Primaire kaarten van de veldslag

1. De kaart van de slag door ingenieur Mosburger (Moersbergue): ‘Plan de la Bataille d'Oudenaerde du 11 Juillet 1708’

Kaart uit de verzameling van het Rijksmuseum te Amsterdam, Collectie: Frederik Muller historieplaten (Catalogus-referentienr: FMH 3035-b/33).⁶²

Het meest gedetailleerde plan van de veldslag werd gemaakt door George Lodewijk Mosburger (overleden in 1746), een ingenieur en kartograaf die aanwezig was op het slagveld (Zie Goslinga’s memoires p. 60). De cartouche bij de versie van de kaart bewaard in het Rijksmuseum te Amsterdam vermeldt dat de kaart werd gemaakt ter plaatse. Hoogstwaarschijnlijk maakte Mosburger deel uit van Goslinga’s entourage en nam hij deel aan de cavalerieaanval met de geallieerde linkervleugel tegen het Franse ‘Maison du Roi’ op

62

het einde van de veldslag. Doordat Mosburger bijgevolg het grootste deel van de veldslag vanop afstand goed kon volgen, op de hoogte was van de beslissingen, en uiteindelijk vanop de hoogte van Ooike een goed uitzicht had op het gebeuren, kunnen we deze kaart als vrij betrouwbaar beschouwen.

De eerste gedrukte versie van de kaart (koper gravure, circa 50 x 60 cm) werd gemaakt te Brussel door Jacobus Harrewijn (ca. 1660 – ca. 1727) kort na 1708 en zeker vóór 1712. De kaart werd een eerste keer gepubliceerd door Eugene Henry Fricx in zijn ‘Table des cartes

des Pays Bas et des Frontières de France, Avec un recueil des plans des villes, sièges et battailles données entre les Hauts Alliés et la France’ (Bruxelles, H. Fricx, 1712). De kaart

werd daarna meerdere keren herdrukt en vertaalt, maar weinig of niets werd aangepast aan de details van de veldslag. De verschillende versies van deze kaart en de verwarring omtrent de datering ervan werd veroorzaakt door de voortdurende veranderingen en uitbreidingen die Fricx uitvoerde aan zijn publicaties terwijl hij de eerste publicatie datum van 1712 niet veranderde.⁶³

63

Andere versies:

Pieter Schenck

Nederlandse versie uit het Rijksmuseum Amsterdam, Collectie: Frederik Muller Historieplaten (Objectnummer: RP-P-OB-83.285): “De slag der Franschen en Bontgenooten by Oudenaerde, voor gevallen den 11 Julij 1708 ... “. Prent herwerkt en uitgegeven door Pieter Schenck (ca. 1660 – ca. 1711?) te Amsterdam. Ets op papier (16 x 18,7

cm). Daterend van kort na de eerste versie, gezien enkel een selectie van de oorspronkelijke kaart wordt getoont.⁶⁴

64

Muller, F. 1863-1882. De Nederlandsche geschiedenis in platen : beredeneerde beschrijving van Nederlandsche historieplaten, zinneprenten en historische kaarten, 4 delen, F. Muller, Amsterdam, dl. II (jaren

Tindal

Ingekleurde Engelse versie: “Plan of the Battle of Oudenard fought July 11th 1708”. Koper gravure (39 x 48 cm) gemaakt door Rapin de Thoyras in 1758. Uitgegeven in: The History of England, continued by H. Tindal (London,

Le Rouge

Een latere Franse versie van de Mosburger kaart, bewerkt door George Louis le Rouge (1707-1790): “Environs D'Oudenarde avec le Plan de la bataille, donnee le 11. Juillet 1708” (48,4 x 57,3 cm). Parijs, 1746.

Smith

19e-eeuwse Engelse herwerkte versie: “Plan of the Battle of Oudenaerd, July 11th, 1708”. Afkomstig uit: Atlas to the memoirs of John Duke of Marlborough, engraved by Neele & Son after C. Ham Smith. Major (1820).

2. Kaart in opdracht van Eugenius van Savoye en goedgekeurd door de veldmaarschalk Overkirk

Een tweede belangrijke primaire kaart van de veldslag werd hoogstwaarschijnlijk ook ter plaatse gemaakt net na de veldslag door ene Gilbert Schouten (het is echter niet duidelijk of hij zich ook in de veldslag zelf bevond). Volgens een opschrift bij een Engelse versie werd de kaart gemaakt in opdracht van Eugenius van Savoye en goedgekeurd door veldmaarschalk Overkirk. Thomas Lediard, in zijn werk over Marlborough, schrijft dezelfde kaart echter toe aan John, de hertog van Argyll en Greenwich (Zie vol. II, p. 25).

De eerste gedrukte versies van de kaart zijn waarschijnlijk de Frans/Nederlandse versies gepubliceerd door Pieter Husson (1678-1733) te ’s Gravenhage in 1708: “Plan du Champ de Bataille, prés d'Oudenaerde l'11. Juillet

Detail van een ingekleurde kopie van de kaart van Husson uit de Moravian Library, Brno, Tsjechië (Referentie nummer: Moll-0002.078).

De eerste Engelse versie van de kaart, duidelijk gebaseerd op Husson, werd reeds zeer kort erna verspreid. De volgende advertenties zijn terug te vinden in enkele Engelse kranten: Daily Courant, 25 August 1708: Just Publish'd, An Exact Plan of the Battle of Audenarde; shewing the March of both Armies, and Flight of the French; with a Representation of the Standards and Colours taken from the Enemy, and the Names of the Regiments to which they belong'd. Also an Historical Account of the Action; with the Loss on both Sides, and the Number and Quality of the Officers taken Prisoners. The whole Adorn'd with the Arms of the Empire, Great Britain, Prussia and Holland. Printed upon a large Sheet of Atlas Paper, 27 Inches Square. Sold by Mr. Crouch at the Bell against Grocer's-Alley in the Poultry near Cheapside, and Mr. Oliver in Westminster-Hall. Price 1 s. London Gazette, 26 August 1708: An exact Plan of the Battel of Audenarde, taken upon the Spot, by Order and Directions of His Highness Prince Eugene of Savoy, and approv'd by Monsieur d'Auverquerque and the States Field Deputies. Together with curious Reflexions upon the Battel, done from the French publish'd at the Hague. Printed for Abel Roper, and sold by J. Morphew near Stationers-Hall. Pr. 1s. 6d.

Post Man, 8 August 1708: Just published, an exact Plan of the Battle of Audenarde, taken upon the Spot, by Order and Direction of His Highness Prince Eugene of Savoy, and approv'd by Mons. D'Auverquerque and the States Field Deputies. Together with curious Reflections upon the Battle, done from the French, published at the Hague. Printed for A. Roper, and sold by J. Morphew, near Stationer's-hall. Pr. 1s. 6d.

Post Man, 4 September 1708: Just Publish'd, An Exact Plan of the Battle of Audenarde; shewing the March of both Armies, and Flight of the French; with a Representation of the Standards and Colours taken from the Enemy, and the Names of the Regiments to which they belong. Also an Historical Account of the Action; with the loss on both sides, and the number and Quality of the Officers taken Prisoners. The whole Adorned with the Arms of the Empire, Great Britain, Prussia and Holland. Printed upon a large Sheet of Atlas Paper, 27 Inches Square. Sold by Mr Crouch at the Bell against Grocer's Alley in the Poultry near Cheapside, and Mr Oliver in Westminster-hall. Pr. 1 s. colour'd.

Kaart uit de collectie van het Rijksmuseum te Amsterdam. Franse versie van de kaart in: Lamigue J., Histoire du Prince d’Orange et de Nassau (Leeuwarden, 1715): “Plan de la Bataille, proche d'Oudenarde l'11. Juillet 1708”.

Hier werd de gravure gemaakt/bijgewerkt door Gilles Brakel in 1714. De prentmaker was Matthijs Pool en de uitgever Johannes van Oosterwyck (gravure 15 x 19 cm, Catalogus-referentienr: FMH 3031-A/II, p. 38).⁶⁵

65

Muller, F. 1863-1882. De Nederlandsche geschiedenis in platen : beredeneerde beschrijving van Nederlandsche historieplaten, zinneprenten en historische kaarten, 4 delen, F. Muller, Amsterdam 1863-1882, dl. IV (supplement, aanhangsel en algemeen register), p. 274, nr. 3031A/II, p. 38. Onderdeel van: Het leven van Zyne Hoogheit Johan Willem Friso... nevens de historie van den jongstleden oorlog : met de grondttekeningen der voornaamste steden en vestingen 1716.

Een Duitse versie van de kaart: “Das Flache Feld der Schlacht bey Oudenarden zwischen denen Hohen Allierten und Franzosen vorgegangen den 11 Iulii, 1708”. Gemaakt door een ingenieur genaamd D. Heer (Riksarkivet,

Een volledige Nederlandse versie van de kaart werd gepubliceerd door een zekere W.v.P. te Amsterdam in 1716. Illustratie in de Nederlandse vertaling uit 1716 van J. Lamigue, Het leven van Zyne Hoogheit Johan Willem Friso,

3. Foutieve kaarten

Een derde traditie van kaarten van de veldslag is duidelijk foutief en plaatst de veldslag ten westen van de stad Oudenaarde. De veldslag wordt afgebeeld als een klassiek gevecht tussen twee volledig opgestelde legers. Uiteraard was dit niet het geval voor de slag van 1708. Ook geen enkele topografische referenties in de primaire bronnen zouden overeenkomen met een dergelijke afbeelding. Het is mogelijk dat deze kaart ook reeds vroeg werd verspreid in de toenmalige kranten, maar dat de afbeelding werd opgesteld met onvoldoende details over de veldslag.

Eén van de eerste kopieën van deze kaart vinden we terug in de Biblioteca Nacional de Portugal: “Plan de la victorieuse bataille donnée pres d’Oudenarde entre l’armée des hauts Alliez, et l’armée du Roy de France, le 11e

Juillet 1708 / Plan van de victorieuse battaillie, voor gevallen by oudenaarde, tusschen het leger der hoogen geallieerden, en leger van de Konink van Vrackryk, den 11 July 1708”. Gemaakt te Amsterdam door Nicolaas Visser (50 x 59 cm). De datering is onduidelijk, maar is hoogstwaarschijnlijk ook kort na het gebeuren verspreid.

Een ingekleurde kopie van de kaart van Visser bevindt zich in de collectie van de Bibliothèque Nationale de France (Département estampes et photographie, Reserve QB-201 (170)-FT 4. 49,6 x 58,4 cm). Deze prent werd

Een anders ingekleurde kopie van de kaart uit de Bibliothèque Nationale de France is te vinden in de Moravian Library, Brno, Tsjechië (referentienummer: Moll-0002.076).

Detail van de versie in de Moravian Library.

Een Duitse en duidelijk aangepaste versie van de kaart wordt bewaard in de Moravian Library, Brno, Tsjechië (referentienummer: Moll-0002.077): “Das Victoriose Treffen bey Oudenarde Ao 1708 den 11 Iuly vorgegangen”.

Een laatste versie van deze kaart is versierd met beelden van engelen en draagt het opschrift: “Plan der battaillie by Oudenaarde op den 11en July 1708”. De oorsprong is voorlopig onbekend.

Eén bepaalde uiterst interessante Duitse voorstelling beeldt de veldslag uit als een 17de-eeuwse confrontatie waarbij de Schelde de twee legers scheidt. Bibliothèque Nationale de France, Département estampes et photographie, Reserve Fol-QB-201(81): “Treffen So Zwischen den Fransoze und Allierten ... “. Van onbekende