W ij komen nu tot het tweede aspect dat wij noemden: de concentratie kampen als oorden waar op gevangenen medische experimenten uitgevoerd werden. Bij de behandeling van dit aspect zullen wij de voor dit deel geldende tijdgrens overschrijden. W ij komen op die experimenten overigens nog terug omdat het lot van een vrij grote groep uit Nederland afkomstige vrouwen die in Auschwitz slachtoffer werden van sterilisatieproeven, pas in hoofdstuk 7 beschreven zal worden. Enkele meer incidentele gevallen waarin op Nederlanders experimenten uitgevoerd zijn, zullen nu reeds ter sprake komen.
‘Incidenteel’ noemen wij die laatste gevallen louter omdat zij slechts weinig personen betroffen - de experimenten zelf mag men bepaald niet zo aanduiden: zij vormden een integraal onderdeel van het gebruik dat de S S van de concentratiekampen wenste te maken, zulks ter bevordering van de groei en bloei van das Reich. Voor de rechtgeaarde S S ’ers en trouwens ook wel voor andere Duitsers sprak het vanzelf dat het geoorloofd was, het z.g.
Untermenschentum dat in de kampen opgesloten zat, te benutten teneinde na
te gaan hoe men Duitslands militaire kracht positief kon versterken o f hoe men de Duitse militairen, dan wel het Duitse volk als geheel, beter kon beschermen tegen bepaalde ziekten o f tegen bepaalde ontberingen o f tegen vijandelijke strijdmiddelen dan wel hoe men het herstel van gewonden kon
E X P E R I M E N T E N OP G E V A N G E N E N
bevorderen; even geoorloofd werd het geacht, proeven te nemen die, zo werd gehoopt, er toe konden leiden dat, na een overwinning, het Herrenvolk zich sneller zou kunnen voortplanten en de voortplanting van volkeren waar aan de rol van lijfeigenen toegedacht was, naar believen beperkt kon worden. D e medische experimenten zijn begonnen in september '39: toen reeds heeft men in Sachsenhausen gevangenen gebruikt 0111 dc uitwerking van bepaalde gifgassen na te gaan en de experimenten zijn hier en daar voortgezet tot in de allerlaatste fase van de oorlog. E r is daarbij meer geëxperimenteerd dan men na dc oorlog heeft kunnen bewijzen en er zijn ook zonder twijfel meer slachtoffers gevallen dan men later officieel heeft kunnen vaststellen. Het is moeilijk, van dat alles een zinvol overzicht te geven: er zijn zo veel verschillende experimenten geweest in zo veel verschillende kampen, ja men krijgt uit het geheel van het documentatiemateriaal de indruk dat elke onevenwichtige doordraver die in Duitsland als medicus werkzaam was, zonder moeite, als hij dat wenste, de gelegenheid kreeg, gevangenen als proefkonijnen te gebruiken. Daarvoor was niet meer nodig dan dat hij goede betrekkingen had met Himmler, o f met een lid van Himmlers Persönlichcr
Stab, o f met een wetenschappelijke relatie van de Reichsfiihrer-SS o f met het Institut für ivchrivissenschaftliche Zweckforschung der Waffen-SS und Polizei, o f
met de chef van de afdeling D I I I (Sanitatswesen) van het SS-Wirtschafts- und
Verwaltungshauptamt, dr. Enno Lolling (eenmorfmist en alcoholicus). Intussen
vielen de zes-en-zestig Duitse medici van wie vaststaat dat zij zich persoonlijk aan medische experimenten op gevangenen schuldig gemaakt hebben (Duitsland telde toen ca. negentigduizend praktiserende artsen), zeker niet allen in de kategorie van die onevenwichtige doordravers. Onder hen waren gezaghebbende medische autoriteiten wien het slechts aan twee dingen schortte: normaal medegevoel en een geweten; beter misschien: hun geweten was geperverteerd. Bij hen gold elke activiteit die ten voordele van Duitsland leek te strekken, als ‘goed’ o f althans als moreel toelaatbaar. Op gewetens bezwaren, soms geuit op wetenschappelijke congressen van medici waar verslag werd gedaan van sommige experimenten, werd steevast door aan wezige gezagsdragers van partij en staat gereageerd met te wijzen op de ontzaglijke beproevingen die de Duitse militairen aan het Oostelijk front doorstonden en op de zware offers die door hen werden gebracht.
W ij willen nu, een overzicht biedend1, aansluiten bij de algemene doel
1 Wij baseren ons overzicht hoofdzakelijk op het werk van A. Mitscherlich en F. Mielke: Medizin ohne Menschlichkeit. Dokumente des Niirnberger Arzteprozesses (1960) cn op de gegevens die de International Tracing Service (Arolsen) gepubliceerd heeft in het Operations Report 1973. Andere gegevens ontlenen wij aan E. Kogon:
HE T D U IT S E SYSTEEM
stellingen van de verschillende experimenten - doelstellingen die wij, terloops overigens, in het voorafgaande al aangavcn.
W ij beginnen dan met experimenten die ten doel hadden, Duitslands militaire kracht positief te versterken.
Daarbij valt te denken aan de experimenten met gifgassen die, gelijk al vermeld, in september '39 in Sachsenhausen begonnen; zij zijn daar tot april '45 voortgezet. Diezelfde experimenten zijn in Natzweiler uitgevoerd van oktober '42 tot september '44. Hoeveel gevangenen in Sachsenhausen aan de inwerking van de gifgassen blootgesteld werden, is niet bekend; in Natzweiler waren het minstens honderdzeventig. Niet bekend is het aantal doden.
Op gevangenen van Sachsenhausen zijn voorts proeven uitgevoerd met nieuwe types handgranaten en met nieuwe types munitie waarvan de mantel met vergif bestreken was. Men moet aannemen dat de technische afdelingen van de Waffen-SS en van het Duitse leger daarbij wilden nagaan o f die nieuwe strijdmiddelen effectief waren. In de zomer van '44 zijn twee van die proeven uitgevoerd op tezamen zes gevangenen - alle zes stierven. Van dc proeven met in de oorlog te gebruiken vergiften die in Buchenwald plaatsgevonden hebben, kennen wij geen nadere bijzonderheden.
W at de tweede groep experimenten (experimenten ter bevordering van de bescherming tegen ziekten) betreft: zij vormen een lange reeks.
In minstens vier kampen: Auschwitz, Mauthausen, Natzweiler en Buchen wald, zijn proeven uitgevoerd met nieuwe entstoffen tegen vlektyphus. Nadere bijzonderheden over Auschwitz zijn niet bekend. In Mauthausen zijn in de zomer van '42 meer dan tien gevangenen geïnfecteerd onder wie enkele Nederlandse Joden. In Natzweiler werden bij die proeven in mei '43 vijf-en-twintig Polen geïnfecteerd van wie twee stierven, en in de herfst van '43 werd voor nieuwe proeven een groep van negentig gevangenen uit Auschwitz, ‘strafgevallen’ van de Wehrmacht en de Waffen-SS, naar Natz weiler overgebracht; dc proeven, die tot september '44 voortgezet werden, kostten aan negen-en-twintig hunner het leven. Meer weten wij van deze proeven in Buchenwald; zij begonnen er in januari '42 en zijn minstens tot in november '44 voortgezet. Tussen 6 januari en 1 februari '42 werden er honderdvijf-en-vijftig gevangenen (allen criminele gevallen) geïnfecteerd. Vast staat dat er in totaal bij zevenhonderdzeven gevangenen vlektyphus opgewekt is; van hen zijn honderdzeven-en-veertig gestorven. Reeksen
Der SS-Staat. Das System der deutschen Konzentrationslager (1947), H. Marsalek: Die Geschichte des Konzentrationslagers Mauthausen, en Sachsenhausen - Dokumente, Aussagen, Forschungsergebnisse und Erlebnisberichte (1974V
O V E R Z I C H T D E R E X P E R I M E N T E N
proeven zijn nog begonnen in augustus '43 en in maart '44 (toen waren de slachtoffers Zigeuners). E r is ook in de maanden april-mei '43 nog een apart onderzoek geweest met betrekking tot een nieuw geneesmiddel tegen vlektyphus; van de negentig gevangenen die aan dit experiment onder worpen werden, stierven een-en-veertig. Daarenboven zijn in Buchenwald tijdens een lange periode waarvan de precieze duur niet vaststaat, maandelijks drie tot v ijf personen met vlektyphus geïnfecteerd teneinde steeds bloed van lijders aan vlektyphus beschikbaar te hebben; deze geïnfecteerden zijn na genoeg allen gestorven, maar een totaalcijfer der overledenen (dat dus bij het getal 188 opgeteld moet worden) is niet bekend.
Proeven ter verificatie van het geelzucht-virus zijn genomen in Auschwitz (zomer'43 - daar zijn minstens acht Joden geïnfecteerd) en in Buchenwald, Natzweiler en Sachsenhausen, proeven ter bestrijding van typhus, paratyphus en cholera in Buchenwald en Mauthausen, proeven ter bestrijding van tuber culose in Dachau (ruim honderd proefpersonen in ’4 i - ’42), Mauthausen (herfst ’44-begin '45), Neuengamme (tweehonderd proefpersonen in ’44~’45) en Sachsenhausen, proeven ter bestrijding van difterie, pokken en gele koorts in Buchenwald, proeven ter bestrijding van malaria in Dachau. ‘Toen ik’ , aldus ds. J. Overduin (de gereformeerde predikant uit Arnhem die in februari '42 gearresteerd was wegens zijn deelneming aan het Schoolverzet), ‘in 1943 een v ijf weken in het Revier (het kamp-‘ziekenhuis’) ‘was, heb ik nog ontoonbaar uitziende malariapatiënten gezien die dag en nacht kreunden en van het hoofd tot de voeten één zweerderij waren. Daaraan zijn velen bezweken’1 - velen van de vermoedelijk meer dan duizend proefpersonen die alleen al voor dit ene experiment gebruikt werden.2
Derde groep: experimenten die de strekking hadden, na te gaan hoe men Duitse militairen (of Duitse zeelieden) beter bestand kon maken tegen extreme omstandigheden.
Deze experimenten hebben alle plaatsgevonden in Dachau. In juni '44 zijn daar op veertig uit Buchenwald overgeplaatste Zigeuners middelen beproefd om zeewater drinkbaar te maken (geen doden). Vóórdien, in de periode van februari tot (minstens) juni '42 heeft men er nagegaan hoelang gevangenen bestand waren tegen het inademen van zuurstofarme lucht zoals een jachtpiloot zou moeten doen wanneer hij op grote hoogte zijn toestel zou moeten verlaten. Vóór 1 1 mei '42 was daartoe al met meer dan
1 J. Overduin: Hel en hemel van Dachau (z.j.), p. 137. 2 Het is mogelijk dat Over-duins beschrijving slaat op gevangenen bij wie abcessen opgewekt waren.
HET D U IT S E SYSTEEM
tweehonderd personen geëxperimenteerd: Polen, Russen en ter dood ver oordeelde gevangenen. Nadien zijn nog eens tien personen aan de proeven onderworpen: beroepsmisdadigers en Joden die ‘rassenschande’ bedreven zouden hebben. A l deze proeven (een ervan is door Himmler gadegeslagen) hadden tot in de tweede helft van mei '42 al zeventig tot tachtig mensen levens gevergd.
Tenslotte zijn van 15 augustus '42 tot in mei '43 proeven genomen waarbij nagegaan werd hoe men gevangenen die een tijdlang in ijskoud water gedompeld waren o f die bij vorst urenlang ’s nachts in de openlucht hadden moeten staan waarbij koud water over hen uitgestort werd (zij werden dus ijsklompen), zo snel mogelijk door verwarming weer een normale lichaams temperatuur kon geven; een van de middelen tot verwarming die daarbij toegepast werd, bestond hieruit dat het bewusteloze slachtoffer tussen twee naakte vrouwen gelegd werd - voor dat doel waren (dat was een denkbeeld van Himmler geweest) uit Ravensbrück vier prostituees naar Dachau over geplaatst. Aan dit onderkoelings-experiment zijn bijna driehonderd gevange nen onderworpen; van hen hebben tachtig tot negentig er het leven bij gelaten. W at de vierde groep betreft (experimenten met betrekking tot vijandelijke strijdmiddelen): in Auschwitz, Buchenwald en Sachsenhausen heeft men gevangenen blootgesteld aan de uitwerking van Geallieerde brandbommen waarna nagegaan werd o f een nieuwe zalf de genezing bevorderde.
Vijfde groep: experimenten die, als zij slaagden, het herstel van gewonden zouden bevorderen.
E r zijn in Ravensbrück van de herfst van '42 tot in de lente van '43 experi menten uitgevoerd op het gebied van beentransplantatie (zij hebben enkele mensenlevens geëist) en, in een onbekende periode, op het gebied van zenuw en spierregeneratie. In Ravensbrück zijn verder, nadat Heydrich kort na de op hem gepleegde aanslag (27 mei '42) aan wondkoorts overleden was, proeven genomen met sulfonamide: bij zestig Poolse vrouwen werden grote etterende wonden opgewekt die men met sulfonamide (Heydrich was er mee behandeld maar dat had niet gebaat) trachtte te genezen; v ijf vrouwen stierven.
Grote abcessen heeft men ook opgewekt bij gevangenen in Auschwitz (minstens dertig proefpersonen), Sachsenhausen en Dachau. In laatstgenoemd kamp vonden die proeven plaats in de periode ’42-’43. Eerst werden die abcessen bij tien Duitsers opgewerkt (zeven stierven), vervolgens bij een groot aantal geestelijken en monniken van allerlei nationaliteit. Vast staat dat hierbij tot 29 augustus '42 met veertig geestelijken en monniken ge ëxperimenteerd is; van hen zijn twaalf bezweken. Overduin heeft die proef personen gezien: ‘patiënten, die niet meer zitten, liggen o f staan konden
O V E R Z I C H T D E R E X P E R I M E N T E N
vanwege de gaten in het lichaam en die ondragelijke pijn leden.’1 Een van die patiënten was ds. J. W . Tunderman, gereformeerd predikant in Helpman bij Groningen, in januari '42 gearresteerd wegens zijn verzetshouding. Hij werd in november '42 samen met negen-en-dertig Poolse priesters ge- infcctcerd en bezweek als gevolg van het experiment, ‘gedurende de ziekte en na liet overlijden werden zes foto’s gemaakt, gedeeltelijk in kleur.’2
Vermeld zij nog in dit verband dat in Sachsenhausen cn Buchenwald aan gevangenen bloed afgetapt is dat voor bloedtransfusies aan militairen be stemd was.
Groep zes: experimenten ter mogelijkc versnelling van dc voortplan ting.
Op dit gebied is, voorzover bekend, geëxperimenteerd in Mauthausen, Buchenwald en Auschwitz. In Mauthausen zijn in dc herfst van '41 bij elf gevangenen de teelballen weggenomen, waarna hun hormoon-preparaten toegediend werden. In Buchenwald heeft men nagegaan o f mannelijke homosexuelen na de inplanting van klieren o f na toediening van synthetische hormonen hun homosexuele geaardheid verloren. In het Auschwitz-complex tenslotte, namelijk in Birkenau, heeft de SS-arts dr. Josef Mengele in de periode ’42-’44 getracht, de factoren te ontdekken die er toe leiden dat ö f tweelingen ö f dwergen ter wereld komen. Kennelijk was het Mengele’s wens dat het Herrenvolk zo veel mogelijk tweelingen cn zo weinig mogelijk dwergen zou voortbrengen. Hij droeg er dus zorg voor dat alle o f althans vele tweelingen en dwergen die in Auschwitz-Birkenau aankwamen, aan hem overgedragen werden. ‘Dwarfs’, aldus zijn Roemeense medische assistente, de Joodse gevangene Olga Lengyel, ‘were dr. Mengele’s greatest
passion . . . The day he discovered a family o f five dwarfs in a transport he was beside himselfwithjoy.’3 Met die tweelingen en dwergen ging Mengele experi
menteren in een aparte barak die van '43 afin het Zigeunerlager lag (het kamp- gedeelte waar de Zigeuners opgesloten waren). Hij voerde lumbaalpuncties uit, tapte bloed af, ging tot bloedtransfusies over, kortom : deed met hen wat hij wenste zonder zich om dc gevolgen te bekommeren. Waren alle proeven genomen die hij in de geest had en waren van de betrokken tweelingen cn dwergen de schedels, oorschelpen, neuzen, monden, handen en voeten door een Praagse schilderes zorgvuldig getekend, dan werden zij naar de gaskamer gevoerd; hun lijken werden dan weer aan hem ter beschikking gesteld en
1 J. Overduin: Hel en hemel van Dachau, p. 138. 2 H. J. Spier: Het offer van het
leven in dienst van het leven der Opstanding. In memoriam ds.J. W. Tunderman (z.j.),
HET D U IT S E SYSTEEM
wat hij met zijn ‘onderzoekingen’ niet gevonden had, trachtte hij te vinden bij de sectie. Daarbij was er op toegezien dat tweelingen steeds tegelijk vergast waren. ‘Als laborante rechtstreeks onder Mengele werkend, heb ik’, aldus de Nederlands-Joodse arts drs. M. Stoppelman, die in juni '44 Birkenau binnengevoerd was,
‘dikwijls moeten vaststellen dat Mengele de materie in het geheel niet beheerste en als een slecht arts moest worden beschouwd. Niet alleen had hij slechts een zeer oppervlakkige vakkennis, maar bovendien was elk verantwoordelijkheids gevoel hem vreemd. Een mensenleven betekende voor deze man niets, het was nog minder waard dan dat van een proefkonijn.’ 1
Overeenkomstige geheimen als Mengele trachtte, schijnt het, een Duitse hoogleraar van dc Univcrsiteit van Straatsburg (de Elzas was in '40 door Hitler geannexeerd) op het spoor te komen: deze fanaticus wenste de stoffe lijke overschotten van Joden, speciaal van Joodse politieke commissarissen van het R od e Leger, te onderzoeken en de verzamelingen van zijn universiteit uit te breiden met een collectie van hun skeletten. Om hem van dienst te zijn werden in juni '43 honderdnegen Joden, vier Russen en twee Polen uit Auschwitz naar Natzweiler overgebracht; toen Natzweiler in september '44 ontruimd werd, waren van die honderdvijftien personen omstreeks zes-en- tachtig in dat kamp vergast. De stoffelijke overschotten waren naar Straats burg vervoerd.
Groep zeven: experimenten om methoden te ontdekken die gemakkelijk bij massale sterilisaties toegepast konden worden.
Deze experimenten vonden plaats in Ravensbrück en in Auschwitz. In beide kampen werden, vermoedelijk van begin '43 af, bij mannen (Joden, Polen en Zigeuners) de teelballen blootgesteld aan Röntgenstralen, gevolgd door de amputatie van een o f beide teelballen (die werden dan onderzocht); bij vrouwen werden de eierstokken bestraald. Voorts vond in beide kampen bij vrouwen een inspuiting van de baarmoeder plaats. Hoeveel honderden mannelijke en vrouwelijke gevangenen in totaal aan deze laatste proeven onderworpen zijn, is evenmin bekend als het aantal dodelijke slachtoffers.
★
CY A A N K A L I
Gelijk gezegd: verscheidene van de proeven die wij in het voorafgaande overzicht vermeldden, zijn tot in een zeer laat stadium, nl. tot in april '45, voortgezet. Soms hebben de instanties die er opdracht toe gaven o f de per sonen die ze uitvoerden, hun best gedaan, de sporen uit te wissen. Dat kon betekenen dat de gevangenen die de proeven doorstaan hadden, alsnog vermoord werden. W ij vermelden in dit verband dat zich in april '45 onder dc gevangenen die in Neuengamme aan tbc-proeven onderworpen werden, naast Russen ook negentien Joodse kinderen bevonden van v ijf tot twaalf jaar oud die, na in Auschwitz al als proefpersonen gefungeerd te hebben, samen met hun vier Joodse verplegers (twee Nederlandse ziekenbroeders, een Franse röntgenoloog en een Franse hoogleraar in dc biologie), ovcrgc- bracht waren naar Neuengamme. Deze vier verplegers en de negentien kinderen werden op de avond van 2 1 april '45 getransporteerd naar een school bij Hamburg die in een gebied lag waar een Aussenkommando van Neuengamme was ontstaan. Zij werden daar in de daarop volgende nacht samen met dertig andere gevangenen van Neuengamme door de 55-
Standortarzt van Hamburg met een inspuiting verdoofd en vervolgens
opgehangen. De kinderen kwamen uit Polen, Joegoslavië, Frankrijk en Nederland. D e SS-Standortarzt beweerde later dat hij gehandeld had
'auf Anweisung aus Berlin, da die Kinder den Alliierten nicht in die Hande fallen sollten.’1
W ij voegen ter afsluiting een gedeelte toe uit het verhoor van de SS-
Lagerarzt van Sachsenhausen, Baumkötter, voor een Russisch militair
tribunaal:
‘Aanklager: ‘ Wurden Experimente mit Zyankali durchgefiihrt?’
Baumkötter: ‘Jawohl. Es warEnde 1944 oder Anfang 1945, als der Sanitatsinspektor
der KZ-Lager, SS-Standartenführer Lolling, ins Lager kam. Vorhcr war auch ein Haftling zu einem besonderen Versuch ausgesucht worden. Ich musste mit dem Sanitatschef zum Krematorium gehen. A uf dem Weg zog Lolling aus seinem Feuerzeug eine kleine Ampulle, 1 cm Inhalt, diese wurde dem Haftling in den Mund gelegt, und er musste zubeissen.’
Aanklager: ‘Nach welcher Zeit trat der Tod ein?’
Baumkötter: ‘Ich steilte fest, dass der Tod bereits nach 15 Sektmden eingetreten war.’ Aanklager: ‘Zu welchem Zweck wurde dieses Experiment überhaupt durchgeführt?
Die Einwirkung von Zyankali auf den menschlichen Organismus ist doch langst bekannt?’
Baumkötter: ‘ Mit diesem Experiment sollte nur festsgetellt werden, in welcher Zeit
die eingegebene Dosis auf den Menschen tödlich wirkt. Wie ich weiss, wurde dieses
1 (Institut für Zeitgeschichte) Studiën zur Gcschichte der Konzentrationslager (1970),
H E T D U I T S E S Y S T E E M
Experiment auf Befehl Pohls durchgefiihrt, um ein Mittel zufitiden, ivelches den hohen SS-Führern nach dem Fehlschlag dieses Krieges es ermöglichen sollte, sich schmerzlos und in kürzester Zeit ihrer Verantwortung zu entziehen.’1
Himmler heeft op 23 mei '45, ruim twee weken na Duitslands capitulatie, van dit middel gebruik gemaakt.
★
Ten overstaan van een Amerikaans militair gerechtshof is enkele jaren na de oorlog aangetoond dat op zijn minst ca. tweeduizend gevangenen onder worpen zijn aan medische experimenten. Het vonnis van het h o f had evenwel slechts betrekking op een deel van de experimenten die wij in ons overzicht vermeldden. Van het geheel van die experimenten zijn veel meer dan twee duizend gevangenen het slachtoffer geweest. Aan de International Tracing
Service te Arolsen (de internationale dienst bij welke alle persoonsgegevens
inzake gevangenen van het Derde R ijk gecentraliseerd zijn) waren in '73 in totaal 86 verschillende experimenten bekend, maar omtrent 27 daarvan ontbraken alle nadere gegevens; die waren wèl bekend omtrent de resterende 59 maar slechts van 40 van die 59 experimenten wist de International Tracing
Service hoeveel gevangenen als proefpersoon gefungeerd hadden: ruim
zevenduizend (het kunnen ook bijna achtduizend geweest zijn).
U it een oogpunt van medische ethiek zijn, zoals het Amerikaanse h of terecht geconstateerd heeft, alle vermelde medische experimenten volstrekt ontoelaatbaar geweest, principieel al op grond van het feit dat aan de ge vangenen in nagenoeg alle gevallen eenvoudig gelast werd, zich aan experi menten te onderwerpen, waarbij de verpletterende druk die in de concen