Verdwenen Verleden
Potentiële AR locaties aangegeven op de kaart van Amsterdam.
Kaart van Amsterdam, J.W.M van der Stok, ca. 1942. Kaart. Collectie Atlas Kok, Stadsarchief Amsterdam, inv.nr. B00000007262.
Bron: Eline Alberts
III.II – Lijst locaties in Amsterdam
Hieronder vindt de lezer enkele suggesties voor locaties in Amsterdam waar de 3D-reconstructies in de app toegepast zouden kunnen worden. Deze locaties zijn met rode stippen aangegeven op de hierboven afgebeelde kaart. Op de locaties stond een gebouw die tijdens de Tweede Wereldoorlog (gedeeltelijk) verdwenen is. Hierbij heb ik vooral gekeken naar gebouwen die in de oorlog verwoest zijn. Natuurlijk zijn er nog veel meer gebouwen te vinden en zijn er ook nog locaties tijdens of na de oorlog afgebroken om plaats te maken voor nieuwbouw. Eventueel zouden deze locaties en hun historische oorlogscontext in een later stadium van de app ook toegevoegd kunnen worden. Bij elke locatie zal ik tevens wat suggesties neerzetten voor de mogelijke verhalen, perspectieven en elementen die interessant kunnen zijn om te belichten in de app en aanhaken op de in de conclusie genoemde aanbevelingen.
Artis Ledenlokalen – Plantage Kerklaan 36-38
Zoals in de inleiding benoemd, werden de huidige Artis Ledenlokalen vanaf 1941 gebruikt als bevolkingsregister. In combinatie met het invoeren van de identificatieplicht in 1940 maakte dit deze locatie een tactisch doelwit voor het verzet. Daarnaast hielpen verscheidene medewerkers van het Bevolkingsregister (adjunct-directeur Piet Landweer en chef persoonsbewijzen Guillaume Aarts) met het verstrekken van nieuwe persoonsbewijzen aan Joden.159 Voor meer informatie over de verzetsactie waardoor de attiek van het gebouw verloren ging, zie de inleiding van dit onderzoek.
Elementen in de app - Kijk mee met de leden van het verzet tijdens de verzetsactie. Kijk vanuit het perspectief van een bewaker. Luister naar Guillaume Aerts wanneer hij vertelt over het verstrekken van illegale persoonsbewijzen. Kijk naar oorspronkelijke foto’s van de brand. De gebruiker kan tevens voor het dilemma worden gesteld: drogeer je de bewakers, sluip je naar binnen of gebruik je geweld?
St. Ignatius Gymnasium - Adema van Scheltemaplein
Wat nu een vrolijk uitziende school is, heeft een duistere geschiedenis. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zat hier de Christelijke HBS. In deze school was de tweede afdeling van de SS gevestigd onder leiding van SD’er F.H. Aus der Fünten.160 Verder diende het gebouw, de
‘Zentrallstelle fur Jüdische Auswanderung’, als verzamel- en deportatiepunt van Amsterdamse Joden. Hier werd je ook uitbetaald als je onderduikers kwam verraden. Als Amsterdammer kon
159 Bianca Stigter, Atlas van een bezette stad: Amsterdam 1940-1945 (Amersfoort 2019) 222.
160 Gemeente Amsterdam, https://www.amsterdam.nl/nieuws/achtergrond/topografie-duitse-terreur/
(geraadpleegd 29 oktober 2021).
je hier ƒ7,50 mee verdienen. Was je verraden, dan werd je in het gymnastieklokaal opgesloten in afwachting van wat komen ging. Zo'n 18.000 mensen zijn via deze plek afgevoerd naar concentratiekampen. Hiervandaan gingen zij met een tram in de Van Beethovenstraat naar het Centraal Station, om vervolgens op deportatie te worden gezet naar Westerbork in Drenthe. Het gebouw van de Christelijk HBS werd in 1944 gebombardeerd door de Britten en volledig verwoest.161
Elementen in de app - Interactieve dilemma’s of vragen over het verraden van Joden. Verhalen over gedeporteerden vanuit de gymzaal. Audiofragment vanuit het perspectief van de SS.
Foto’s van F.H. Aus der Fünten.
Huis-Huydecoper – Singel 548
Huis-Huydecoper werd gebouwd in opdracht van Joan Huydecoper (1599-1661), een van de machtigste regenten in het zeventiende-eeuwse Amsterdam. Het huis was een van de fraaiste Amsterdamse grachtenhuizen uit die tijd. Het grachtenpand werd in de nacht van 26 op 27 april 1943 door een neerstortend Engels vliegtuig vernield.162 De gevel bleef bewaard en werd door Monumentenzorg gedemonteerd en opgeslagen in de hoop deze ergens anders opnieuw te kunnen gebruiken. Dit is echter nooit gebeurd. Net als zo veel andere bouwfragmenten van afgebroken Amsterdamse huizen liggen de gevelonderdelen al jarenlang ongebruikt in gemeentewerven. Eind jaren tachtig besloot Joost Ritman Huis-Huydecoper te herbouwen als zijn persoonlijke bibliotheek. De gaafste overgebleven stukken werden uitgezocht en er werden gedetailleerde bouwtekeningen gemaakt. Op een tentoonstelling in het Paleis op de Dam was in 1989 zelfs een maquette van het Huis-Huydecoper te zien, met de aankondiging dat de herbouw in dat jaar van start zou gaan. Maar dit is er vanwege financiële problemen nooit van gekomen.
Elementen in de app - Puzzelen of aantikken van stukken van de gevel, welke delen zijn bewaard gebleven en liggen er nog opgeslagen? Vergelijk de foto’s van de fragmenten met de 3D-reconstructie. De gebruiker kan ook het vliegtuig zien neerstorten. Audiofragmenten van ooggetuigen en foto’s van de bouwplannen voor herbouw.
Het Rembrandt Theater/ UFA-bioscoop – Rembrandtplein 19
Het vroegere Rembrandt Theater aan het Rembrandtplein heeft een interessante oorlogscontext. Het theater diende tijdens de bezetting als propaganda-bioscoop voor de
161 Traces of War, https://www.tracesofwar.nl/sights/27800/St-Ignatiusgymnasium.htm (geraadpleegd 29 oktober 2021).
162 Bob van den Boogert, ‘Wanneer wordt het huis-Huydecoper eindelijk gereconstrueerd?’, Binnenstad 174 (1999), https://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/174/huydecoper.html (geraadpleegd 19 maart 2021).
nazi’s. De bioscoop genoot veel populariteit tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zo draaide hier in 1933 al Morgenrot, een film die Duitsland en oorlog verheerlijkte. Andere grote Duitse producties die hier in Nederlandse première gingen waren Hitlerjunge Quex en Jud Süss. Deze laatste werd door de NSB in groepsverband bezocht. Ook werd in deze bioscoop voorlichting gegeven aan de Amsterdamse politie over het ophalen van de Joden. Het is echter ook een plek van verzet tegen de Duitsers. Zo werd in de bioscoopzaal geprotesteerd tegen de propagandafilms en tegen Hitler.163 In de nacht van 25 of 26 januari 1943 brandde het theater volledig af. Na de oorlog bleek dat dit hoogstwaarschijnlijk een verzetsdaad was van de verzetsgroep Rattenkruid. Een bekend lid hiervan was student Rudi Bloemgarten.164
Elementen in de app - Kijk mee met een filmbezoeker, een NSB’er, iemand uit het zaalprotest, Sybren Tulp of iemand van de verzetsgroep Rattenkruid (Rudi Bloemgarten).
Bommen op de Blauwburgwal – Blauwburgwal 17 tot en met 25
Amsterdam heeft niet veel bombardementen gekend. Toch vielen op zaterdag 11 mei vier bommen midden in het centrum van Amsterdam. Veertien panden werden die dag verwoest.
En dat niet alleen, de bommen hadden vierenveertig dodelijke slachtoffers en negenenzeventig gewonden tot gevolg.165 De bommen waren afkomstig uit een Duitse bommenwerper. De reden waarom de bommen vielen is tot vandaag de dag onzeker. Wellicht was de bommenwerper geraakt door luchtafweergeschut, of was het vliegtuig in moeilijkheden door een Nederlandse jager. Een andere theorie is dat de bommen wel degelijk bedoeld waren voor het centrum van Amsterdam, maar dan voor de telefooncentrale aan de Spuistraat of het hoofdpostkantoor aan de Nieuwezijds Voorburgwal. Daar in de kelder zat de verdedigingscentrale van Amsterdam. Er was erg veel schade. De panden van Blauwburgwal 17 tot en met 25 waren een grote puinhoop geworden en ook Herengracht 105 tot en met 107 stonden niet meer overeind.
‘Het was de tweede dag van de oorlog. We hadden er nog niet veel van gemerkt. Op dat ene vliegtuig na dat ineens uit het niks tevoorschijn kwam.'’ - Het Parool166
163 Theo Bakker, de Amsterdamse bioscopen in het verleden en heden (na 2010), http://www.theobakker.net/bioscopen4.html (geraadpleegd 19 maart 2021) 116-117.
164 Stigter, Atlas van een bezette stad, 195.
165 Erfgoed van de Week | Bommen op de Blauwburgwal, https://www.amsterdam.nl/kunst-cultuur/monumenten/erfgoed-week/bombardement-blauwburgwal/ (geraadpleegd 19 maart 2021).
166 ‘Die bom die 70 jaar geleden 44 man doodde op de Blauwburgwal’, Het Parool (11 mei 2010),
https://www.parool.nl/nieuws/die-bom-die-70-jaar-geleden-44-man-doodde-op-de-blauwburgwal~bcb09c2d/
(geraadpleegd 19 maart 2021).
Elementen in de app - Objectherkenning van de herdenkingsplaat. De gebruiker kiest een van de drie theorieën. De gebruiker kijkt mee met de Duitse piloot of met een van de inwoners van de panden aan de Blauwburgwal. Je hoort audioverhalen van ooggetuigen.
Fokker fabrieken – Papaverweg 31-33
De Fokker fabrieken waren een gewild doelwit voor bombardementen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Fokker produceerde namelijk vliegboten, opleidingstoestellen en watervliegtuigen voor de Duitsers. Dat realiseerde Fokker zich ook, en in de winter van 1940-1941 werd de fabriek gecamoufleerd met boompjes, rieten daken en namaakhuisjes. Ook het zijkanaal daarnaast, het Papaverkanaal, werd vermomd als weiland door het kanaal af te dekken. Zo was de fabriek minder goed herkenbaar vanuit de lucht. En dat werkte, het eerste bombardement door 21 Amerikaanse bommenwerpers miste doel en raakte een woonwijk.
Het tweede bombardement op 25 juli 1943 trof wel doelen vernietigde het westelijke deel van het complex. De productie werd in het oostelijk deel voortgezet en gedecentraliseerd om geen nieuwe bombardementen aan te treffen.167 Herman Coenradi, een van de organisatoren van de Februaristaking, werkte hier als elektricien.
Elementen in de app - Kijk vanuit het perspectief van de piloot, die de vermomde fokkerfabriek niet meer kan zien. Luister naar het verhaal van Herman Coenradi. Kijk naar foto’s van de verschillende vliegtuigen.
Sint-Ritakerk - Hagedoornplein 2
Het mislukte bombardement op de Fokkerfabrieken van 17 juli 1943 raakte een woonwijk. Hier stond ook de Sint-Ritakerk, waar net zevenhonderd schoolkinderen naar binnen waren gegaan voor een mis. In haar boek citeert Bianca Stigter een quote van ooggetuige Harry Sablerolle:
‘De heilige mis was net afgelopen, en omdat het luchtalarm afging mochten we de kerk niet uit. De pastoor was aan het bidden en wij deden met z’n allen mee. Toen hoorde ik ineens verschrikkelijk hard gegier en zag ik dat de gebrandschilderde ramen achter het altaar in stukken vlogen. Uit reflex heb ik mijn hoofd onder het bankje voor me gestoken, en toen ik weer opkeek was het helemaal donker. Het enige wat ik hoorde was gekrijs en gegil, en overal lag puin’. Bij het bombardement kwamen elf mensen om het leven. Hiermee staat het op de zesde plek in de top tien van slachtoffers van bombardementen in Nederland.168
Elementen in de app - Luister naar de quote van de ooggetuige en bekijk foto’s van de verwoesting. Klik onderdelen van de foto’s aan om over meer details te lezen.
167 Stigter, Atlas van een bezette stad, 264-265.
168 Ibidem, 260-261.
Het Carlton Hotel – Vijzelstraat 4
Het Carlton Hotel was vanaf mei 1940 een centrum van bedrijvigheid. Het pand was gevorderd door de Luftwaffe en werd gebruikt om gevangengenomen geallieerde piloten te verhoren voordat ze naar krijgsgevangenenkampen door werden gestuurd. Het Carlton ging kapot op 27 april 1943. Toen stortte een brits vliegtuig vlak achter het hotel neer. Zoals Anne Frank in haar dagboek beschrijft: ‘Het Carlton is kapot, twee Engelse vliegers met een grote lading brandbommen aan boord zijn precies op het Offiziersheim gevallen. De hele hoek Vijzelstraat-Singel is afgebrand. De luchtaanvallen op de Duitse steden worden van dag tot dag sterker.
We hebben geen nacht rust meer, ik heb zwarte kringen onder mijn ogen door tekort aan slaap.’169 Het Carlton werd na de oorlog weer opgebouwd.
Elementen in de app – Het verschil tussen het nieuwe Carlton en het oude Carlton. Zie het vliegtuig neerstorten. De quote van Anne wordt voorgelezen. Lees het verhaal van een geallieerde piloot, ondervraagd in het Carlton.
Bagageafdeling Joodse Raad – Oudeschans 92
Als je als Jood vermoedde dat je plotseling zou worden opgepakt, hoe zorgde je dan dat je altijd bagage had? Dit was de taak van de bagageafdeling van het bureau van de Joodse Raad aan de Oudeschans. Het bureau verzond bagage naar Westerbork en Vught wanneer personen plotseling op transport werden gezet of wanneer bijvoorbeeld oudere personen hun bagage niet handig zelf konden meenemen. Soms gaven Joden zelfs al op voorhand bagage af bij het bureau, voor het geval dat ze opgepakt zouden worden. Tijdens de hongerwinter was het een zware tijd voor Amsterdammers en veel gebouwen werden gesloopt voor hun brandhout. Zo ook de bagageafdeling. Dit maakte het gebouw onveilig en op 24 februari 1945 stortte het gebouw in. Hier kwamen een man en een achtjarige jongen bij om. Vervolgens is het gebouw afgebroken.
Elementen in de app - Zou je je bagage al eerder afleveren? Wat neem je mee? Luister naar het verhaal van de hongerwinter. Kwam alle bagage wel aan?
169 Ibidem, 201.
III.III – Praktische uitwerking en toekomstperspectief
Om deze AR-app op locatie te realiseren is het streven een samenwerking aan te gaan met een culturele instelling. Naar aanleiding van de thematiek van deze app zou bijvoorbeeld het Verzetsmuseum in Amsterdam een goede kandidaat zijn. Om eventuele verdere kosten te drukken hoeven wellicht niet alle mogelijke locaties ook werkelijk een 3D-reconstructie te bevatten. Soms zijn oude foto’s met verhalen al voldoende. Een vervolgstap zou tevens kunnen zijn een vaste wandeling te implementeren langs alle locaties.