Hoog Dalem : motivaties, verwachtingen en ervaringen van
bewoners
Citation for published version (APA):
van Summeren, L. F. M., & Mourik, R. M. (2016). Hoog Dalem : motivaties, verwachtingen en ervaringen van bewoners. Duneworks.
Document status and date: Gepubliceerd: 01/01/2016 Document Version:
Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record Please check the document version of this publication:
• A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can be important differences between the submitted version and the official published version of record. People interested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit the DOI to the publisher's website.
• The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review.
• The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and page numbers.
Link to publication
General rights
Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain
• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal.
If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, please follow below link for the End User Agreement:
www.tue.nl/taverne
Take down policy
If you believe that this document breaches copyright please contact us at:
openaccess@tue.nl
providing details and we will investigate your claim.
Hoog Dalem:
Motivaties, verwachtingen en
ervaringen van bewoners
Dit onderzoek is gedaan in opdracht van STEDIN.
Eindhoven, augustus 2016
Luc van Summeren en Ruth Mourik DuneWorks
Samenvatting bewonersonderzoek Hoog-Dalem
Inleiding
In de Gorinchemse nieuwbouwwijk Hoog-Dalem hebben ongeveer 50 huishoudens meegedaan aan een pilot opgezet door STEDIN, ABB, KPN en Heijmans. Hoog-Dalem is een all-electric wijk waarin woningen geen gasaansluiting meer hebben en in plaats daarvan gebruik maken van elektrische kookplaten en een warmtepomp die zorgt voor verwarming en voor warm water. Fossiele brandstoffen zullen in toenemende mate vervangen worden door elektriciteit waardoor de belasting van het elektriciteitsnet zal toenemen.
Deze pilot richtte zich dan ook op het testen van- en het leren over een innovatief energiesysteem met als doel het lokaal matchen van vraag en aanbod, om zo de belasting van het elektriciteitsnet te verlagen. Lokaal opgewekte elektriciteit wordt opgeslagen in accu’s in plaats van dat het terug geleverd wordt aan het elektriciteitsnet. De opgeslagen elektriciteit kan vervolgens op een gunstig moment gebruikt worden, bijvoorbeeld wanneer de belasting van het elektriciteitsnet relatief hoog is. De volgende elementen waren onderdeel van het in de pilot geteste energiesysteem:
1. Zonnepanelen waarmee bewoners zelf elektriciteit opwekken, deelnemers kregen korting op de aanschaf. 2. Accu’s om zelf opgewekte elektriciteit (of elektriciteit met nachttarief) op te slaan, ze hebben een relatief kleine opslagcapaciteit en werken automatisch op de achtergrond.
3. Slimme meter & meet- en regelsysteem om energiestromen in de woning te monitoren en sturen (o.a. opwek, opslag, verbruik grootverbruikers). 4. Webportaal om de energiestromen inzichtelijk te maken voor bewoners. Daarnaast kunnen zij met de
Smart Start functie de wasmachine en vaatwasser op
een gunstig moment laten starten, bijvoorbeeld wanneer zelf opgewekte elektriciteit beschikbaar is.
(Afbeelding eigendom projectpartners)
Bewonersonderzoek
Bovenstaand systeem werd getest bij mensen thuis en dus zijn acceptatie en effectief gebruik ervan van belang voor succesvolle toepassing. Daarom is als onderdeel van deze pilot een bewonersonderzoek uitgevoerd door DuneWorks. In dit onderzoek zijn voor- en na ingebruikname respectievelijk 29 en 21 huishoudens geïnterviewd. Tijdens de eerste fase (vooraf) lag de focus op verwachtingen van deelnemers m.b.t. proces en de nieuwe systemen. Vragen werden gesteld over wat deelnemers hoopten en verwachtten ermee te kunnen doen en wat ze daarvoor nodig dachten te hebben. In fase twee (achteraf) lag de focus voornamelijk op het proces, het gebruik van- en de ervaringen met de nieuwe systemen. Er werden vragen gesteld over waarom mensen wel of geen gebruik maakten van de systemen, of ze begrepen hoe ze werken en hoe ze verbeterd kunnen worden. Daarnaast werden tijdens beide fases vragen gesteld over communicatie en begeleiding vanuit de projectpartners. De interviews waren semigestructureerd en bestonden voornamelijk uit open
vragen. De interviews zijn op verschillende manieren afgenomen: face-to-face, telefonisch en door middel van vragenlijsten per e-mail.
Hieronder volgt een samenvatting van de bevindingen van het bewonersonderzoek. Ook zijn een aantal cartoons toegevoegd, deze dienen puur ter illustratie en ze weerspiegelen dan ook geen waargebeurde situaties binnen de pilot.
Bevindingen
Het bewonersonderzoek laat zien dat bestaande routines, specifieke behoeften, het dagelijkse leven en verschillen binnen huishoudens (man en vrouw) van grote invloed zijn op de acceptatie en het uiteindelijke gebruik van het energiesysteem. Hier moet bij de ontwikkeling en installatie al rekening mee gehouden worden zodat het systeem voldoende aan zal sluiten bij de wensen en behoeften van bewoners. Op deze manier zullen deelnemers beter gemotiveerd en in staat zijn om optimaal gebruik te maken van het energiesysteem, zodat het niet alleen in theorie maar ook in de praktijk bij zal dragen aan het beter afstemmen van energievraag en –aanbod.
Hieronder gaan we achtereenvolgens verder in op bevindingen in het bewonersonderzoek met betrekking tot motivaties, de voorbereiding en installatie, ingebruikname van het systeem, verschillen binnen huishoudens en begeleiding van bewoners.
Motivaties
De huidige wet- en regelgeving heeft grote invloed op de mate waarin het aantrekkelijk is voor mensen om hun elektriciteitsverbruik te verschuiven naar een ander moment op de dag. Vanwege huidige salderingsmogelijkheden1 is het voordelig om zelf opgewekte elektriciteit terug te leveren aan het net, hierdoor biedt verschuiving van energieverbruik naar momenten waarop men zelf energie opwekt momenteel weinig voordelen voor bewoners. Daarnaast stimuleren huidige dag- en nachttarieven niet om overdag energie te gebruiken. Maar mensen doen niet alleen mee als consument (‘what’s in it for me’), maar ook als burger. Uit interviews bleek dat niet alleen de korting op zonnepanelen maar ook de mogelijkheid om een (maatschappelijke) bijdrage te leveren belangrijke motivaties zijn om deel te nemen aan de pilot. Deelnemers noemden verschillende motivaties zoals de behoefte om inzicht te krijgen in het energieverbruik van grootverbruikers zoals de warmtepomp; om het energieverbruik te verlagen; om te pionieren en innovatief bezig te zijn; om een steentje bij te dragen aan de ontwikkeling van duurzame technologieën en daardoor ook aan verbetering van het milieu.
Voorbereiding en installatie
Deelnemers van de pilot zijn dan ook in veel gevallen bereid te investeren om de pilot te laten slagen. Zij investeren in de vorm van geld, tijd en vrije dagen en daarnaast tolereren zij overlast en stellen zij hun woning open voor vreemde mensen en technologieën. Ze vinden het wel belangrijk dat deze investering erkend wordt en dat zij, zeker bij vertragingen en onvoorziene zaken, goed op de hoogte
1 Huishoudens betalen momenteel alleen belasting en leveringskosten over het gesaldeerde
gehouden worden over de voortgang van de pilot. Daarnaast willen degenen die hun woning openstellen voor nieuwe systemen inspraak hebben in waar deze geplaatst worden. Zodat de overlast minimaal zal zijn en tegelijkertijd effectief gebruik mogelijk wordt gemaakt. Deze flexibiliteit is mogelijk cruciaal voor de acceptatie van dit systeem in toekomstige grootschalige uitrol.
Daarnaast zijn er ook deelnemers die graag willen meedenken en een bijdrage willen leveren aan de ontwikkeling van de technologie, bijvoorbeeld door feedback te kunnen leveren via de Webportaal. Ook zijn veel deelnemers bereid om de Webportaal en Smart Start functie voor een periode actief te gebruiken als dat nieuwe inzichten op kan leveren. Zij willen bijdragen aan de pilot om een maatschappelijke bijdrage te leveren maar ook vanuit solidariteit ten opzichte van de pilotpartners als gevolg van de korting op de zonnepanelen. Maar deelnemers stellen dan wel de voorwaarde dat zij op de hoogte gehouden worden over resultaten en geleerde lessen.
Ingebruikname
Deelnemers wonen in één huis en willen dan ook graag dat het nieuwe energiesysteem geïntegreerd worden met bestaande installaties. Zo gaven ze aan dat ze willen dat de warmtepomp en elektrische kookplaten gebruik maken van opgeslagen elektriciteit om zo het energieverbruik van deze grootverbruikers te beheersen. Daarnaast willen deelnemers weten wat er met het systeem zal gebeuren na de pilot. Blijft alles werken en blijven de projectpartners aanspreekpunt in geval van storingen en bij onderhoudsvragen?
Ten aanzien van de zonnepanelen laat het onderzoek zien dat deelnemers niet alleen behoefte hebben aan inzicht in hoeveel de zonnepanelen opwekken, maar ook aan referentiewaarden waarmee ze in kunnen schatten of de panelen optimaal werken of dat ze bijvoorbeeld schoongemaakt moeten worden.
De meeste deelnemers gaven verder aan dat ze veel toekomst zien in accu’s, zeker wanneer de mogelijkheid van saldering voor zelfopgewekte elektriciteit wegvalt. Wel is er behoefte aan inzicht in de werking van de accu: hoe hij is aangesloten en wanneer hij op- of ontlaad en waarom. Wanneer dit onduidelijk is weten mensen niet of de accu optimaal werkt, wel of geen voordelen biedt en hoe ze optimaal gebruik kunnen maken van de mogelijkheden die de accu te bieden heeft.
Als onderdeel van de pilot is een Webportaal ontwikkeld om deelnemers inzicht te geven in verbruik, opslag en opwek van energie. Veel deelnemers gaven aan dat hun interesse in de Webportaal naar verloop van tijd afnam. Men was vooral in het begin geïnteresseerd in de opbrengst van de zonnepanelen en het verbruik van grootverbruikers, zoals de warmtepomp, maar nadat men hier beter inzicht in had verkregen nam deze interesse in veel gevallen af. Verder noemden deelnemers een aantal voorwaarden waaraan de Webportaal moet voldoen voordat zij er effectief gebruik van
kunnen en willen maken. Zo noemden ze het belang van real-time, cumulatief en historisch vergelijkende informatie; voldoende gebruiksvriendelijk (snel kunnen inloggen, duidelijk afleesbare grafieken en/of tabellen, etc.); referentiewaarden om te kunnen controleren of alles naar behoren werkt; meldingen bij storingen of sterk afwijkend energieverbruik; informatie over de laadtoestand van de accu en integratie van alle relevante informatie in de webportaal zodat andere apps en websites overbodig worden. Dit laatste is relevant omdat er veel ‘concurrerende’ applicaties en informatiemedia zijn, zoals de omvormer en applicaties die horen bij de zonnepanelen en updates van het energiebedrijf over gebruikte en terug geleverde energie. In plaats van het overbodig maken, zouden projectpartners ook kunnen kiezen om nauw aan te sluiten bij applicaties die al gebruikt worden door deelnemers.
Daarnaast beschikt de Webportaal ook over een Smart Start functie die gebruikt kan worden om de wasmachine en vaatwasser op een gunstig moment te laten starten, bijvoorbeeld wanneer er zelf opgewekte elektriciteit beschikbaar is. Deelnemers gaven aan dat routines m.b.t. het gebruik van de vaatwasser en wasmachine momenteel vooral gevormd worden door praktische overwegingen. Bewoners maken vaak op vaste tijden gebruik maakt van deze apparaten. Zo starten bewoners de vaatwasser vaak ‘s avonds zodat ze de volgende ochtend de vaat eruit kunnen halen en tevens gebruik kunnen maken van goedkopere nachtstroom. Daarnaast gebruiken bewoners de wasmachine wanneer zij voldoende tijd hebben om de was eruit te halen en te drogen, vaak is dit in het weekend en/of in de avonduren. Tijdens de interviews noemden deelnemers enkele voorwaarden waaraan een Smart Start functie moet voldoen voordat ze zullen overwegen er regelmatig gebruik van te gaan maken. Ten eerste moet de Smart Start functie goed passen binnen het dagelijkse leven/ritme van mensen en gemakkelijk te gebruiken zijn. Ook willen ze een tijdsinterval kunnen kiezen waarin de Smart Start geactiveerd wordt, alleen een uiterlijke eindtijd is onvoldoende. Daarnaast moet de Smart Start functie praktische voordelen bieden
en huishoudelijke taken gemakkelijker maken, bijvoorbeeld door een melding te geven op de telefoon wanneer de was klaar is of door de mogelijkheid te bieden apparaten op afstand te kunnen bedienen. Deze praktische voordelen zijn extra belangrijk omdat de Smart Start functie momenteel weinig tot geen financiële voordelen biedt (doordat men zelf opgewekte elektriciteit tegen een gunstig tarief kan terug leveren).
Verschillen binnen huishoudens
Iets anders wat van grote invloed is op het gebruik van de Webportaal en Smart Start functie is dat er grote verschillen zijn tussen mannen en vrouwen. Het bewonersonderzoek liet zien dat mannen veelal meer interesse hebben in de technologie en in mogelijke energie- en kostenbesparingen. Vaak zijn zij dan ook degenen die pilotbijeenkomsten bijwonen, de nieuwsbrieven van de pilot lezen, op de hoogte zijn van de werking en dus ook in staat zijn om gebruik te maken van de Webportaal en Smart Start
functie. Vrouwen daarentegen zijn hier vaak minder in geïnteresseerd in- en van op de hoogte. Tekenend hierbij is dat in een aantal
gevallen de man erg veel moeite heeft moeten doen om de vrouw te overtuigen om mee te doen aan de pilot. Echter zijn het vaak de vrouwen die veelal gebruik maken van de wasmachine en vaatwasser, terwijl zij nauwelijks gebruik maken van de Webportaal en de Smart Start functie. Het is daarom van belang dat projectpartners zich richten op alle gezinsleden en niet alleen op de (veelal mannelijke) contactpersonen. Begeleiding
Naast de verschillen tussen mannen en vrouwen zijn ook andere zaken van belang voor (juist) gebruik van het systeem. Uit het bewonersonderzoek bleek dat deelnemers vaak niet goed begrijpen hoe de verschillende elementen (samen)werken en hoe ze kunnen monitoren of alles naar behoren werkt. Daarnaast gaven veel deelnemers aan dat alleen het verkrijgen van uitleg en informatie onvoldoende is om goed gebruik te kunnen maken van het systeem. Veel mensen willen de voor hun onbekende systemen onder begeleiding kunnen uitproberen, zodat zij kunnen ervaren hoe het werkt voordat ze er zelf gebruik van zullen gaan maken. Bestaande contactmomenten met projectpartners kunnen hiervoor gebruikt worden, maar mogelijk zijn extra
contactmomenten nodig. Een optie is om enthousiaste en geïnteresseerde deelnemers te trainen en in te zetten als ambassadeurs die op hun beurt andere deelnemers begeleiden en helpen. Doordat deze ambassadeurs zelf ervaring hebben met het nieuwe systeem zullen zij beter in staat zijn om vanuit hun eigen ervaring andere deelnemers te helpen om het een plek te geven in hun dagelijkse leven. Deze ondersteuning is belangrijk omdat nieuwe routines in de eerste maanden na de installatie gevormd worden en deze daarna nog moeilijk te veranderen zijn.
