Geld in Amsterdam. Wisselbank en wisselkoersen, 1650-1725

(1)

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

Dehing, P.

Publication date

2012

Link to publication

Citation for published version (APA):

Dehing, P. (2012). Geld in Amsterdam. Wisselbank en wisselkoersen, 1650-1725.

General rights

It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

Disclaimer/Complaints regulations

If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible.

(2)

afbeeldingen en afkortingen

Tabellen

Tabel 1.1 Aantal girale omzetten – totalen per rekeninghouder – naar half-jaarlijkse boekingsperiode en aantallen transacties

Tabel 1.2 In- en uitstroom van munten en metaal, naar aantal transacties per jaar van ontvangers en speciekamer van de Wisselbank

Tabel 2.1 Bruto binnenlands product (bbp) per hoofd van de bevolking Tabel 2.2 Nominale rentestructuur in Amsterdam

Tabel 2.3 Netto reële rente in Amsterdam en Londen

Tabel 3.1 Commissarissen van de Amsterdamse Wisselbank met hun aan-stellingsduur, in jaren (A) en cumulatieve procenten (B)

Tabel 3.2 Verdeling kantoorruimte Wisselbank

Tabel 3.3 Tractementen en totale loonsom van het personeel van de Wissel-bank

Tabel 4.1 Relatie agio bankgulden en deposito-omvang Wisselbank, naar correlatiecoëfficiënt jaar-op-jaar-mutatie

Tabel 4.2 Relatieve wispelturigheid van agio, metaalvoorraad en cashratio van de Wisselbank

Tabel 5.1 De totale beroepsbevolking in Amsterdam en het aantal personen werkzaam in de dienstverlening en het geld- en bankwezen Tabel 5.2 Omzet kassiers via de Amsterdamse Wisselbank

Tabel 5.3 Verrekeningen via de Amsterdamse Wisselbank, totaal en 25 groot-ste rekeninghouders, giraal en chartaal, naar groot-steekproefjaar Tabel 5.4 Aantal depositohouders en mutaties bij de Wisselbank

Tabel 5.5 Frequentieverdeling van betaalrekeningen met een positief saldo bij de Amsterdamse Wisselbank, naar steekproefjaar en grootte-klasse saldo in bankguldens

Tabel 5.6 Frequentieverdeling van instroom van edelmetaal in de Amster-damse Wisselbank, naar steekproefjaar en grootteklasse van de in-gebrachte waarde in bankguldens

Tabel 5.7 Frequentieverdeling van onttrekking van edelmetaal uit de

Am-308 308 40 46 50 72 86 101 118 120 138 138 140 142 144 156 157

(3)

LIJSTVANTABELLEN, GRAFIEKEN, FIGUREN, AFBEELDINGENENAFKORTINGEN 1 1

sterdamse Wisselbank, naar steekproefjaar en grootteklasse van de onttrokken waarde in bankguldens

Tabel 5.8 Edelmetaalonttrekking door VOC-functionarissen uit de Wissel-bank

Tabel 5.9 Edelmetaalonttrekking uit Amsterdamse Wisselbank en VOC-aan-deel daarin

Tabel 5.10 Edelmetaalonttrekking uit Amsterdamse Wisselbank, naar VOC-kamer en totale edelmetaalexport VOC

Tabel 5.11 Giraal en chartaal transactievolume Amsterdamse Wisselbank Tabel 5.12 Frequentieverdeling van het giraal transactievolume van de

Am-sterdamse Wisselbank, naar steekproefjaar en grootteklasse omzet, in bankguldens

Tabel 5.13 Omloopsnelheid van geld op de Amsterdamse Wisselbankrekeningen Tabel 5.14 Gemiddelde omloopsnelheid van het geld in de Amsterdamse

Wisselbank, naar saldo

Tabel 5.15 Relatieve wispelturigheid van geldkoers, geldaanbod en -vraag, metaalvoorraad, cashratio, in- en uitstroom, girale omzetten en kredietverlening bij de Amsterdamse Wisselbank

Tabel 6.1 Speculatiewinst op in- en verkoop door de essayeur van de Wissel-bank

Tabel 6.2 Speculatiekapitaal Wisselbank en valutawinst, A. 1782 en B. 1783 Tabel 7.1 Rekenmunten in Amsterdam

Tabel 7.2 Wisselkoersen in Amsterdam op enkele belangrijke steden, uitge-drukt als nominale indices t.o.v. het pond Vlaams

Tabel 7.3 Mutatie wisselkoersen in Amsterdam, uitgedrukt als %-mutatie van buitenlandse valutakoersen in ponden Vlaams

Tabel 7.4 Correlatiematrix van wisselkoersen

Tabel 7.5 Wispelturigheid van de Amsterdamse wisselkoersen

Tabel 7.6 Wispelturigheid wisselkoersen in Amsterdam, Londen en Venetië Tabel 8.1 In- en externe waardeverandering rekenmunt Republiek (inflatie en

wis selkoersen) in relatie tot geldaanbod Wisselbank (deposito’s) en agio bankgulden

Tabel 8.2 Statistische relatie agio bankgulden en bronnen van monetaire groei, correlatiecoëfficiënt agio/kredietverlening Wisselbank, rente, inflatie en wisselkoersen op Amsterdam

Tabel 8.3 Statistische relatie metaalvoorraad Wisselbank en wisselkoersen in Amsterdam

Tabel 8.4 Kosten van levensonderhoud in Amsterdam, Londen, Venetië, Ant-werpen, Hamburg, Parijs, Dantzig en Frankfurt, 10 jr. gemiddelden Tabel 8.5 Netto reële opbrengst van Amsterdams kapitaal in Londen

Tabel 9.1 Steden met wisselkoersnotering in Amsterdam

Tabel 9.2 Top-20 financiële centra Europa, 1586, 1610, 1625 en 1650, gewo-gen centraliteitsindex 159 160 161 163 164 165 166 168 186 187 208 210 211 212 216 217 231 235 236 247 251 262 266

(4)

Tabel 9.3 Top-20 financiële centra Europa, 1675, 1700, 1725 en 1750, gewo-gen centraliteitsindex

Tabel 9.4 Verdeling Europese steden met wisselkoersnoteringen, naar hoog-te centralihoog-teitsindex (centrum=100, periferie=0)

Grafieken

Grafieken in tekst

Grafiek 2.1 Opbrengsten van convooien en licenten, kantoor Amsterdam Grafiek 2.2 Marktwaarde VOC-verkopen in Amsterdam en

Wisselbank-tegoeden

Grafiek 2.3 Conjunctuur in Amsterdam

Grafiek 2.4 Reële rente en faillissementen in Amsterdam Grafiek 2.5A-E Conjunctuurkompas Amsterdam

Grafiek 2.5F Conjunctuur Amsterdam, gemiddelde genormaliseerde waarde 9 indicatoren

Grafiek 3.1 Aantal girale transacties en omvang deposito’s Wisselbank Grafiek 4.1 Agio bankgeld Amsterdamse Wisselbank

Grafiek 4.2 Bankagio, metaalvoorraad en deposito-omvang Amsterdamse Wisselbank

Grafiek 4.3 Bankagio metaalvoorraad, deposito’s en omzetten Amsterdam-se WisAmsterdam-selbank, 9 jrl. voorts. gemiddelde

Grafiek 4.4 Relatie tussen de prijs van een dukatonrecepis (1.000 dukaton) onder wisselende agiokoersen

Grafiek 5.1 Top-25 rekeningen Amsterdamse Wisselbank, naar giraal trans-actievolume van de rekeninghouders, 1666

Grafiek 5.2 Aantal kassiers, wisselaars, handelaars in wissels en wisselmake-laars in Am sterdam

Grafiek 5.3 Omzetten kassiers en ‘banquiers’ via de Amsterdamse Wisselbank Grafiek 5.4 Aantal rekeninghouders bij de Amsterdamse Wisselbank Grafiek 5.5 Groei en dynamiek van het aantal rekeninghouders bij de

Am-sterdamse Wisselbank

Grafiek 5.6 Aantal rekeninghouders bij de Amsterdamse Wisselbanken en hun gemiddelde banksaldo

Grafiek 5.7 Deposito-omvang en metaalvoorraad Amsterdamse Wisselbank Grafiek 5.8 Cashratio Wisselbank

Grafiek 5.9 Metaalvoorraad Wisselbank, inflatie Republiek en prijsindex Amsterdam

Grafiek 5.10 Metaalvoorraad Wisselbank en wisselkoers op Londen

Grafiek 5.11 Gecumuleerde netto muntinbreng en metaalaankopen Wissel-bank 267 269 42 43 44 47 57 58 82 116 117 117 126 134 138 139 141 143 143 147 151 153 154 155

(5)

Grafiek 5.12 Gemiddelde omvang girale verrekeningen versus aantal transac-ties Amsterdamse Wisselbank

Grafiek 5.13 Gemiddelde omloopsnelheid van het geld in de Amsterdamse Wisselbank, naar saldo

Grafiek 5.14 Gemiddelde omloopsnelheid en wispelturigheid van het geld in de Amsterdamse Wisselbank

Grafiek 6.1 Balansstructuur Amsterdamse Wisselbank, naar liquiditeitspositie Grafiek 6.2 Balanstotaal, kredieten en winst Amsterdamse Wisselbank Grafiek 6.3 Winstratio’s Amsterdamse Wisselbank

Grafiek 6.4 Ontwikkeling van kosten en opbrengsten betalingsverkeer Wis-selbank

Grafiek 6.5 Totale netto winst, opbrengsten uit betalingsverkeer, omwis-selprovisie, verdiensten uit goud- en zilverhandel en rente-in-komsten van de Wisselbank

Grafiek 6.6 Kredietverlening Wisselbank aan VOC-kamer Amsterdam en stedelijke thesaurie en mutatie metaalvoorraad Wisselbank Grafiek 8.1 Wisselkoersen tussen Amsterdam en Londen, korte wissel Grafiek 8.2 Wisselkoersen tussen Amsterdam en Londen, lange wissel Grafiek 8.3 Export van gemunt ongemunt materiaal vanuit Engeland naar

de Republiek (‘Holland’) en de Amsterdam-Londen wisselkoers Grafiek 8.4 Wisselkoersen Amsterdam-Venetië en Venetië-Amsterdam Grafiek 8.5 Wisselkoers Amsterdam-Londen: de pond Vlaams-pond

ster-ling wisselkoers en prijzen in Amsterdam/Londen

Grafiek 8.6 Wisselkoers Amsterdam-Venetië: de pond Vlaams-dukaat wis-selkoers en prijzen in Amsterdam/Venetië

Grafiek 8.7 Rente Amsterdam en metaalvoorraad Wisselbank

Grafiek 8.8 Netto opbrengst van Amsterdams kapitaal in Londen en me-taalvoorraad Wisselbank

Grafieken in Bijlage

Grafiek 2.2B Nominale geld- en wisselmarktrente in Amsterdam

Grafiek 5.3 De Amsterdam-Antwerpen wisselkoers, % afwijking – winst of verlies – t.o.v. de parikoers van 100 pond Vlaams en prijzen in Amsterdam/Antwerpen

Grafiek 5.4 Wisselkoers Amsterdam-Hamburg: de pond Vlaams-daalder wisselkoers en prijzen in Amsterdam/Hamburg

Grafiek 5.5 Wisselkoers Amsterdam-Parijs: de pond Vlaams- écu wissel-koers en prijzen in Amsterdam/Parijs

Grafiek 5.6 Wisselkoers Amsterdam-Dantzig: de pond Vlaams-Poolse gros-sen koers en prijzen in Amsterdam/Dantzig

Grafiek 8C1 Netto muntinbreng bij de Wisselbank en netto edelmetaalaan-kopen door de Wisselbank

164 166 169 174 175 177 180 181 191 237 238 239 244 248 249 253 254 371 424 425 425 426 454

(6)

Grafiek 8C4 Netto aankopen edelmetaal (waarde 25.000 gld en meer) vs net-to muntinbreng, feb. 1666-jan. 1683

Grafiek 8C5 Netto verkopen edelmetaal (waarde 25.000 gld en meer) vs netto muntinbreng, feb. 1683-feb. 1703

Grafiek 8C6 Netto verkopen edelmetaal vs netto muntinbreng

Figuren

Figuur 1.1 Het hydraulisch model van Gillard: de sluis van bancaire liquidi-teiten

Figuur 1.2 Monetaire politiek stadsbestuur Amsterdam via Wisselbank: va-riabelen en aard van hun relaties

Figuur 3.1 Organisatieschema van de Amsterdamse Wisselbank, 1609-1683 Figuur 3.2 Beheer van de in- en uitstroom van munten en metaal door de

Amsterdamse Wisselbank

Figuur 3.3 Organisatieschema van de Amsterdamse Wisselbank, 1683-1750 Figuur 4.1 De bank-, markt- en courantprijs van 1.000 zilveren dukaten in

guldens, 2 procent agio, 1659

Figuur 4.2 Bankgeldhandel in Amsterdam via kassiers, vóór 1683 (introduc-tie recepis)

Figuur 4.3 Prijs/winst (bankgulden) van een recepis van 1.000 dukatons, bij 2 procent agio

Figuur 4.4 Prijs/winst (bankgulden) van een recepis van 1.000 dukatons, bij 4 procent agio

Figuur 4.5 Geldsubstitutie Wisselbank: openmarktoperaties door fluctua-ties metaalvoorraad

Figuur 6.1 Structuur van de balans van de Amsterdamse Wisselbank Figuur 7.1 Betalingsverkeer via wissels, 13e-17e eeuw

Figuur 7.2 Vraag naar en aanbod van ponden sterling op de Amsterdamse wisselmarkt

Figuur 9.1 De functies van internationaal geld

Afbeeldingen

Afb. 1 Het oude stadhuis van Amsterdam

Afb. 2 Plattegrond van het oude stadhuis in Amsterdam met gemarkeerd de kantoorruimte van de Wisselbank

455 455 456 456 457 28 32 68 78 102 115 123 125 125 127 173 198 207 269 79 80

(7)

Afb. 3 Detail van de kantoorruimte van de Wisselbank in het oude stadhuis van Amsterdam

Afb. 4 Plattegrond van het nieuwe stadhuis van Amsterdam, straatverdie-ping, 1661. Gemarkeerd de ruimte van de Wisselbank

Afb. 5 Rekeningcourant van Andries Bicker (1586-1652) bij de Amsterdamse Wisselbank, februari-augustus 1646, folionummer 403

Afb. 6 Overschrijfbriefje van de Amsterdamse Wisselbank, 19 april 1644 Afb. 7 Overschrijfbriefje van de Amsterdamse Wisselbank, 13 november 1658 Afb. 8 Kwitantie, model 1656, van de Amsterdamse Wisselbank, 28 februari 1660 Afb. 9 Bankvolmachtformulier, 1664

Afb. 10 Bankvolmachtformulier, van Henrico Staats, 1689

Afb. 11 Recepis of kwitantie van de Amsterdamse Wisselbank, 1683

Afb. 12 Titelpagina H. Waningen, ’t Recht gebruyck van ’t Italiaens boeck-houden (1672) Afb. 13 Door boekhouder Rutgert Vlieck vervalste Wisselbankkwitantie ten

name van Dirck Hoola, 22 augustus 1670

Afb. 14 Klaaglied – ‘Beklagh-liedt’ – op boekhouder Rutgert Vlieck die op 13 mei 1673 op de Dam werd geëxecuteerd

Afb. 15 Volksoploop voor de Wisselbank in het oude stadhuis, ca. 1640-1642 Afb. 16 Het nieuwe stadhuis van Amsterdam (achterzijde)

Afb. 17 Beeldhouwwerk van Artus Quellinus voorstellend Mercurius, de Ro-meinse god van de handel

Afb. 18 Titelpagina J. Phoonsen, Wissel-styl tot Amsterdam (1676) Afb. 19 Wissel uit Londen, 14 december 1609

Afb. 20 Amsterdamse prijscourant, 16 februari 1654

Afb. 21 Wijze van noteren van wisselkoersen in Amsterdam Afb. 22 Wisselkoersbriefje Amsterdam, 19 november 1691

Afb. 23 Creditnota discontering wissel van 1.000 pond Vlaams in Amsterdam Afb. 24 Titelpagina M. van Velden, ’t Onderrecht des wissels (1647)

Afb. 25 De Amsterdamse beurs van Hendrick de Keyser in 1612

Afb. 26 Job Berckheyde, De binnenplaats van de Amsterdamse beurs (1668) Afb. 27 Wisselkoersbriefjes uit Venetië

Afb. 28 Allegorische voorstelling van de handel in Amsterdam. Gesitueerd in het interieur van de Wisselbank

Afb. 29 Titelpagina van J. le Moine de l’Espine, Den Koophandel van Amsterdam (1704)

Afkortingen

AWB Archief Wisselbank

CBS Centraal Bureau voor de Statistiek

IISG Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis Amsterdam KB Koninklijke Bibliotheek 80 87 90 91 91 92 93 94 99 103 105 106 122 176 178 201 203 205 209 214 223 227 233 240 245 264 268

(8)

NA Notarieel Archief

NEHA Nederlandsch Economisch-Historisch Archief SAA Stadsarchief Amsterdam

VOC Vereniginde Oost-Indische Compagnie WIC West-Indische Compagnie