Ervaringen betreffende de verwildering van krokusoorten: Crocus chrysanthus (Herb.) in Nederland ingeburgerd?

Ervaringen

betreffende

de

_verwildering

van

krokussoorten:

Crocus

_chrysanthus

_(Herb.)

Herb. in Nederland

_ingeburgerd?

Ger Londo

_(IBN-DLO,

Postbus

_23,

6700 AA

_Wageningen)

Experiences concerningthe runningwild of Crocus _species: Crocuschrysanthus(Herb.) Herb.established in the Netherlands?

In the_naturegardenof the author in_{Scherpenzeel(centre}of the_Netherlands)anumber of Crocus specieshave been introduced. Of thespecies floweringin spring onlythree increased in numbers (alsoby seed)andran wild in various grasslandtypes(hayfield) and in ‘haylawn’ (hayfield in springand lawn in the_rest of the_year):C.chrysanthus (Fig.3),C. tommasinianus(Fig.2),and C.

vernussubsp.vernus(Fig.1).In the Dutch Flora ¹C. flavus cv. ‘Luteus’(Fig.4),C. tommasinianus and C. vernus arementioned asspecies runningwild,butnotC.chrysanthus.However,the latter specieshas been often introduced in urban areasand hasrun wild in vergesand lawns. Of the Crocus_{species flowering}in_autumnonlyC.speciosusshowedalightincrease.

Inleiding

In Nederland komentweekrokussoortenvoordie vaak verwilderenenals

stinzen-planten

beschouwd_worden,

_namelijk

Crocus tommasinianus Herb.

_{(Boerenkrokus)}

enC. vernus

(L.)

Hill

(Bonte krokus).

1 2 3 Daarnaast wordt nog C.

flavus

Weston

(Gele krokus)

vermeld als 'zelden verwilderd in

_graslanden

e.d.'.1Het_gaat

_daarbij

vooral

_{(of uitsluitend?)}

om decv. ‘Luteus’

_(Hollandse

_{gele krokus).}

Veel andere krokussoorten

_zijn

in cultuurmaar worden niet als verwilderdvermeld; het betreft in totaal 30krokussoorten, merendeels

_afkomstig

uit

_bergstreken

in Midden-en

Zuid-Europa,

de KaukasusenKlein-Azië.4

Gorteria 24(1998) 13

Ervaringen

in

_eigen

tuin

Hetgrootstedeelvan

mijn

tuin in

_Scherpenzeel

iseennatuurtuin.5Via

kleinschali-ge

natuurontwikkeling zijn soortenrijke graslanden

ontstaan, zowel opde

oorspron-kelijke grond

(eenhumeuze

_zandgrond

_{wegens vroegere}

_{plaggenbemesting:}

zoge-naamd 'oud

_bouwland')

als

op

aangevoerde grondsoorten,

o.a.klei, lössen

mergel.

Daarnaast is ondermeergazon,

hooigazon

enborder

aanwezig.

Het

_hooigazon

is

eentussenvormvanhooilandengazon; in het

voorjaar groeit

het gras

hoog

open na

het hooien in

_juni

_{wordt het als gazon beheerd. De}naam

hooigazon

is

_gekozen

naar

analogie

van 'hooiweide'meteen

afwisseling

vanhooienenbeweiden.

6

Sinds 1965 heb ik

_[vooral

in het

_(hooi)gazon

en in de

border,

maarook hieren

daar in het

_hooiland]

11 krokussoorten

_{aangeplant (Tabel}

_1).

Slechts enkele

daar-vanhebben zich sterk

uitgebreid,

zowel in het

(hooi)gazon

als in hetpermanente hooiland

opde diverse

grondsoorten, namelijk

C. vernus

(Fig.

1),

C. tommasinia-nus

(Fig. 2)

enC.

_{chrysanthus (Herb.)}

Herb.

_{(Fig. 3).}

Deze

_{voorjaarssoorten}

ver-tonen naast

_{vegetatieve vermeerdering,}

waardoor_{grotegroepen ontstaan, ook veel}

vestiging

uit zaad. In minderemate is dit het

_geval

metC.

_speciosus

M.Bieb.,een

herfstbloeier die_vaneind

september

tot

begin

november bloeit.

Crocus

_flavus

cv. ‘Luteus’

_{(Fig. 4)}

breidde zich

_aanvankelijk

wel

_vegetatief

uit,

maar

liep

daarna sterk_terugen isnu,ongeveer 30

jaar

na

aanplant,

nagenoeg uit de tuin verdwenen.

_Vestiging

uit zaad van deze soort heb ik _{nooit waargenomen,} evenmin als van de

kleinbloemige

botanische vorm van C.

flavus

die als 'var.

flavus

'

dooreen

kwekerij

werd

_aangeboden.

Tussen C. vernus

subsp. albiflorus

(Kit. ex

Schuit.)

Asch. & Graebn.

_(de

aan

velen bekende

_{kleinbloemige,}

witte krokus van

bergweiden

ino.a. de

Alpen

ende

Pyreneeën)

ende

grootbloemige subsp.

vernus

(=

C.

_neapolitanus

Mord. &Lois.; uit Zuid-_en

_{Zuidoost-Europese}

_gebergten)

bleek in de tuineen grootverschil te bestaan

_(Tabel

_{1). Subsp. albiflorus}

hieldtotnogtoe wel standmaarbreidde zich

niet uit. In tuinenen

bij

verwildering

gaat het steeds om

subsp.

vernus. De

overige

soorten waren binnen enkele

_jaren

verdwenen als ze in

_(hooi)gazon

of hooiland werden

_aangeplant;

ze

zijn

meer

geschikt

voor de border. Alleen C.

kotschyanus

K.Koch hield hetwat

_langer

uitmaarbloeide niet_{meer na}heteerste

jaar.

Detaxa C. vernus

subsp.

vernus enC. tommasinianus

_groeien

zowel

_talrijk

in het

_(hooi)gazon

_{als in het hooiland op de hiervoor vermelde}

_{grondsoorten,}

zowel

kalkrijk

als kalkarm. Crocus

_chrysanthus

heefteen

duidelijke

voorkeurvoor

(hooi)-gazonenkomt minderenslechts

_{plaatselijk talrijk}

in het hooilandvoor.Permanent gazon,vooral wanneer het al vroegin het

voorjaar gemaaid

wordt, is voor alle krokussoorten minder

_geschikt

omdat de bladente

vroeg worden

afgemaaid;

pas in mei_gaathet blad verdorren.

Discussie

Het

_gedrag

van C. vernus enC. tommasinianus in

_mijn

natuurtuin komt overeen

met

_hetgeen

in de literatuur wordt vermeld. Het

_{zijn geschikte}

soorten voor

verwil-dering

in

_(hooi)gazon

en

grasland.

7Gezien

_{mijn ervaringen}

betreffende C.

_flavus

is

Herb. Crocustommasianus Fig.2.

(L.)Hill Crocus vernus_subsp.vernus

Gorteria 24(1998) 15 (L.)Hill

Crocusflavuscv. ‘Luteus’ Fig.4.

(Herb.)Herb. Crocus_chrysanthus

de kans _groot dat het ook elders slechts_gaatomdoor demens

verspreide

knollen die _een

_tijdlang

kunnen standhoudenmaar dat geen

vestiging

uit zaad

plaats-vindt. Voorjaarskrokussen Crocusancyrensis angustifolius chrysanthus flavuscv. ‘Luteus’ flavusvar.flavus minimus sieberi tommasinianus

vernussubsp. albiflorus

vernussubsp.vernus

versicolor var.picturatus

Herfstkrokussen Crocuskotschyanus

speciosus

verwildering

eigenwaarn. volgensflora

++ o + o ? ++ ++ o ++ ++ +

Het gedragvankrokussoorten na_aanplantin (hooi)gazonen hooiland in de natuurtuin vande auteurvergelekenmet gegevens in Heukels'FloravanNederland.1De nomenclatuurdermeeste soortenis die volgensFloraEuropaea.8CrocusancyrensisenC.kotschyanusworden daarin niet vermeld (desoorten komen in Klein-Azië voor); voorde naamgeving werd hier de Flora der gekweekte kruidachtigegewassen4aangehoudenevenals voorC. versicolor var.picturatus.De naam"cv. ‘Luteus’” vanC.flavusisvolgensHeukels'FloravanNederland.1

eigen waarnemingen:

++ soortheeft zich(ookgeneratief)sterk_uitgebreid

+ soortheeft zich(ookgeneratief) matig uitgebreid

o soortheeft _{lange tijd standgehouden}enzichsoms tijdelijk vegetatief uitgebreid;

waar-schijnlijk verdwijntsoortop den duur •

soorthieldnaaanplantvele_jarenstand,breidde zich niet uitenbloeide nietmeernahet eerstejaar; uiteindelijk verdwenen

- soortis enkelejarennaaanplantverdwenen ? _nog nietbekend,soort recentaangeplant

volgensHeukels' FloravanNederland: ++ verwilderd opbuitenplaatsen,

stinzenenweilanden

+ zelden verwilderd ingraslandene.d.

Crocus

_chrysanthus

heeft zich niet alleen in

_mijn

tuinna

aanplant

sterk

uitge-breid,maarook elders in de bebouwde

omgeving

heb ik dat

regelmatig gezien.

De

soort wordt veel in

_openbaar

_groen

_aangeplant

en verwildert

vervolgens.

Onder

meerheb ik dat in bermen in AmersfoortenBarneveld waargenomen. Buiten

be-bouwde kommmen

_schijnt

de soort

(nog)

niet verwilderdvoor tekomen hoewel Tabel

_{1. Gedrag}

van Krokussenna

aanplant.

verwildering

eigenwaarn. volgensflora

Voorjaarskrokussen

Crocusancyrensis

-angustifolius

-chrysanthus ++

flavuscv.'Luteus' o +

flavusvar.flavus o

minimus ?

sieberi

tommasinianus ++ ++

vernussubsp. albiflorus 0

vernussubsp.vernus ++ ++

versicolor var.picturatus

-Herfstkrokussen Crocuskotschyanus

speciosus +

Het gedragvan krokussoorten na_aanplantin (hooi)gazonenhooiland in de natuurtuin vande auteurvergeleken metgegevens in Heukels'FloravanNederland.1 De nomenclatuurdermeeste soortenis die volgensFloraEuropaea.8Crocusancyrensis enC.kotschyanusworden daarin niet vermeld (de soorten komen in Klein-Azië voor); voorde naamgevingwerdhier de Florader gekweekte kruidachtige gewassen4aangehoudenevenals voorC. versicolor var.picturatus.De naam"cv. 'Luteus'"vanC.flavusis_volgensHeukels' FloravanNederland.'

eigen waarnemingen:

++ soortheeft zich(ookgeneratief)sterk_uitgebreid

+ soortheeft zich_{(ookgeneratief) matig uitgebreid}

o soort heeft lange tijd standgehoudenenzichsoms tijdelijk vegetatief uitgebreid;

waar-schijnlijk verdwijntsoortop den duur •

soorthield naaanplantvele_jarenstand,breidde zich niet uitenbloeideniet meernahet eerstejaar; uiteindelijk verdwenen

- soortis enkelejarennaaanplantverdwenen ? _nog niet bekend,soort recentaangeplant

volgensHeukels' Flora _vanNederland:

++ verwilderd opbuitenplaatsen , stinzenenweilanden;

Gorteria 24

₍₁₉₉₈₎

17 daar zeker kans op is daar desoortzich alseen echte

stinzenplant

gedraagt.

Een

aansporing

voorfloristenom eensop desoort te letten!

Aan het eindvandit artikel worden kenmerkenvanC.

chrysanthus genoemd

die

bij

de

_{herkenning behulpzaam}

kunnen

_zijn.

Het

_lijkt

me zinvolom de soortin een

volgende

druk vanHeukels' FloravanNederland optenemen. Het

_natuurlijke

ver-spreidingsgebied

van C.

_chrysanthus

omvatdeBalkan,Oost-Roemeniëen Klein-Azië.4 8

Omdat ook C.

_chrysanthus

voor

verwildering geschikt

is,heb ik desoort naast C. vernus en C. tommasinianus opgenomen in de

soortenlijst

van "Tuin vol wilde

planten".

6Daar desoort _{nog geen Nederlandse}naamhad,heb ikerde

toepasse-lijke

naam

'Vroege

krokus' aan gegeven. Het is

namelijk

de vroegstbloeiende krokussoort die in zachte winters al in de eerste helftvan

januari

kan bloeien

(Tabel

2).

In

_mijn

natuurtuin,waarik de

vegetatieontwikkelingen

jaarlijks bijhoud,

heb ik

totnog niet de indruk

gekregen

dat de

_vestiging

en

uitbreiding

vankrokussoorten

nadelige

effecten op de

overige graslandflora

heeft. Dat zal ondermeertemaken hebbenmetde vroege

vegetatieperiode

van de krokussen in een

tijd

dat andere

graslandsoorten

nog

nauwelijks groei

vertonen.

Crocus chrysanthus tommasinianus flavuscv.‘Luteus’

vernussubsp. vernus

januari februari maart april

* * * xxx xoo o

* * xxx xoo oo

* * x xxo oo

* * x x xxx oo

Kenmerkenvan Crocus

chrysanthus

Zoals de

_{wetenschappelijke}

naamal

aangeeft, zijn

de bloemenvanC.

chrysanthus

vannature

geel:

van

lichtgeel

tot

donkergeel.

8Van desoortbestaan diverse cultuur-variëteiten,meestal variërendvan

crèmekleurig-lichtgeel

tot

oranjegeel.

Daarnaast

zijn

er ook witteen lichtblauwe variëteiten(Tabel 3). De bloemdekbladen

_zijn

onderaan meestal donkerder

_{gekleurd, bruinachtig}

of

_grijs

tot purper,een

verschil-kenmerkmetde

_{eenkleurig oranjegele}

bloemenvanC.

flavus

cv. ‘Luteus’.

Door de kleine (meestal

gele)

bloemen, de _{vroege bloei} en de zeer smalle

bladen is C.

_chrysanthus

_gemakkelijk

van de andere in Nederland verwilderde

krokussoortenteonderscheiden

_{(Tabel 3).}

* bloei in(zeer)zachte winter

x periodewaarin soortmeestal inbloei staat o bloei in koude winter envoorjaar

Tabel 2.

_Bloeitijden

van de in Nederland verwilderd

aangetroffen

krokussoorten. De bloei is per decade aangegevenenis

gebaseerd

op

waarnemingen

in de natuur-tuin_vandeauteur.

januari februari maart april

Crocuschrysanthus * * * XXX X 0 0 0

tommasinianus * * XXX X 0 0 0 0

flavuscv. 'Luteus' * * X X X 0 0 0

vernussubsp.vermis * * X X XXX 0 0

* bloei in (zeer)zachte winter

x _periodewaarinsoortmeestal inbloei staat o bloei in koude winter envoorjaar

Crocus _chrysanthus

cv. ‘Luteus’

flavus tommasinianus vernus

subsp. vernus

bloemkleur _{geel, oranje-} lichtlila wittot

wit, geel tot paars

lichtblauw _paarsblauw lengtebloemdek- 2-3,5 3-4,5 2,5-4 3-6 bladen incm aantalvliezige 2 2 11 schutbladen bladbreedte inmm volgens: eigen waarnemingen 1—2(—3) 2—4(—5) 1,5—4(—6) (2,5—)4—8(—12) Heukels'Fl. Ned.1 2-4 4-9 Fl.gekweektekr.4 2-4 2-3 6-8 FloraEuropaea8 0,5-2,5 2,5-4 2-3 4-8

1. R.vanderMeijden, 1996. Heukels' FloravanNederland,22e druk. Groningen. 2. E. J.Weeda,1994. NederlandseOecologischeFlora5. Amsterdam.

3. P.A. Bakker & E.Boeve,1985.Stinzenplanten.'s-Graveland.

4. B.K.Boom,1970. Flora dergekweekte kruidachtigegewassen, 2e druk.Wageningen. 5. G.Londo,1977. Natuurtuinen en-parken. Zutphen.

6. G. Londo& J. denHengst, 1993. Tuin vol wildeplanten.Warnsveld.

7. G.Londo,1997. Welke krokussoorten zijn geschiktvoorverwildering?Oase 7: 19-20. 8. T.G. Tutinetal., 1980. Flora Europaea5.Cambridge.

C.

_vernus).

vermeld dat deze soort behaarde helmdraden heeft. Alle door

_mij

onderzochte

exemplaren,

zowel in

_mijn

tuin als in de Botanische Tuinente

Wageningen,

bleken kale helm-dradentebezitten

(zoals

C. tommasinianus

wordt in diverse flora’s(o.a. in de twee

_{eerstgenoemde;}

niet in de Flora

_Europaea)

van

C.vernus

Ter

_{onderscheiding}

van

Opmerking.

Tabel 3.

_Enige

verschilkenmerkenvan de in Nederland verwilderde krokussoorten

volgens

eigen waarnemingen. Bij

de bladbreedten

_zijn

tussen

_haakjes

de

_weinig

voorkomende uitersten vermeld. Ter

_{vergelijking zijn}

ook de bladbreedten

_volgens

enkele flora’s weergegeven.

Crocus _chrysanthus

cv. 'Luteus'

flavus tommasinianus vernus

subsp.vernus

bloemkleur _{geel, oranje-} lichtlila wittot

wit. geel tot paars

lichtblauw paarsblauw lengtebloemdek- 2-3,5 3-4,5 2,5-4 3-6 bladen incm aantalvliezige 2 2 1 1 schutbladen bladbreedte inmm volgens eigen waarnemingen l-2(-3) 2-4(-5) l,5-4(-6) (2,5-)4-8(-12) Heukels'Fl. Ned.' 2-4 4-9 Fl.gekweektekr.4 2-4 2-3 6-8 FloraEuropaea8 0,5-2,5 2,5-4 2-3 4-8