Muziek en haar inductief vermogen
Mark Reybrouck
KU Leuven
Leuven - 10 maart 2014
Muziek en emoties
muziek is de taal van emoties expressie van emoties? uitlokken van emoties?
belangrijk item in hedendaagse muziekwetenschap recente ontwikkelingen:
onderzoeksdomein onderzoeksmethoden toepassingen
Onderzoeksdomein 1: muziek
muziek als proces
geen statische structuur klinkend fenomeen met tijdsverloop
muziek als ervaring
belang van emoties bij ervaring muziek en emoties delen tijdsverloop
Aksak. Dospat
blij
boos
Jack et al., Curbio, 2014
Onderzoeksdomein 2: emoties
wat zijn emoties? hoe emoties classificeren? hoe emoties meten?
mechanismen van emotionale uitlokking
Arousal, stemming en emoties:
definities
affectieve processen zijn continu
altijd een soort affectieve toestand aanwezig emoties: toestand is zeer intens en heeft betrekking
op een belangrijke stimulus
stemming (mood): toestand is minder intens, oorzaak
is niet direct aantoonbaar
Emoties
Emotionallly competent stimulus. Damasio. 2004
Stemmingen - sfeer
Wat zijn (muzikale) emoties?
arousal, emoties, stemmingen arousal: algemene activatie
emoties: lichamelijk gevoelde reactie, hier en nu stemming: mentaal beeld van gevoelde verandering,
uitgesmeerd over langer tijdsverloop
dagdagelijkse emoties: directe koppeling met
oorzaak
muzikale emoties: koppeling minder dwingend hoe emoties in kaart brengen?
Howard. Blood Diamond. Prokofiev. Skythische suite.
Basisemoties: uitgangspunt
boos
blij
afschuw
verrassing
verdriet
vrees
Facial expression recognition
Lichamelijke reacties: continue
registratie
Aksak. Dospat
Lichamelijke reacties: continue
registratie
electrodermale activiteit: SC, GSR vasomotorische reacties: HF, BD
elektrische activiteit van de hersenschors (EEG) en
dieper gelegen cerebrale structuren (fMRI, PET)
neurochemische reacties: afgave van stoffen in bloed
(oxytocine, dopamine, endorfines, …)
verandering van spierspanning: EMG
Muzikale emoties
tot recent: weinig onderzoek naar rol van emoties in
psychologische literatuur
weinig onderzoek naar rol van muziek tijdens jaren
1960-1980
keerpunt rond 1990:
kwaliteit en kwantiteit van onderzoek handboeken en artikels
rol van emoties in het publieke debat psychologische effecten van muziek
Drie grote thema
’
s
psychologische mechanismen die emoties uitlokken
(emotionele inductie)
eigenschappen van de muziek die emoties uitlokken
(structurele kenmerken)
Voorbeeld: Les choristes (Jean
Baptiste Maunier)
Twee opvattingen
formalisten vs. expressionisten:
muziek verwijst alleen naar zichzelf, autonome kunst, geen
inductie (formalisten, absolutisten, cognitivisten)
muziek verwijst naar iets buiten zichzelf, wel inductie
(expressionisten, referentialisten, emotivisten)
cognitivisten vs. emotivisten: vatten of ervaren theoretisch onderscheid, in de praktijk moeilijk
haalbaar
voorbeeld: Bach/Puccini
Bach. Aria van de Goldbergvariaties.
Puccini. La Tosca. E lucevan le stelle.
Igor Stravinsky
“
De mensen houden van muziek omdat ze er
emoties hopen te vinden, zoals vreugde, smart,
droefenis …, een gelegenheid tot dromen… Ze
zoeken er een verdovingsmiddel, een stimulans.
(1935)
Igor Stravinsky
“
Als de mensen geleerd hebben van muziek te
houden om haarzelf, als zij haar kunnen horen met
andere oren, zal hun genieten van een heel
hogere, heel machtigere orde zijn ...
”
(1935)
Breder verwijzingskader:
regelkring
Van regelkring naar adaptief
model
Adaptief model
vertrekken van regelkring input
output
centrale verwerking
elk moment is mogelijke plaats van aanpassing en
leren
beter leren onderscheiden beter verwerken beter reageren
Jonathan (3 jaar) dirigeert
Beethoven (5de symfonie)
Muzikale gedragsvormen
Luisteren: inputscholing
Scholing van het cognitieve
Muzikale gedragsvormen
veelheid van omgangsvormen: perceptueel
cognitief motorisch emotioneel
eenzijdige keuze: reductionisme integratie van omgangsvormen plaats van emoties?
Emoties
Hoe emoties in kaart brengen?
veruitwendigen van inwendig gevoelde ervaring
(experiëntiële benadering)
vier mogelijkheden:
uiterlijke verschijnselen, reacties erover praten: emotiewoorden
intonatie en frasering bij emotioneel taalgebruik gezichtsuitdrukkingen, beweging en lichaamshouding
Jacques Brel. Ne me quitte pas.
Emotie-woorden
Waterman, 1996
Emoties: expressie of inductie?
twee verschillende aspecten onderscheid soms gradueel
herkennen van emoties in gezichtstuitdrukking
zonder ze te beleven
beleven van emoties zonder inzicht in te hebben perceptie en inductie activeren andere zones in het
Beschrijven van emoties: twee
benaderingen
categorische benadering: emoties verschillen van mekaar mogelijk verbaal label (categorie) dimensionele benadering:
aantal dimensies: valence, activity, arousal
schaalverdeling binnen de dimensies ( x--- -- - - -- ---x) één of meer dimensies?
unipolair of bipolair
(1) Categorische benadering
beperkt aantal aangeboren en universele emoties woede, afkeer, vrees, vreugde, verdriet, verrassing specifieke overlevingsfunctie: aangeboren komen voor in alle culturen: universeel worden als uniek ervaren treden vroeg op in ontwikkeling
veroorzaken verschillende patronen van fysiologische
veranderingen
specifieke gelaatsuitdrukking en vocale uitdrukking
Basisemoties
boos – afschuw – vrees – blij – verrassing – verdriet
Operationele benadering:
gevoelsuitdrukkingen (Hielscher
)
Hevner, 1935, 1936Operationeel:
adjectiefklok
Schostakovitsch, 10, 1 Janacek, Sinfonietta Le Bars. Bébé chanteurKlinisch voorbeeld: gekleurde
muziek
(2) Dimensionele benadering
lange geschiedenis: Wundt, 1897 dimensies en polariteit
modellen: één of meer dimensies: arousal
valence, activation, power unipolair of bipolair
x xx xxx xxxx xxxxx xxx xx x xx xxx
circumplex model: Russell (1980) 2 dimensies: pleasure en arousal
Gevoelsdimensies
van Wundt
lust en onlust
spannend en ontspannend
ophitsend en kalmerend
Ketjak. Trance Bach. Choralprelude. Ich Ruf Zu Dir, Herr Jesu Christ. Basso profundo. We bow down before your cross.Circumplex model (Schlosberg,
Russell)
Circumplex model (Russell,
2003)
activatie
plezier
Britney Spears. Not a girl.Toepassing:
commerciële
muziek
Van herkennen naar
uitlokking: inductie
Terminologische kanttekening
inductie:
als ik naar … luister, dan word ik meestal … emotie die door de muziek wordt opgewekt attributie:
veel songs van … zijn …
objectieve toeschrijving van een bepaalde emotie aan de
muziek
evaluatie:
ik vind dit nummer …
een waardeoordeel wordt uitgesproken
Motorische inductie
muziek kan beweging induceren
dansmuziek: manifest luistermuziek: verinwendigd
manifeste beweging: zichtbaar
bewegen in de verbeelding, niet zichtbaar
(ideomotorisch)
Emotionele inductie
auditieve informatie: opvangen, analyseren
en evalueren
wisselwerking tussen centraal en perifeer ZS
veel reacties zijn autonoom
zenuwprikkels genereren effecten:
beweging (motoriek) invloed op organen (visceraal)
invloed op secretie door klieren (hormonaal)
Het “music effect”
optelsom van instinctieve antwoorden over
langere tijd: referentiewaarden
fysiologische standaardwaarden:
basaal lichamelijk functioneren: HF, BD,
ademritme, temperatuur
bloedspiegel, vochtbalans
op peil houden binnen kritische
standaardwaarden (homeostase)
muziek als controlerende instantie, lichaam
als gecontroleerd systeem
A Filetta. I sipolcru.
Algemene effecten
reactie via interoceptie en exteroceptie
eerst instinctieve en emotionele banen:
behoud van homeostase
handhaven van genormeerde
standaardwaarden
blijvende verstoringen kunnen
referentiewaarden aanpassen
fysiologische entrainment
Moulin Rouge. Your song.
Emotionele inductie:
mechanismen
hersenstam evaluatieve conditionering emotionale aanstekelijkheid visuele verbeelding episodisch geheugen muzikale verwachting cognitieve inschatting Juslin & Västfjäll, 2008Hersenstam: luidheid
seismografisch luisterenIgor Stravinsky. The firebird. Infernal dance. Bartok. De wonderbaarlijke mandarijn.
Sean Noa. Celtic tapistry.
Hersenstam: snelheid
L.Delibes. Air des clochettes. Natalie Dessay.
Inschatten van inductie:
lichamelijke reacties
algemene reactie: arousal
hartfrequentie stijgt
bloeddruk stijgt
ademhaling wordt intenser
huidtemperatuur stijgt
patronen van hersengolven worden minder
regelmatig
Nieuwe onderzoeksmethoden:
EEG en MEG
EEG (links): elektroden bevestigd op hoofdhuid,
signalen worden doorgestuurd naar een computer die ze grafisch afdrukt
MEG (rechts): hoofd wordt gefixeerd in een soort
helm die de magnetische activiteiten meet
Nieuwe onderzoeksmethoden:
PET-scanner en fMRI-scanner
Sloboda (1991). Music structure and emotional response: Some empirical findings. Psychology
of Music, 19, 110-120.
Sloboda, J. (1991). Music structure and emotional response: Some empirical findings.
Psychology of Music, 19, 110-120. Purcell. They Hand, Belinda.
S.Barber. Adagio for strings.
Structurele kenmerken van de
muziek
S.Barber. Adagio for strings.
Conclusie
emoties zijn universeel verschijnsel
muzikale emoties zijn universeel verschijnsel
wat is hun functie?
emoties hebben overlevingswaarde (adaptief) muzikale emoties: adaptatie of exaptatie?
antwoord vanuit evolutionaire musicologie en
ethologie
Evolutionaire aspecten
luisteraar als biologisch organisme:
sensorimotorische kringloop interactie met klinkende omgeving
aangeboren dispositie voor omgang met
klinkende omgeving: nature
persoonlijk leertraject: nurture
ontogenese vs. fylogenese
lagere en hogere regionen van het brein
Ethologische aspecten
gedragsmatige studie van dierlijk gedrag
gaat terug op Konrad Lorenz:
“vergleichende Verhaltensforschung” of
“Tierpsychologie”
vader van de ethologie
studie van de “releasers”, van het fenomeen
van “imprinting”, van het aangeboren gedrag
Konrad Lorenz
Ethologie: krachtlijnen
biologische studie van het gedrag
observeerbare fenomenen (gedrag of beweging) biologische methode: inductie
drie grote vragen van de biologie (Huxley):
causatie
overlevingswaarde evolutie
bijkomend aspect (Tinbergen): ontogenese
belang van observatie en beschrijving
Perspectieven
emoties > arousal
bestrijken van hele emotionele spectrum
ook moeilijke emoties zijn ontsluitbaar
pleidooi voor lage score op ‘arousal’-dimensie
pleidooi voor verinnerlijking
pleidooi voor genrevrij aanbod
