d in een r u i m t e l i j k s a m e n h a n g e n d e g r o e p
(tabellen 3 en 4).
Spoorwegen w a r e n aanwezig in 17% van de d o r p e n (in 9% in d w a r s -r i c h t i n g , in 8% in lang s -r i c h t i n g ) . Dijken en kaden k w a m e n voo-r in 25% van de d o r p e n (in 23% in l a n g s r i c h t i n g , in 2% in d w a r s r i c h t i n g ) . In 45% van de d o r p e n lagen 1 of m e e r w a t e r g a n g e n in l a n g s r i c h t i n g , e v e n e e n s in 45% 1 of m e e r w a t e r g a n g e n in d w a r s r i c h t i n g , b e i d e v o o r a l in de p r o v i n c i e s Noordholland, Zuidholland en U t r e c h t (3. 6). Het p e r c e n t a g e a g r a r i s c h e b e r o e p s b e v o l k i n g in de d o r p e n b l e e k te d a l e n n a a r m a t e de b e v o l k i n g s o m v a n g t o e n a m , h e t lag gemiddeld evenwel v e r boven 20%, zodat h e t m e r e n d e e l van de d o r p e n tot g e -m e e n t e n -m e t u r b a n i s a t i è g r a a d A b e h o o r d e (4. 1, fig. 2b en 13). De leeftijdsopbouw van de t o t a l e m a n n e l i j k e bevolking van de d o r p e n v e r t o o n t t. o. v. N e d e r l a n d een o n d e r v e r t e g e n w o o r d i g i n g van de g r o e -pen 25 tot 59 j a a r , en een o v e r v e r t e g e n w o o r d i g i n g van de g r o e p 0 tot 4 j a a r (fig. 14), zodat w a a r s c h i j n l i j k de s t r e e k d o r p s b e v o l k i n g een b e t r e k k e l i j k hoog k i n d e r t a l v e r t o o n d e (4. 2). Het s o c i a a l n i v e a u van de b e r o e p s b e v o l k i n g in de d o r p e n lag gemiddeld i e t s l a g e r dan d a t van de gehele N e d e r l a n d s e b e r o e p s b e v o l k i n g en was p e r d o r p b o v e n -dien l a g e r n a a r m a t e het i n w o n e r t a l g r o t e r w a s (4. 3, fig. 15).
1. INLEIDING
Teneinde inzicht te k r i j g e n in de v e r s p r e i d i n g en hoedanigheden van l a n g g e r e k t e landelijke n e d e r z e t t i n g e n in N e d e r l a n d , is in 1965 door i r . Spijk een b e g i n g e m a a k t m e t een i n v e n t a r i s e r e n d o n d e r z o e k n a a r d e z e z o g e n a a m d e s t r e e k d o r p e n .
Deze i n v e n t a r i s a t i e sloot nauw aan bij een v e r k e e r s o n d e r z o e k in de s t r e e k d o r p e n B e n s c h o p P o l s b r o e k en de k e r n d o r p e n van O o s t -d o n g e r a -d e e l m e t a l s o n -d e r w e r p -de invloe-d van -de n e -d e r z e t t i n g s v o r m op de i n t e r n e v e r k e e r s p r e s t a t i e en op de afwikkeling van d o o r g a a n d v e r k e e r .
Ondanks h e t feit d a t de o n d e r z o e k s r e s u l t a t e n i n m i d d e l s b e t r e k k e -lijk v e r o u d e r d zijn, doet d e z e nota v e r s l a g van de v e r z a m e l i n g en b e w e r k i n g van h e t m a t e r i a a l , z o a l s die d e s t i j d s o n d e r leiding van i r . Spijk zijn u i t g e v o e r d , teneinde a l s n o g de g r o t e hoeveelheid g e g e -v e n s a l g e m e e n toegankelijk te m a k e n .
De i n v e n t a r i s a t i e heeft b e t r e k k i n g op n e d e r z e t t i n g e n w a a r v a n de g r o o t s t e lengte t u s s e n de u i t e r s t e b e b o u w i n g s e l e m e n t e n g r o t e r dan 500 m i s , en die bovendien duidelijk l a n g g e r e k t van v o r m zijn. Aan de hand van dit c r i t e r i u m konden in N e d e r l a n d 1838 l a n g g e r e k t e n e d e r z e t t i n g e n w o r d e n g e s e l e c t e e r d (zie fig. 1).
Een g r o o t g e d e e l t e h i e r v a n ligt in de v r o e g e r e h o o g en l a a g v e e n -gebieden. In d e z e g r o e p hebben a l l e d o r p e n g e m e e n d a t de bebouwing i s g e s i t u e e r d langs een v e r k e e r s r o u t e , hetzij t e w a t e r , h e t z i j t e land, welke d e s t i j d s heeft gefungeerd a l s ontsluiting bij de m e n s e lijke occupatie van het omliggende gebied. De a l d u s ontgonnen c u l -t u u r g r o n d e n liggen d a a r d o o r ' o p s -t r e k k e n d ' , in k o r -t e r e of l a n g e r e s t r o k e n , l o o d r e c h t op d e z e ont sluiting s a s . Dit in duidelijke t e g e n stelling tot bijvoorbeeld de e s d o r p e n , w a a r p r i m a i r het o n t g i n n i n g s -p a t r o o n volgde uit de g e z a m e n l i j k e b e d r i j f s o r g a n i s a t i e van d e
b o e r e n , en, a l s afgeleide d a a r v a n , de bebouwing w e r d g e c o n c e n t r e e r d in de k e r n . Zo liggen in de N o o r d N e d e r l a n d s e h o o g v e e n g e -b i e d e n een a a n t a l kanaalveenkoloniën, op de h o o g v e e n r a n d e n zijn dit
• • O ; " > '
lieert
«Ski**
iw
j . \ * i
y. v i - • ' - > , > Ç ' v~* v*-" ^ v -/<pw
iv
Wegdorpen k o m e n o v e r i g e n s v e e l voor in de l a a g v e e n g e b i e d e n van het H o l l a n d s - U t r e c h t s weidegebied, d o o r g a a n s m e t de a s op een r i v i e r d i j k of p o l d e r k a d e , en in de o u d e r e z e e k l e i p o l d e r s van de Z u i d h o l l a n d s e e i l a n d e n , W e s t - F r i e s l a n d en het F r i e s - G r o n i n g s e kleimozai'ekgebied.
V e r d e r is in h e t g e h e l e land (het s t e r k s t in O o s t - N o o r d b r a b a n t en L i m b u r g ) een aanzienlijk a a n t a l l a n g g e r e k t e d o r p e n o n t s t a a n uit in de l e n g t e r i c h t i n g a a n e e n g e g r o e i d e kleine k e r n e n en v e r s p r e i d e b o e r d e r i j e n . F i g . 2a toont de v e r d e l i n g van de 1838 o n d e r z o c h t e s t r e e k d o r p e n o v e r de p r o v i n c i e s , de l a a t s t e g e r a n g s c h i k t n a a r a a n t a l . inwoners 4 0 0 . 0 0 0 r-dorpen 2 8 0 r 2 4 0 2 0 0 160 120 -8 0 4 0 300.000 2 0 0 . 0 0 0 » " 100.000 -_ i t stre«kdorpbevolking ZH L NB NH Gr Fr Dr Gld Ut Zl Ov ZH NB NH L Gr Gld Fr Dr Ut Ov Zl F i g . 2. a. A a n t a l s t r e e k d o r p e n p e r p r o v i n c i e b . Bevolking van g e m e e n t e n m e t u r b a n i s a t i e g r a a d A en de bevolking in s t r e e k d o r p e n , b e i d e p e r p r o v i n c i e in I960
In fig.2b is aangegeven welke b e v o l k i n g s a a n t a l l e n zich p e r p r o vincie in d e z e d o r p e n in I960 bevonden. D a a r m a g w o r d e n a a n g e n o -m e n , dat in het a l g e -m e e n de s t r e e k d o r p e n zullen liggen in g e -m e e n t e n m e t u r b a n i s a t i e g r a a d A, d. w. z. m e t m e e r dan 20% a g r a r i s c h e b e -r o e p s b e v o l k i n g (zie p a -r a g -r a a f 4. l) zijn d e z e a a n t a l l e n v e -r g e l e k e n m e t de t o t a l e bevolking in A g e m e e n t e n , w a a r d o o r een i n d r u k o n t s t a a t over het m e e r of m i n d e r a l g e m e e n zijn van h e t s t r e e k d o r p -k a r a -k t e r p e r p r o v i n c i e in de landelij-ke woongebieden.
Het gemiddeld a a n t a l i n w o n e r s p e r s t r e e k d o r p v a r i e e r t van ca. 600 ( F r i e s l a n d , Zeeland) tot ca. 1100 ( O v e r i j s s e l ) en is voor a l l e s t r e e k d o r p e n s a m e n 782. In de o n d e r z o c h t e d o r p e n woonden t o t a a l 1 436 068 i n w o n e r s .
2. BEGRIPSOMSCHRIJVINGEN EN VERZAMELDE GEGEVENS De d i v e r s e in d e z e nota g e h a n t e e r d e b e g r i p p e n d i e n e n a l s volgt te worden g e ï n t e r p r e t e e r d (zie ook fig. 3):
Bebouwingsdichtheid = totaal a a n t a l bebouwing s e l e m e n t e n (= w o n i n -gen, w i n k e l s , b o e r d e r i j e n e. d. ) a a n beide zijden van een weg per 100 m
Streekbebouwing = bebouwing m e t een lengte tussen de uiterste bebouwde p e r c e l e n , groter dan 250 m en
een bebouwingsdichtheid groter dan 2 e l e -menten p e r 100 m
Verspreide bebouwing ? bebouwing van m e e r dan 5 elementen met
een bebouwingsdichtheid tussen 0, 4 en 2
elementen per 100 m
Nederzettingslengte(L) = de grootste lengte van de nederzetting t u s s e n
de uiterste bebouwde percelen (CBS, 1964)
Langgerekte n e d e r - = nederzetting m e t nederzettingslengte groter zetting (alias : Streek dan 500 m, grotendeels bestaand uit s t r e e k -dorp) bebouwing of verspreide bebouwing, als
zelfstandige eenheid beschouwd indien een naburige nederzetting minstens 500 m van de uiterste bebouwing verwijderd i s
B r u t o l e n g t e (1, )
Nettolengte (1 )
= lengte t u s s e n de u i t e r s t e bebouwde p e r c e l e n langs de hoofdweg
= t o t a l e lengte w a a r o v e r aan t e n m i n s t e één zijde van de hoofdweg bebouwde p e r c e l e n liggen
fcbr
F i g . 3. R u i m t e l i j k e afmetingen van een s t r e e k d o r p L, = n e d e r z e t t i n g s l e n g t e
l ^r = b r u t o l e n g t e
p ' = p a r a l l e l w e g l e n g t e t u s s e n a a n s l u i t i n g en l a a t s t e bebouwde p e r c e e l
p = s treekbebouwing s lengte a a n een p a r a l l e l w e g t u s s e n u i t e r s t e bebouwde p e r c e l e n d' = d w a r s w e g l e n g t e t u s s e n a a n s l u i t i n g en l a a t s t e bebouwde p e r c e e l d = s t r e e k b e b o u w i n g s l e n g t e aan een d w a r s w e g t u s s e n de u i t e r s t e bebouwde p e r c e l e n F = b r u t o - o p p e r v l a k t e van de b e b o u w i n g s k e r n 0< = w e g - a a n s l u i t i n g s h o e k m e t hoofdweg r i c h t i n g Van elk van de 1838 n e d e r z e t t i n g e n zijn de volgende gegevens v e r z a m e l d , en op p o n s k a a r t e n b e s c h i k b a a r (zie ook fig. 3):
1. de p r o v i n c i e w a a r i n het d o r p ligt 2. b r u t o l e n g t e , L 3. n e t t o l e n g t e , 1 4. a a n t a l langswegen (hoofdweg + p a r a l l e l w e g e n ) 5. a a n t a l langswegen m e t s treekbebouwing 6. t o t a l e s t r e e k b e b o u w i n g s l e n g t e aan p a r a l l e l w e g e n , j p
7. a a n t a l d w a r s w e g e n 8. a a n t a l d o o r g a a n d e d w a r s w e g e n 9. a a n t a l d w a r s w e g e n m e t s treekbebouwing 10. totale s t r e e k b e b o u w i n g s l e n g t e a a n d w a r s w e g e n , 2 d 11. k e r n v o r m i n g en de s i t u e r i n g d a a r v a n 12. b r u t o - o p p e r v l a k t e van de b e b o u w i n g s k e r n , F 13. a a n t a l bebouwings s t r o k e n in d e l a n g s r i c h t i n g ( s t r e e k b e b o u w i n g + v e r s p r e i d e bebouwing)
14. s p r e i d i n g van de s treekbebouwing (gelijkmatigheid e. d. ) 15. b i j z o n d e r e b e b o u w i n g s p a t r o n e n ( L - v o r m , U - v o r m , e . d . ) 16. r u i m t e l i j k - h i ë r a r c h i s c h e p o s i t i e (zelfstandig of o n d e r d e e l van
g r o t e r dorp)
17. wegverbinding m e t a n d e r e d o r p e n ( <1000 m van u i t e r s t e bebouwing)
18. t r a c é - e i g e n s c h a p p e n van de hoofdweg (bochtigheid, s c h e r p e hoeken, e . d . )
19. s p l i t s i n g e n en k r u i s i n g e n m e t de hoofdweg en de hoeken d a a r v a n 20. aanwezigheid van s p o o r w e g e n ( < 500 m van de hoofdweg)
2 1 . aanwezigheid van w a t e r g a n g e n in de l a n g s r i c h t i n g ( <500 m van de hoofdweg)
22. aanwezigheid van w a t e r g a n g e n in de d w a r s r i c h t i n g ( < 250 m van de bebouwing)
23. aanwezigheid van dijken of kaden in de l a n g s r i c h t i n g ( < 500 m van de hoofdweg)
24. a a n t a l woningen in 1956 n a a r bouwjaar (voor '06, ' 0 6 - ' 3 0 , ' 3 1 - ' 4 5 , na '45)
25. a a n t a l woningen in I960 n a a r g e b r u i k ( b o e r d e r i j e n en t u i n d e r s -woningen, -woningen m e t een n i e t - a g r a r i s c h bedrijf, woningen zonder bedrijf)
26. a a n t a l woningen in I960 n a a r bouwjaar (voor '46, '46 en l a t e r ) 27. a a n t a l v e r t r e k k e n in I960
28. a a n t a l i n w o n e r s in 1947 n a a r g e s l a c h t 29. a a n t a l i n w o n e r s in I960 n a a r g e s l a c h t 30. leeftijdsopbouw m a n n e n in I960
3 1 . mannelijke b e r o e p s b e v o l k i n g in I960 n a a r b e d r i j f s k l a s s e 32. mannelijke hoofden van huishoudens n a a r s o c i a l e g r o e p
De gegevens sub 1 t / m 23 zijn afgelezen en opgemeten van t o p o -g r a f i s c h e k a a r t e n , s c h a a l 1 : 25 000.
De gegevens sub 24 t / m 32 komen uit de A l g e m e n e Volkstellingen van 1947 en I960 en uit de Woningtelling van 1956 ( a l l e : CBS).
De g e b r u i k t e t o p o g r a f i s c h e k a a r t e n d a t e e r d e n in het a l g e m e e n van o m s t r e e k s I960, zodat de v e r z a m e l d e r u i m t e l i j k e gegevens v r i j goed c o r r e s p o n d e r e n m e t de v o l k s t e l l i n g s g e g e v e n s van d a t j a a r . D e r h a l v e kan I960 dan ook a l s p e i l j a a r voor de i n v e n t a r i s a t i e w o r d e n beschouwd.
3. R U I M T E L I J K E STRUCTUUR
3 . 1 . B r u t o l e n g t e , n e t t o l e n g t e
In hoofdstuk 2 is de b r u t o l e n g t e gedefinieerd a l s de lengte langs de hoofdweg van het e e r s t e tot het l a a t s t e bebouwde p e r c e e l b e h o r e n d tot de n e d e r z e t t i n g . Onder n e t t o l e n g t e w e r d v e r s t a a n de t o t a l e lengte w a a r o v e r aan één of b e i d e zijden van de hoofdweg bebouwde p e r c e l e n liggen. H i e r u i t volgt, d a t de nettolengte hoogstens gelijk kan zijn aan de b r u t o l e n g t e m a a r in het a l g e m e e n zal 1 < 1, blijken, d o o r d a t m e e s t a l op een a a n t a l p l a a t s e n in een s t r e e k d o r p de bebouwing a a n beide zijden o n t b r e e k t ( o . a . bij w e g k r u i s i n g e n ) .
F i g . 4 geeft de f r e q u e n t i e v e r d e l i n g e n van 1, en 1 . H i e r u i t blijkt d a t in de o n d e r z o c h t e d o r p e n gemiddeld 478, 85 m a a n b e i d e zijden onbebouwd i s , d a t is 25, 9% van d e g e m i d d e l d e b r u t o l e n g t e .
F i g . 5 toont het v e r b a n d t u s s e n L en 1 in de d i v e r s e l e n g t e -& b r n
e k l a s s e n van 1 . In de k l e i n s t e l e n g t e k l a s s e is de verhouding L / l
o n g e v e e r 2. D e z e verhouding b e n a d e r t de w a a r d e 1 m e e r n a a r m a t e de nettolengte g r o t e r w o r d t . In de k o r t e d o r p e n is dus gemiddeld een r e l a t i e f g r o t e r d e e l van de b r u t o l e n g t e a a n beide zijden onbebouwd dan in de lange d o r p e n . Dit wordt ook g e ï l l u s t r e e r d door fig. 6 w a a r -uit de verhouding 1, / l p e r p r o v i n c i e is af te l e i d e n .
Vergelijking van de figuren 2a en 6 l e e r t v e r d e r nog d a t v o o r a l in de p r o v i n c i e s L i m b u r g en N o o r d b r a b a n t een b e t r e k k e l i j k g r o o t a a n t a l d o r p e n ligt m e t een b e t r e k k e l i j k k o r t e l e n g t e , en d a t in O v e r -i j s s e l en U t r e c h t een b e t r e k k e l -i j k kle-in a a n t a l l-igt m e t een b e t r e k k e l -i j k g r o t e l e n g t e .
%, van het totaal 4 0 ( -3 0 2 0 10 gem. brutolengte «1.85km mediaan »1.64km F i g . 4 . F r e q u e n t i e v e r d e -lingen van de b r u t o l e n g t e n en de nettolengten van 1838 s t r e e k d o r p e n O 0 5 l 15 2 2.5 3 3 5 4 4 5 5 5 5 6 6 5 0 5 ï" 15 2 2.5 3 3~5 4 4~5 5 5~5 6 6 5 en meer brutolengte in km. •/o van het totaal
4 0 r -3 0 2 0 10 «. gem. nettolengte . 1 3 7 km mediaan -1.26 km 0 0 5 1_ 15 2 2 5 3 35 4 4 5 5 5 5 6 6.5 0 5 i 15 2 2 5 3 35 4 4 5 5 5 5 6 6 5 en meer nettolengte in km. brutolengte ( x i o o m ) dorpslengte (xlOOm) 27 r 5 10 15 20 30 4 0 5 0 6 0 70 nettolengte (x100m) Ut Ov ZH Dr NH Fr Gr NB Gld Zl Lb F i g . 5. Verband t u s s e n de gemiddel-den van b r u t o l e n g t e en netto-lengte p e r n e t t o l e n g t e k l a s s e 8 F i g . 6. G e m i d d e l d e b r u t o l e n g t e en n e t t o l e n g t e p e r p r o -v i n c i e , g e r a n g s c h i k t n a a r de g r o o t t e van 1 n
3 . 2 . L e n g t e n v a n p a r a l l e l b e b o u w i n g e n d w a r s b e b o u w i n g
In bijna 80% van de o n d e r z o c h t e d o r p e n s t a a t in de l e n g t e r i c h t i n g a l l e e n bebouwing a a n de hoofdweg en o n t b r e e k t p a r a l l e l b e b o u w i n g g e h e e l . In de o v e r i g e 20% (= 374 dorpen) hebben 328 d o r p e n 1 bebouwde p a r a l l e l w e g , 41 d o r p e n hebben 2 bebouwde p a r a l l e l w e g e n , en 5
hebben e r m e e r dan 2.
De g e m i d d e l d e t o t a l e lengte van de p a r a l l e l b e b o u w i n g ( 2 p) i-n d e z e 374 d o r p e n is 1057 m .
In 45% van de o n d e r z o c h t e d o r p e n zijn geen bebouwde d w a r s w e g e n a a n w e z i g . In de o v e r i g e 55% (= 1009 dorpen) hebben 554 d o r p e n 1 b e -bouwde d w a r s w e g , 272 hebben e r 2, 113 hebben e r 3, 70 m e e r dan 3. De g e m i d d e l d e t o t a l e lengte van de dwarsbebouwing ( 5 d) in d e z e
1009 d o r p e n is 706 m .
De s p r e i d i n g van de d w a r s b e b o u w i n g s l e n g t e 2 d over de d i v e r s e bebouwde d w a r s w e g e n w o r d t b e l i c h t d o o r t a b e l 1. Het blijkt d a t 2 d n i e t e v e n r e d i g t o e n e e m t m e t h e t a a n t a l bebouwde d w a r s w e g e n ; de bebouwingslengte p e r d w a r s w e g n e e m t af, a l s h e t a a n t a l bebouwde d w a r s w e g e n t o e n e e m t . Uit d e z e s p r e i d i n g van de bebouwing s p r e e k t de neiging, welke de m e e s t e s t r e e k d o r p e n tot nu toe v e r t o n e n , uit te g r o e i e n tot een l a n g g e r e k t e v o r m , en h e t r e l a t i e f klein houden van de ' b r u t o b r e e d t e ' van het d o r p . T a b e l 1. De d w a r s b e b o u w i n g s l e n g t e in r e l a t i e m e t het a a n t a l bebouwde d w a r s w e g e n p e r d o r p _ J J _ a a n t a l bebouwde d w a r s w e g e n 1 2 3 4 5 6 7 8 p e r d o r p 2 d in m 420 865 1210 1355 1375 1390 3250 2250 g e m . d w a r s b e b o u w i n g s -lengte p e r d w a r s w e g 420 432 403 339 275 231 464 280 * s l e c h t s 2 w a a r n e m i n g e n b e s c h i k b a a r
3.3. B eb ou w i n g s k e n m e r k e n : s p r e i d i n g , d i c h t h e d e n , b i j z o n d e r e p a t r o n e n
In hoofdstuk 2 is de bebouwing in s t r e e k d o r p e n o n d e r s c h e i d e n in s treekbebouwing (langer dan 250 m, bebouwingsdichtheid > 2 e l e -m e n t e n p e r 100 -m) en v e r s p r e i d e bebouwing ( -m e e r dan 5 e l e -m e n t e n , bebouwingsdichtheid t u s s e n 0, 4 en 2 e l e m e n t e n p e r 100 m ) .
I e d e r e v e r z a m e l i n g van b e b o u w i n g s e l e m e n t e n (woningen, w i n k e l s , b o e r d e r i j e n ) die voldoet a a n een van d e z e o m s c h r i j v i n g e n is opgevat a l s een b e b o u w i n g s s t r o o k . Tabel 2 geeft nu de s p r e i d i n g van d e b e bouwing over het a a n t a l bebouwings s t r o k e n in de langs r i c h t i n g , a l s -m e d e de v e r d e l i n g d a a r v a n over s t r e e k b e b o u w i n g en v e r s p r e i d e bebouwing. B l i j k b a a r b e v a t r u i m d r i e k w a r t van a l l e d o r p e n 2 b e b o u -w i n g s s t r o k e n (en -wel 1 a a n elke zijde van de hoofd-weg), t e r -w i j l in t w e e d e r d e van dit a a n t a l (51, 9% van a l l e dorpen) d e z e twee s t r o k e n uit v e r s p r e i d e bebouwing b e s t a a n , dus m e t een dichtheid l a g e r dan 2 e l e m e n t e n p e r 100 m . V e r d e r blijkt dat in de r e l a t i e f kleine g r o e p d o r p e n die m e e r dan 2 s t r o k e n b e v a t t e n , h e t s treekbebouwing ska r a k -t e r de overhand heef-t.
Tabel 2. A a n t a l bebouwings s t r o k e n in de l a n g s r i c h t i n g en het k a r a k t e r d a a r v a n a a n t a l b e b . s t r o k e n 1 2 3 4 > 4 a a n t a l d a b s o l u u t 2 2 4 1413 85 9 4 22 1838 Drpen % 12, 1 7 6 , 9 4 , 7 5 , 1 1,2 100,0 w a a r v a n m e t s t r eekbebouwing (%) 6 , 6 2 5 , 0 2 , 7 3 , 4 0 , 8 38, 5 w a a r v a n m e t v e r s p r e i d e b e b . (%) 5, 5 5 1 , 9 2 , 0 1,7 0 , 4 6 1 , 5 10
De bebouwingsdichtheid van a l l e woningen (aan b e i d e zijden van de hoofdweg) p e r 100 m b r u t o l e n g t e blijkt in het a l g e m e e n te d a l e n n a a r m a t e de b r u t o d o r p s l e n g t e t o e n e e m t , zie fig. 7.
aantal per 100m brutolengte
12 woningen met niet-argrarisch bedrijf woningen met argrarisch bedrijf woningen zonder bedrijf
2 û? ! _ _ _ _ _ _ _ Ó~3 T 1.9 2 2.9 3 19 4 49 3 brutolengte in Km F i g . 7. Bebouwingsdichtheid van woningen, n a a r type woning en n a a r b r u t o l e n g t e van het d o r p 2.6 31 7.8 10.1 12.6 19.1 17.6 20.1 22.6 29.1 > 27.9 7.9 10 129 19 17.9 20 2iS 23 27.9
M»
F i g . 8. F r e q u e n t i e v e r d e l i n g van de t o t a l e b e b o u w i n g s -dichtheid dt langs a l l e bebouwde wegen in 1838 s t r e e k d o r p e n De verhouding t u s s e n de a a n t a l l e n van de d r i e o n d e r s c h e i d e n typen woningen is in a l l e l e n g t e k l a s s e n nagenoeg d e z e l f d e :10% = woningen m e t n i e t - a g r a r i s c h bedrijf 15% = •woningen m e t a g r a r i s c h bedrijf 75% = woningen z o n d e r bedrijf
De totale bebouwingsdichtheid van a l l e woningen, g e m e t e n langs a l l e bebouwde wegen kan, w a a r kernbebouwing aanwezig i s , niet r e c h t s t r e e k s w o r d e n b e r e k e n d , m a a r is te b e n a d e r e n m e t de f o r m u l e :
W - 2 5 F 1 + 2 p + 2 d
n r
w a a r i n :
d = t o t a l e bebouwingsdichtheid langs a l l e bebouwde wegen buiten de k e r n , in aantallen/lOO m W = t o t a a l a a n t a l woningen in het d o r p F = b r u t o k e r n o p p e r v l a k t e in ha (voor de b r u t o b e b o u w i n g s d i c h t h e i d in de k e r n is a a n g e n o m e n : 25 won. / h a ) 1 = n e t t o l e n g t e hoofdweg in h m 2 p = t o t a l e lengte p a r a l l e l b e b o u w i n g in h m 2 d = t o t a l e lengte dwarsbebouwing in h m
Uit de f r e q u e n t i e v e r d e l i n g van d (fig. 8) blijkt d a t de m e d i a a n voor de aldus b e r e k e n d e bebouwingsdichtheid b e d r a a g t :
m , = 6, 88 won/lOO m , t e r w i j l in 72% van de d o r p e n d een w a a r d e heeft t u s s e n 2, 5 en 10.
B i j z o n d e r e b e b o u w i n g s p a t r o n e n k o m e n voor in 287 (=16%) van de o n d e r z o c h t e d o r p e n . De volgende s i t u a t i e s (zie ook fig. 9) zijn in d e z e g r o e p te o n d e r s c h e i d e n :
- in 55 d o r p e n (=3%) liggen 2 of m e e r woningen a c h t e r e l k a a r a a n één zijde van de weg (bijv. V r i e z e n v e e n of S t a p h o r s t ) . Dit k o m t het m e e s t voor in de p r o v i n c i e U t r e c h t (22 d o r p e n , d a t i s 40% van a l l e U t r e c h t s e d o r p e n ) ; - L - v o r m i g e bebouwing b e s t a a t in 77 d o r p e n (=4%), w a a r v a n de m e e s t e (55) in Groningen, F r i e s l a n d , D r e n t h e , Noord en Z u i d -holland; - T - v o r m i g e bebouwing hebben 74 d o r p e n (=4%), w a a r v a n e r 44 liggen in Zuidholland, Z e e l a n d , N o o r d b r a b a n t en L i m b u r g ;
- X - v o r m i g e bebouwing k o m t voor in 28 d o r p e n (=1, 5%), gelijkmatig v e r d e e l d over a l l e p r o v i n c i e s ;
de o v e r i g e 53 dorpen (=3%) b e v a t t e n a n d e r e ingewikkelde b e b o u -w i n g s p a t r o n e n , zoals H - , U - , I J - , V- of Y - v o r m e n (fig. 9).
3 . 4 . K e r n v o r m i n g , r u i m t e 1 i j k - h i ë r a r c h i s c h e p o s i t i e Indien een n i e t - l i j n v o r m i g e b e b o u w i n g s c o n c e n t r a t i e een b r u t o o p p e r v l a k t e F ^ 5 ha heeft w o r d t d e z e a l s b e b o u w i n g s k e r n beschouwd. Is F < 5 ha, m a a r n i e t t e m i n o n m i s k e n b a a r in ontwikkeling of vanouds
Twee of meer woningen achter elkaar (bijv. Staphorst, Vriezenveen)
%
u
-+-I
L-vorm T-vorm X-vorm : b > 1/3 a 60° < a < 120° : d > 1/2 1 d > 250 m x > 1/3 1 60° < a < 120° : d > 2/3 1 d > 330 m x > 1/3 1 60° < a < 120° •al a2 . a2T'tMî
'•jk
1
" Mf
1ö||
H-vorm U-vorm IJ-vorm d. > 1/2 1 d. > 250 m î P > 2 / 3 1 60° < a . < 120° 1 d. > 1/3 1 d. > 250 m î 60° < a . < 120° î : d. > 1/4 1 60° < a . <V 120° î V-vorm, Y-vorm: 30 < a < 60° d > 1/3 1 F i g . 9 . De i n h e t onderzoek o n d e r s c h e i d e n b i j z o n d e r e bebouwings-p a t r o n e n en de g e h a n t e e r d e c r i t e r i a 13functioneel a l s c e n t r u m , dan w o r d t g e s p r o k e n van a a n z e t van een k e r n .
Van de 1838 o n d e r z o c h t e s t r e e k d o r p e n blijken e r 1321 (=72%) geheel geen k e r n v o r m i n g te v e r t o n e n . In 288 d o r p e n (=16%) w e r d de a a n z e t van een k e r n gevonden. In de o v e r i g e 229 d o r p e n (=12%) ligt de k e r n in de helft van het a a n t a l gevallen op een k r u i s i n g of s p l i t s i n g van thans v e r h a r d e wegen, in de a n d e r e helft ligt de k e r n op een
s c h i j n b a a r w i l l e k e u r i g e p l a a t s langs de hoofdweg, e c h t e r bijna s t e e d s h i s t o r i s c h v e r k l a a r b a a r , bijv. op een k r u i s i n g m e t een dijk of w a t e r -weg, op een hoog g e d e e l t e , bij een d e s t i j d s d o o r w a a d b a r e p l a a t s , e . d .
G e c o n c l u d e e r d kan w o r d e n , dat k e r n v o r m i n g van g r o t e omvang in de o n d e r z o c h t e d o r p e n weinig v o o r k o m t (12%) en dus dat de d o r p e n in het a l g e m e e n a l l e e n s t r e e k b e b o u w i n g b e v a t t e n .
In h o e v e r r e de o n d e r z o c h t e n e d e r z e t t i n g e n in r u i m t e l i j k opzicht een zelfstandige p l a a t s i n n e m e n , danwei een al of n i e t d o m i n e r e n d o n d e r d e e l v o r m e n van een r e e k s of g r o e p van n e d e r z e t t i n g e n w o r d t w e e r g e g e v e n in t a b e l 3. B l i j k b a a r is r u i m 2 / 3 van a l l e d o r p e n in een r u i m t e l i j k s a m e n h a n g e n d e g r o e p g e s i t u e e r d . T e v e n s is h i e r p e r c a t e g o r i e het d e e l van de d o r p e n w a a r i n k e r n v o r m i n g v o o r k o m t v e r m e l d . Zoals kon w o r d e n v e r w a c h t , blijkt de frequentie h i e r v a n het hoogst in de d o r p e n welke a l s b e l a n g r i j k s t e in een g r o e p gelegen zijn. K e r n v o r m i n g k o m t m i n d e r voor n a a r m a t e de d o r p e n m e e r o n d e r g e s c h i k t zijn in een g r o e p . Tabel 3. R u i m t e l i j k h i ë r a r c h i s c h e p o s i t i e en f r e q u e n t i e van k e r n -v o r m i n g G e h e e l zelfstandig G r o o t s t e in een r e e k s G e l i j k w a a r d i g in een r e e k s O n d e r g e s c h i k t in een r e e k s aantal dorpen 575 170 418 675 hiervan vertonen kernvorming: 240 (=42%) 106 (=62%) 114 (=27%) 57 (= 8%) 1838 517 (=28%) 14
Bovendien is van a l l e d o r p e n opgenomen in welke m a t e e r r u i m -telijke a a n s l u i t i n g b e s t o n d op n a b u r i g e n e d e r z e t t i n g e n . E r w o r d t van a a n s l u i t i n g g e s p r o k e n , indien de k o r t s t m o g e l i j k e afstand o v e r de weg t u s s e n twee woningen van v e r s c h i l l e n d e n e d e r z e t t i n g e n < 1000 m i s . A a n g e z i e n d e z e a a n s l u i t i n g zowel in l a n g s r i c h t i n g a l s in d w a r s -r i c h t i n g kan b e s t a a n , kan een d o -r p m e e -r dan één a a n s l u i t i n g op een n a b u r i g d o r p hebben. A a n s l u i t i n g e n w o r d e n a l s zodanig evenwel a l l e e n a p a r t beschouwd a l s d e z e m i n s t e n s 250 m uit e l k a a r liggen.
Tabel 4. R u i m t e l i j k e a a n s l u i t i n g op n a b u r i g e d o r p e n a a n t a l d o r p e n % geen a a n s l u i t i n g 1 a a n s l u i t i n g in l a n g s r i c h t i n g 2 a a n s l u i t i n g e n in l a n g s r i c h t i n g 1 a a n s l u i t i n g in d w a r s r i c h t i n g 2 a a n s l u i t i n g e n w a a r v a n 1 in d w a r s r i c h t i n g 3 a a n s l u i t i n g e n 4 a a n s l u i t i n g e n en m e e r 1838 100
Tabel 4 geeft een indruk van dit v e r s c h i j n s e l . Van de 412 d o r p e n die geen a a n s l u i t i n g op a n d e r e hebben, ligt r u i m de helft in Z e e l a n d . D o r p e n die via m e e r d e r e a a n s l u i t i n g e n , vaak op c o m p l e x e wijze, m e t e l k a a r v e r b o n d e n zijn liggen v o o r a l in de p r o v i n c i e s N o o r d -holland, Zuidholland en L i m b u r g .
3 . 5 . L a n g s w e g e n , d w a r s w e g e n , a a n s l u i t i n g e n e n t r a c e ' s
Als wegen zijn opgenomen a l l e op de t o p o g r a f i s c h e k a a r t a l s v e r h a r d of s e m i v e r h a r d aangeduide wegen, welke niet tot de b e b o u -w i n g s k e r n b e h o r e n . De volgende indeling is d a a r b i j g e h a n t e e r d : 15 412 595 364 150 178 109 30 22 32 20 8 10 6 2
1. langswegen : 1. hoofdweg
2. p a r a l l e l w e g e n : 1. volledige 2. g e d e e l t e l i j k e 2. d w a r s w e g e n : 1. d o o r g a a n d e (alle l a n g s w e g e n k r u i s e n d )
2. n i e t d o o r g a a n d e (met a a n s l u i t i n g op een l a n g s -weg onder hoek a ^ 30°) Langswegen zijn opgenomen v o o r z o v e r liggend binnen de b u u r t -g r e n z e n (vol-gens CBS) van de b e t r e f f e n d e n e d e r z e t t i n -g , en d a a r b u i t e n op m i n d e r dan 250 m van de hoofdweg, m i t s niet b e h o r e n d tot een
a n d e r e n e d e r z e t t i n g . P a r a l l e l w e g e n (p ^ 0, 25 L , zie fig. 3) zijn volledig indien p > 0, 75 1, en g e d e e l t e l i j k indien
0 , 2 5 L $ p ' < 0 , 7 5 L .
' b r ^ b r
V e r d e e l d over de d i v e r s e c o m b i n a t i e s van l a n g s w e g e n is de f r e -quentie van de o n d e r z o c h t e d o r p e n a l s in tabel 5.
T a b e l 5. F r e q u e n t i e v e r d e l i n g n a a r h e t b e z i t van l a n g s w e g e n
langswegen a a n t a l % geen weg (bijv. G i e t h o o r n ) 7 0, 4 a l l e e n een hoofdweg 1122 6 1 , 1 hoofdweg + 1 gedeeltelijke p a r a l l e l w e g 251 13, 7 hoofdweg + 1 volledige p a r a l l e l w e g 226 1 2 , 3 hoofdweg + 1 volledige + 1 g e d e e l t e l i j k e p a r a l l e l w e g 45 2, 4 hoofdweg + 2 g e d e e l t e l i j k e p a r a l l e l w e g e n 41 2, 2 o v e r i g e , c o m p l e x e r e v o r m e n 37 2, 0 hoofdweg + 1 of m e e r p a r a l l e l w e g , m e e r dan 109 5, 9
500 m van de hoofdweg, binnen de b u u r t g r e n z e n
1838 1 0 0 , 0
D w a r s w e g e n zijn opgenomen v o o r z o v e r d ^ 250 m , en d e z e de hoofdweg binnen de n e d e r z e t t i n g s l e n g t e L (fig. 3) snijden o n d e r e e n hoek a ^ 30 m e t de hoofdwegrichting. Indien a < 30 w o r d t de weg a l s p a r a l l e l w e g b e s c h o u w d .
F i g . 10 geeft een indruk van de f r e q u e n t i e v e r d e l i n g van a a n t a l l e n d w a r s w e g e n p e r s t r e e k d o r p . H i e r i n is bovendien de g e m i d d e l d e
Gem. aantal dwars wegen 7 i -niet doorgaand doorgaand 3 4 5 6 7 8 9 e n m e e r aantal dwarswegen per d o r p
F i g . 10. F r e q u e n t i e v e r d e l i n g van a a n t a l l e n d w a r s w e g e n p e r d o r p en de g e m i d d e l d e verhouding d o o r -g a a n d / n i e t - d o o r -gaand p e r k l a s s e voor 1838 s t r e e k d o r p e n KS^S^sj niet doorgaand Ü H doorgaand 1 » w G5 1 t" 2 2,5 3 3.5 4 4.5 5 Ö5 7 1~5 2 Ü ) 1 ! 4 Ü S Ü nettolengte in km. F i g . 11. Verband t u s s e n de n e t t o - d o r p s l e n g t e en h e t gemiddeld a a n t a l d w a r s w e g e n p e r d o r p , o n d e r s c h e i d e n n a a r d o o r g a a n d en n i e t -d o o r g a a n -d v e r h o u d i n g t u s s e n het a a n t a l d o o r g a a n d e en h e t a a n t a l n i e t - d o o r g a a n d e d w a r s w e g e n p e r k l a s s e a a n g e g e v e n .
Vooral na v e r g e l i j k i n g van de figuren 10 en 4 ligt het v o o r de hand te v e r w a c h t e n dat e r v e r b a n d b e s t a a t t u s s e n het a a n t a l d w a r s -wegen en de d o r p s l e n g t e .
D a a r o m zijn in fig. 11 de a a n t a l l e n d o o r g a a n d e en n i e t - d o o r g a a n d e d w a r s w e g e n u i t g e z e t p e r netto d o r p s l e n g t e k l a s s e . Het a a n t a l d w a r s -wegen blijkt niet e v e n r e d i g m e t de d o r p s l e n g t e , m a a r blijft a c h t e r ; h e t a a n t a l p e r eenheid van d o r p s l e n g t e d a a l t bij t o e n e m e n d e d o r p s -l e n g t e . De d o o r g a a n d e wegen doen dit s t e r k e r dan de n i e t - d o o r g a a n d e . In het a l g e m e e n i l l u s t r e r e n beide figuren, 10 en 11, dat in de k o r t e d o r p e n m e t weinig d w a r s w e g e n r e l a t i e f m e e r d w a r s w e g e n d o o r g a a n d zijn dan in de l a n g e r e d o r p e n m e t m e e r d w a r s w e g e n . Het g e m i d d e l d e
p e r c e n t a g e d o o r g a a n d in fig. 10 d a a l t continu van 82 in k l a s s e ' 1 ' tot 45 in k l a s s e '9 en m e e r ' .
S l e c h t s 5% van d e d o r p e n heeft een bebouwd g e d e e l t e z o n d e r enige s p l i t s i n g of k r u i s i n g . In 70% van de d o r p e n liggen a l l e a a n s l u i t i n g e n onder een hoek a > 60 m e t de hoofdwegrichting. In 3% van de d o r p e n zijn a l l e a a n s l u i t i n g s h o e k e n < 60 . De o v e r i g e 22% bevat d i v e r s e a a n s l u i t i n g s h o e k e n .
Het t r a c é van de bebouwde l a n g s w e g e n is in 20% van de d o r p e n g e h e e l r e c h t , in 28% is het l i c h t gebogen, of v e r t o o n t h e t enkele flauwe bochten. In 31% is het bochtig, en in de o v e r i g e 21% k r o n k e l i g of r e c h t m e t d i v e r s e s c h e r p e bochten. De v o o r d e z e indeling g e h a n t e e r d e c r i t e r i a zijn niet bekend, doch w e l l i c h t ook nooit e x a c t o m
-s c h r e v e n .
3 . 6 . S p o o r w e g e n , d i j k e n , w a t e r g a n g e n
Spoorwegen zijn opgenomen indien d e z e op m i n d e r dan 500 m van de b u i t e n s t e langsbebouwing p a r a l l e l a a n d e hoofdweg liggen, of indien d e z e binnen 250 m van de u i t e r s t e bebouwde p e r c e l e n de hoofd-weg snijden.
Van a l l e d o r p e n ligt 3% p a r a l l e l aan een g o e d e r e n s p o o r l i j n , t e r w i j l 9% van de d o r p e n w o r d t g e s n e d e n d o o r een s p o o r l i j n voor p e r s o n e n - en g o e d e r e n v e r v o e r (enkel of dubbel) en 5% p a r a l l e l l i g t a a n een s p o o r l i j n voor p e r s o n e n - en g o e d e r e n v e r v o e r . In 83% is in het geheel geen spoorweg a a n w e z i g .
Dijken zijn geteld indien ze op d e t o p o g r a f i s c h e k a a r t zijn a a n g e geven a l s dijk m e t een kruinhoogte van 2, 5 m of m e e r boven m a a i -veld. Kaden zijn geteld indien de t o p o g r a f i s c h e k a a r t ze n o e m t m e t
kruinhoogten t u s s e n 1, 0 en 2, 5 m boven m a a i v e l d .
In 75% van de s t r e e k d o r p e n komt geen dijk of kade voor binnen de C B S - b u u r t g r e n z e n . In 23% i s een dijk in l a n g s r i c h t i n g a a n w e z i g . H i e r v a n ligt de helft in Noordholland en Zuidholland. In d r i e k w a r t van a l l e d o r p e n m e t een langsdijk ligt de enige langsweg (de hoofd-weg) op de k r u i n van de dijk.
De hieropvolgen.de, e c h t e r lang n i e t zo frequent v o o r k o m e n d e c a t e g o r i e (12% van de d o r p e n m e t een langsdijk) is die w a a r i n een weg op enige afstand (100 tot 500 m) n a a s t de dijk loopt. In r u i m 2% van de d o r p e n loopt een d w a r s w e g o v e r een dijk of w o r d t de hoofdweg g e s n e d e n door een d w a r s d i j k .
W a t e r g a n g e n zijn g e r e g i s t r e e r d indien ze op de t o p o g r a f i s c h e k a a r t (l : 25 000) door twee evenwijdige lijnen zijn a a n g e g e v e n en l a n g e r zijn dan 500 m . Van a l l e 1838 d o r p e n ligt 45% langs één (33%) of m e e r (12%) w a t e r g a n g e n , m i n d e r dan 500 m van de b u i t e n s t e l a n g s bebouwing v e r w i j d e r d . Dit k o m t in de p r o v i n c i e s Noordholland, Z u i d -holland en U t r e c h t 4 x zo f r e q u e n t voor a l s in Z e e l a n d , N o o r d b r a b a n t en L i m b u r g . E v e n e e n s 45% van de d o r p e n w o r d t g e s n e d e n door één (21%) of m e e r (24%) d w a r s w a t e r g a n g e n , w e d e r o m in Zuidholland 5 x zo f r e -quent a l s in G e l d e r l a n d , Z e e l a n d , N o o r d b r a b a n t en L i m b u r g . Z o a l s te v e r w a c h t e n v a l t , b e s t a a t een v r i j duidelijk v e r b a n d t u s s e n het a a n t a l d w a r s w a t e r g a n g e n en de b r u t o d o r p s l e n g t e , zie fig. 12. Aantal dwarswatergangen 7 5 0 1750 2750 3750 4750 5 7 5 0 6 7 5 0 Gem. brutolengte F i g . 12. Verband t u s s e n de m i d d e n s van de b r u t o d o r p s l e n g t e k l a s s e n en het gemiddeld a a n t a l d w a r s w a t e r g a n g e n p e r d o r p voor
a l l e 1838 d o r p e n .
4 . 3 . S o c i a a l n i v e a u
Uit de v o l k s t e l l i n g I960 i s p e r d o r p o v e r g e n o m e n de v e r d e l i n g van de m a n n e l i j k e hoofden van huishoudens n a a r s o c i a l e b e r o e p s g r o e p . O m h i e r u i t een k w a n t i t a t i e v e m a a t voor h e t g e m i d d e l d e s o c i a l e
niveau van de bevolking af te leiden i s a a n i e d e r e g r o e p een p u n t e n -w a a r d e toegekend volgens t a b e l 6. T a b e l 6. Indeling s o c i a l e b e r o e p s g r o e p e n en p u n t e n w a a r d e n voor b e r e k e n i n g gemiddeld s o c i a a l niveau s o c i a l e b e r o e p s g r o e p p u n t e n w a a r d e v r i j e b e r o e p e n + h o g e r e e m p l o y e ' s 1 o v e r i g e e m p l o y e ' s 3 bed rij f s hoof den landbouw 3
bedrijfshoofden o v e r i g e 3 a r b e i d e r s landbouw 5 a r b e i d e r s o v e r i g e 5 zonder b e r o e p n. v. t.
Het aldus b e r e k e n d e ' s o c i a a l n i v e a u - g e t a l ' is in fig. 15 u i t g e z e t tegen de b e v o l k i n g s o m v a n g . O p m e r k e l i j k h i e r i n i s , d a t h e t gemiddeld
s o c i a a l niveau l a g e r blijkt te zijn (hogere p u n t e n s c o r e ) n a a r m a t e het i n w o n e r t a l g r o t e r i s . H i e r u i t volgt, d a t binnen de c a t e g o r i e a r b e i d e r s , welke in het a l g e m e e n o n g e v e e r de helft van de b e r o e p s b e v o l -king blijkt te v o r m e n , in de g r o t e r e d o r p e n de n i e t - a g r a r i s c h e a r b e i d e r s s t e r k in de m e e r d e r h e i d m o e t e n zijn, a a n g e z i e n fig. 13 i m m e r s toont, dat in d e z e g r o t e r e d o r p e n de a g r a r i s c h e b e r o e p s -bevolking s l e c h t s 20 à 30% van de t o t a l e b e r o e p s b e v o l k i n g u i t m a a k t , t e r w i j l een d e e l h i e r v a n nog bedrijfshoofd in de landbouw z a l zijn ( s c o r e 3).
Het g e m i d d e l d e s o c i a l e niveau in a l l e 1838 s t r e e k d o r p e n blijkt i e t s l a g e r te liggen ( p u n t e n s c o r e 3, 90) dan d a t van d e gehele N e d e r -l a n d s e bevo-lking ( s c o r e 3, 86), doch dit v e r s c h i -l is b e t r e k k e -l i j k g e r i n g .
puntenscore sociaal niveau 4.1 r-4 0 3 9 3.8 3.7 3.6
"t
0 101 201 301 401 501 601 701 801 901 1001 1101 1201 1301 1401 iöo 2Ô0 3Ö0 4Ö0 söo 600 700 söo 900 labo nöo 1200 13001400 en meeraantal inwoners
F i g . 15. De volgens t a b e l 6 b e r e k e n d e p u n t e n s c o r e voor het s o c i a a l niveau p e r b e v o l k i n g s g r o o t t e k l a s s e in 1838 s t r e e k d o r p e n
5. LITERATUUR
CBS. 1964. 13e A l g e m e n e Volkstelling 31 m e i I960. Z e i s t .
CBS. 1964. Typologie van de N e d e r l a n d s e g e m e e n t e n n a a r u r b a n i s a -t i e g r a a d , 31 m e i I960. Z e i s -t .
EDELMAN, T. 1958. Oude ontginningen van de v e e n g e b i e d e n in de N e d e r l a n d s e k u s t s t r o o k . T i j d s c h r . E c . en Soc. G e o g r .
4 9 - 1 0 / 1 1 .
LINDEN, H. VAN DER. 1956. De Cope; b i j d r a g e tot de r e c h t s -g e s c h i e d e n i s van de openle-g-gin-g d e r H o l l a n d s - U t r e c h t s e l a a g v l a k t e . D i s s e r t a t i e R. U. U t r e c h t 1955. A s s e n .
SPARENBURG, G . A . 1966. C o n c e n t r a t i e g e t a l l e n voor de bebouwing in s t r e e k d o r p e n . T i j d s c h r . E c . en Soc. G e o g r . 5 7 - 5 .
W E T E N S C H A P P E L I J K E ATLAS VAN NEDERLAND. 1963. S t a a t s -u i t g e v e r i j , Den Haag.
WOLTERS, W. 1968. Typologie van landelijke n e d e r z e t t i n g e n in N e d e r l a n d . Syllabus TH Delft.
