De Nederlandse Sociaal-Demo-cratische Arbeiderspartij kreeg sedert haar stichting in 1894 steeds meer het karakter van een der zuilen waarop de samenle-ving rustte. Men had wei steeds kritiek op de wijze waarop de katholieken en protestanten hun eigen zuilen inrichtten ( eigen scholen, ziekenhuizen, woning-bouwcorporaties, vakverenigin-gen, politieke partijen, jeugd-en geitenfokverenigingen en derge-lijke) en zich zo steeds meer iso-leerden van de rest van de sa-menleving. Maar zelf bouwde men naarstig aan de rode familie: de partij, het Nederlands Ver-bond van Vakverenigingen, de Arbeiders Jeugd Centrale, de Stem des Yolks, 'eigen' coopera-ties enzovoort - aileen de school bleef openbaar.
De socialistisch denkenden ter linkerzijde van de SOAP, in hoofdzaak de Communistische Partij Nederland en de Revolu-tionair Socialistische Arbeiders Partij, bleven sekten die in bitte-re tegenstelling tot de maat-schappij stonden; de SOAP daar-entegen verwachtte langs de wettige, parlementaire weg de macht te kunnen overnemen en het socialisme te kunnen vesti-gen. Bij de afwijzing van het Russische bolsjewisme door het Nederlandse burgerdom sloot men zich gaarne aan.
Het opkomend fascisme in Italie, het nationaal-socialisme in Duitsland, het franqliisme in Spanje werden in Het Volk en elders bestreden, maar slechts met wettige middelen. Van een Volksfront met de communisten tegen het opkomend oorlogsge-vaar in Nazi-Duitsland als in zui-delijker streken wilde men hele-maal niets weten: de terzelfder tijd in Rusland woedende
s 8t.o 5 '995 TUSSEN AANPASSING EN VERZET
De
snAP
tijdens de
oorlog
Een impressie
REIN VAN DER LEEUW
Oud-directeur van het lnternationaal lnstituut voor Sociale Geschiedenis
machtsstrijd tussen Stalin en zijn concurrenten in de bolsjewisti-sche partij -denk aan de schande-lijke processen tegen de oude medestanders van Lenin- maakte een gezamenlijk optreden onmo-gelijk.
Twee bekende incidenten vertraagden het ingroeiproces: de 'vergissing' van Pieter Jelles Troelstra na afloop van de Eerste W ereldoorlog - hij dacht dat de revolutie in Duitsland, die keizer Wilhelm 11 verjoeg als reactie op een verloren oorlog, ook naar ons land zou overslaan - en de muiterij in Nederlands Indie op de kruiser De Zeven Provincien, die cnkele dagen na Hiders over-name van de macht plaatsvond. Uiteindelijk bevestigden deze incidenten dat revolutionaire actie in Nederland geen kans maakt.
Het beginselprogramma der soAP van 1 9 3 7, geesteskind van vooral Dr. H.B. Wiardi Beck-man, trachtte het isolement waarin de partij vanaf haar op-richting vertoefde, te doorbre-ken: antimilitarisme en marxis-me moesten het veld ruimarxis-men. De gezindheidssocialist Koos Vor-rink, tot dan Ieider van de Arbei-ders Jeugd Centrale, werd tot voorzitter gekozen.
In Belgie had Hendrik de Man groot succes gehad met zijn ver-nieuwing van het socialisme en zijn Plan van de Arbeid. In Nederland zorgden Hein Vos en Jan Tinbergen voor een knappe Nederlandse adaptatie, die de propaganda voor de partij nieuw Ieven inblies, maar bij gebrek aan politieke invloed der partij aan realisering niet toekwam.
De eer gered
In augustus 1 9 3 9, bij het einde van het door Hendrik Colijn
-beht maa Ten part ze t1 vol~ de Dui Vor ben rom gen maa nog I stell gen rep1 nati Bij 1 In n wor vert voo: Soci bela waa met Yak err I gert her~ king van part I gan< Ned die' zen, succ ven. NV' geef dec Vee! moe zijnke
op tcien, over-vond. 1 deze bnaire ' kans der ld van Beck-_ment IT op- )rbre-lands-:
n.
De Vor-Arbei -rd tot ,eMan n ver-me enld.
In Vos en mappe lie de ·nieuw ·ekaan 'tij aan : einde Colijn s&._o5•995beheerste tijdvak, krijgt de SDAP voor de eerste
maal regeringsverantwoordelijkheid. Jan van den
Tempel en J.W. Albarda, fractievoorzitter van de
partij in de Tweede Kamer, worden minister, wat
ze tot begin r 945 zullen blijven.
De Duitse overval op 1 o mei 1940 en de
daarop-volgende bezetting van ons land tot mei 1945 treft
de SOAP, ondanks alle waarschuwingen uit
Duitsland en Italie, onvoorbereid. Partijvoorzitter
Vorrink en hoofdredacteur Wiardi Beckman heb-ben zich Iaten mobiliseren. Vorrink heeft een
roman tisch plan om Amsterdam met een eigen
bur-gerwachtvendel tegen de Duitsers te verdedigen,
maar tracht, als de capitulatie overmijdelijk blijkt,
nog- te laat- naar Engel and uit te wijken.
Het eerste wat de bezetter doet is orde op zaken stellen bij de radio-omroep, waar tijdens de meida-gen een complete chaos heerste. De VARA had een
reputatie te verliezen bij het bestrijden van het
nationaal-socialisme; dat deed zij dan ook prompt.
Bij Het Volk wordt de bezetter nog sneller bediend.
In ruil voor een subsidie, die men bitter nodig had,
wordt de krant zo pro-Duits dat De Telesracif erbij verbleekt. In juli wordt M.M. R-ost van Tonningen, vooraanstaand lid van de Nederlandse Nationaal-Socialistische Beweging (NSB), door de bezetters
belast met de Ieiding der marxistische partijen,
waartoe de gehele rode familie gerekend wordt;
met uitzondering van het Nederlands Verbond van
Vakverenigingen (Nvv), dat de Ieiding van de
NSB-er H
.J.
Woudenberg aanvaardt.Het partijbestuur der s DA P daarentegen
wei-gert bij monde van Koos Vorrink, Kees
Wouden-berg en mevrouw Ribbius Peletier aile
medewer-king. Vorrink houdt een dappere rede, het begin
van een carriere in de illegaliteit, die de eer van de partij redt.
De SOAP kent ook zijn Judas Iskariot: de propa-gandist Tjerk van der Zee, die mag proberen in de Nederlandse Socialistische Werkgemeenschap allen die vanuit de SOAP de 'nieuwe orde' willen omhel-zen, te verzamelen. De NSWG wordt geen groot
ucces. Zij wordt na een eenjarig bestaan
opgehe-ven.
De gelijkschakeling van de Arbeiderspers - de NV van Nvv en SOAP, die onder meer Het Volk uit-geeft- en de VA RA gaat v]ot, met een slachtoffer:
de directeur van de Arbeiderspers, Y. G. van der
Veen, maakt een eind aan zijn Ieven wanneer hij
moet ervaren dat al zijn concessies aan de Duitsers
zijn val niet hebben kunnen tegenhouden.
Een vooraanstaande SDAP'er laat een afwijkend geluid horen: Willem Hubert Vliegen, de histori-cus van de partij, adviseert zo lang mogelijk door te
gaan met bet werk. Vliegen heeft men er na de
oar-log niet hard om gevallen, gezien zijn zeer
gevor-derde leeftijd, maar dat zijn voorbeeld in wijde
kring averechts gewerkt heeft staat vast.
Het aantal overlopers was overigens zeer ge-ring. Dat bet aantal aanpassers en functionarissen
die wat lang op hun stoel bleven zitten vee! en veel
groter was, mag niemand verbazen. Slechts zij die
in de meidagen besloten niet onder de Duitse
bezetting te willen Ieven, zoals Emanuel Boekman
en W.A. Bonger, hebben nooit compromissen
hoe-ven te sluiten. Ieder die tijdens de bezetting genoodzaakt was iets te verdienen, moest dat
vrij-wel dagelijks doen; ons gehele economische
appa-raat raakte ingeschakeld bij de oorlogvoering van de
vijand. Vijftig jaar na de bevrijding van ons land is
het ook mogelijk met een wat objectiever oog te
oordelen over goed en kwaad tijdens de bezetting. Het schema dat iemand of goed deed of fout was, gaat niet op, aile kleuren van de regenboog komen te voorschijn als men wat nauwkeuriger kijkt.
Een zwak seluid
Het is jammer, dat het partijbestuur de capitula tie
niet heeft voorzien en geen clandestiene organisatie
heeft opgezet, zoals de CPN en iets later de
Antirevolutionaire Partij deden. Willem Drees
-die in de loop van de bezettingsjaren de centrale
figuur in bet partijbestuur werd - adviseerde om voor de partij te bedanken. Zij liep leeg.
Partijsecretaris Kees W oudenberg - wei zeer goed
te onderscheiden van zijn foute broer- hield tot het einde van de oorlog gewestelijke en plaatselijke
functionarissen bij elkaar en trachtte er van te
maken water van te maken was. Het partijbestuur
bleef gedurende de bezetting in wisselende
samen-stelling, soms gereduceerd tot een driemanschap,
bijeenkomen. Het moest regelmatig worden
aange-vuld. Politiek en organisatorisch liet het van zich
horen in brochures, die meest een kleine oplaag
hadden en de doorsnee-partijgenoot zelden bereik
-ten.
Koos Vorrink en Wiardi Beckman werkten
lange tijd mee in de redactie van Het Parool, een der
belangrijkste ondergrondse bladen, niet altijd tot
hun genoegen daar redacteur Goedhart bezeten
was van zijn idee-fixe dat van de hele vooroorlogse
politick niets deugde - een in zijn algemeenheid
226
s &.o 5 '995
dwaze stelling. Het Volk bleef tot het einde van de
oorlog verschijnen in steeds geringere omvang.
Wiardi Beckman liet zich na de capitulatie niet meer zien op de krant, de door hem uitgezochte
opvolger als hoofdredacteur G.P.J. van Overbeek leverde het blad met huid en haar over aan de vijan-delijke propaganda. De v ARA was een minder lang
Ieven beschoren: in maart I94I werd de Rijks -radio-omroep gesticht en werden aile verenigingen geliquideerd.
Een bijzondere plaats neemt J. H. Scheps in Den Dolder in. Deze zelfstandige journalist en
evange-list liet, aanvankelijk onder eigen naam en bij zijn eigen uitgeverijtje Op de korte ao!f een hele reeks brochures het Iicht zien, waarin hij met succes
tr.achtte Ieiding te geven in sociaal-democratische zin, nu de normale kanalen dichtslibden. In het
bij-zonder zijn brochure tegen de Nederlandse Socia-listische W erkgemeenschap maakte diepe indruk.
Op het dagelijks Ieven tijdens de bezetting had de partij niet veel invloed. Bij de februaristaking
kwam ze, in tegenstelling tot de CPN, niet naar
voren. In de illegale pers kwam het sociaal-demo-cratisch geluid tot de zomer van I 944 slechts zwak
over. Ook in de april/mei-stakingen van I 943
speelt de partij geen rol van betekenis, toen de ver-zetsgeest zich over het gehele land intensiveerde. In het verzet slaat de Arbeiders Jeugd Centrale een wat betere figuur; ook zij was niet als zodanig
betrokken bij grote acties, maar haar leden waren in
tal van plaatselijke groepen werkzaam. Zowel de
AJC als de SOAP hadden nogal wat joodse leden,
waarvan er een aantal in allerlei werk actief bleef;
slechts weinigen haalden de eindstreep. Bij wijze van voorbeeld zij voor de partij hier de naam genoemd van Monne de Miranda, actief tot zijn
arrestatie en in Amersfoort doodgemarteld, en
voor de A J c de tekenaarster Fre Cohen , die vergif
nam na haar gevangenname.
Ook aan de Engelandvaarders leverde de partij haar aandeel: J.A.W. Burger bereikte - daartoe
verzocht namens de Koningin - de overkant van de Noordzee en werd benoemd tot minister van Binnenlandse Zaken. Hij bekleedde die functie tot begin I 945, toen hij in bevrijd gebied een radiorede
hield, waarbij hij het inmiddels ingestelde Militair Gezag kritisch besprak en zeer verstandige dingen
zei over zuivering en bijzondere rechtspleging. Hij had echter moeten begrijpen, dat men die dingen in het openbaar toen beter niet kon aanroeren en
werd ontslagen, waarop de beide andere
sociaal-democratische ministers aftraden. De partij stond
toen weer buiten de regering, maar dat zou niet langduren.
Aangaande de in de toekomst te voeren politiek ontwikkelden zich in hoofdzaak twee stromingen: een die de partij zo snel mogelijk wilde doen
herrij-zen en op basis van het programma van 1 9 3 7 wilde
deelnemen aan het herstel der democratie, inclusief
spoedige verkiezingen; en een tweede stroming,
die de basis der partij wilde verbreden, de verkie -zingen wilde uitstellen toter nieuwe partijvorming
zou hebben plaatsgehad op basis van de tweedeling progressief-conservatief (wat die begrippen ook mogen inhouden!) en het personalistisch socialisme
tot partijdoctrine wilde verheffen. Met de eerste stroming zijn onder andere de namen verbonden van Drees en Vorrink, met de tweede die van Wim Banning, Wim Thomassen en het illegale blad
Je
maintiendrai.
Wiardi Beckman kon aan de discussie niet meer deelnemen. Hij overleed op I 5 maart 1945 in het
concentratiekamp Dachau. Over zijn laatste maan-den zijn we voortreffelijk ingelicht, vooral door de passages die partijgenoot Nico Rost in zijn Goethe in Dachau aan hem gewijd heeft.
Vernieuwina?
Maar het liep allemaal anders: de bevrijding van
Nederland duurde van september 1944 tot mei
1945 met een moeizaam bevrijd zuiden en de
hon-gerwinter in Holland en Utrecht, waardoor in het
zuiden een generale repetitie kon worden ingelast
van de bestaande men:ingsverschillen. L.A. Donker heeft zich hier verdienstelijk gemaakt door de
oprichting van de Sociaal-Democratische V
erenig-ing te Eindhoven en de uitgave van Het Vrije Volk.
In bezet gebied had men alle tijd en aandacht nodig om het Ieven te behouden: langzamerhand
vielen aile voorzieningen weg die wij nu vanzelf-sprekend vinden. In die donkere tijd
vertegen-woordigde Willem Drees de partij in een aantal organisaties die trachtten het verzet te bundelen en
de overgang naar vrijheid zonder bijltjesdag te doen
verlopen. Hij had aanvankelijk aarzelend gestaan tegenover illegaal handelen, maar werd meer en
meer een centrale figuur.
Na de bevrijding van het gehele land in mei 1945
leek het erop of de partijvernieuwers het zouden
winnen. Schermerhorn, voor de oorlog al actief in 'Eenheid door democratie', werd minister-presi-dent met Drees als tweede man. De Nederlandse
-Vol pur velc Un: Du: der. we) Wi rna: me rna; par dw katl rid ken Ko• het keL SOl Bor de Un: den Ve1 Par. ver kie; nie1 de. verrerkie-,rrning
:de ling iTl ook ialisme 'eerste ~on den nWim lblad Je tt meer ; in het t maan-door de ;oethe in ling van tot mei ,de hon->r in het ,ingelast 1Donker ioor de Verenig-~ Volk. aandacht merhand vanzelf-· ertegen-~n aantal ,delen en gtedoen I gestaan meer en mei 1945 :t zouden1
actief in ter-presi-derlandse s &..o 5 '995Volksbeweging trad in de legaliteit als
verzamel-punt van aile progressieve vernieuwers. Volgens velen leek zij een beetje te vee! op de Nederlandse Unie, die in het begin van de bezettingstijd van de Duitse autoriteiten mocht functioneren. Daar bad-den wei geen SDAP'ers in de Ieiding gezeten, maar wel in het kader: Koos Suurhoff (Amsterdam),
Wim Thomassen en vele anderen. Zij kreeg een
massale aanhang, maar verdween weer toen zij niet mee wilde doen met de strijd tegen het bolsjewis-me.
De N v B kreeg die massale aanhang niet terug, maar hood discussieruimte aan de 'progressieve'
partijen die over samenwerking dachten, en
ver-dween weer in het schemerduister toen de rooms-katholieken hun Katholieke Volkspartij weer op-richtten en zich weer in hun oude zuil terugtrok-ken.
De uit het concentratiekamp teruggekeerde Koos Vorrink verzoende zich met de exponent van het katholieke 'restant' Geert Ruygers, die aanvan-kelijk op het Duitse paard gewed had, en uit de
SOAP groeide met de Vrijzinning Democratische Bond van P.
J.
Oud (die wat later een der !eiders vande v v o werd) en de Christeli jke Democratische Unie de Partij van de Arbeid.
De illegale blaadjes die de partij de laatste maan-den van de bezetting had uitgegeven (Evert
Vermeer en anderen) mondden uit in het blad
Paraat. Alles leek goed te gaan, maar het uitstel der
verkiezingen werd de nieuwe partij noodlottig. De kiezers bleken zich niet voor het wat elitaire
ver-nieuwingsgedoe te interesseren: niet de Partij van
de Arbeid, maar de Katholieke Volkspartij won de
verkiezingen van 1 946.
Literatuur
J. Bank; Opkomst en onderaana van de Nederlandse Volksbeweaina (NVB). Deventer, 1978.
Bioar'!fisch woordenboek van het socialisme en de arbeidersbeweainB in Nederland, •-s. Amsterdam, •986-1992.
S. Bloemgarten, Henri Polak sociaal-democraat 1868-1943.
's-Gravenhage, '993·
G. W. B. Barrie, Manne de Miranda. Een bioar'!fie. 's-Gravenhage, '993·
M. Brinkman, Honderd Jaar sociaal-democratie in boek en tijdschr!fi. Amsterdam/ Groningen, '994·
M. Campfens en G. Voerman, Archieven van de rodejamilie. Amsterdam/Groningen, '994·
H. Daalder en N. Cramer (red.), Wi/lem Drees. Houten, 1988. H. Dona, Sport en socialisme. De aeschiedenis van de Nederlandse
Arbeiderssportbond 1926-1941. Amsterdam, 198 1. C. van Esterik en J. van Tijn (red.),jaap Burner, een Ieven lana
dwars. Een politieke bioar'!fie. Amsterdam, 1984. M. van der Goes van Naters, Met en teaen de tijd. Herinnerinaen.
Amsterdam, 198o.
Honderd Jaar sociaal-democratie. Verleden, heden, toekomst. Maastricht, 1 9 8 9.
L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de tweede
were/door-loa, •-•4· 's-Gravenhage, •969-1991.
M. de Keizer, De aiJzelaars van St. Michielsaestel. Een elite-beraad in oorloastijd. Alphen a/d Rijn, '979·
M. de Keizer, Het Parool 1940-194~-Verzetsblad in oorloastijd. Amsterdam, 1991.
A. Klijn, Arbeiders-if volkspartij. Een veraelijkende studie van het Belaisch en Nederlands socialisme 1933-1946. Maastricht, 1990.
P.J. Knegtrnans, 'De jaren 1919-1946', in: Honderd Jaar soco-aal-democratie in Nederland 1894-1994. Amsterdam, 1994, p.63-118.
G .M. Naarden, Onze jeuad behoort de moraen ... De aeschiedenis van deAJC in oorloastijd. Amsterdam, 1989.
J. Perry, De voorman. Een bioar'!fie van W.H Vlieaen. Amsterdam, '994·
N .Rost, Goethe in Dachau.
J .M. van Veen (red.), Teruablik en perspectiif. Willem Bannin9 1888-1971. Baam, 1972.
Dick Verk.ijk, Radio Hilversum 1940-194~, z.p., 1974. C.H. Wiedijk, Koos Vorrink: aezindheid, verolaemeninB, intearatie.
Een bioar'!fische studie (1891-1940). Groningen, 1986. Hein (C. H.) Wiedijk en Wim Thomassen, In vuur en vlam! Wim
Thomassen, 9ei"nspireerd oraanisator van de Partij van de Arbeid. Amsterdam, 1992.
J .S. Wijne, Swtif Wiardi Beckman. Patriciiir en sociaal-democraat. Amsterdam/Brussel, 1987.
H. Zunneberg, Will em Bannin9 18 8 8-1971. Een onderzoek naar
de verhoudina van zijn spiriwaliteit tot zijn sociaal-politiek
enaaaement. 's-Gravenhage, 1978.
