Lampongsclie districten. In de rivier Oempoe, in het district Toelong-Basvang, wordt goud gevonden, met het zoeken waarvan zich een deel der bevolking bezig houdt. In dat district vindt men ook smederijen, alwaar alle soorten van wapens worden vervaardigd.
Palembang. Veel vooruitgang wordt bespeurd in het vervaardigen van gouden en zilveren sieraden, waarin de bevolking der binnenlanden vooral uitmunt. Overigens worden alhier genoegzaam alle handwerken uitgeoefend.
Zuid- en Ooster-afdeeling van Borneo. Het grootste gedeelte der bevolking houdt zich bezig met het verzamelen van de natuurlijke voortbrengselen des lands, als van rotting, getah pertja, damar (hars), kadjang (bladeren voor daken en vlechtwerk), alsmede van was en stofgoud. In de Vorstenlanden zijn echter vele wapensmeden, vooral teNagara, waar zeer goede buksen en andere wapenen worden vervaardigd.
Celebes en onderhoorigheden. De tak van nijverheid, waarin dit gewest weleer
vermaard-Leid bezat, was de weverij en spinnerij ; door den toenemenden aanvoer van Europesche lijnwaden wordt daarin eene groote vermindering waargenomen.
Amboina. De voornaamste takken van nijverheid en volksvlijt in deze residentie zijn : het maken van aardewerk en gekorrelde sago, het stoken van kajoepoetih-olie (vooral op het eiland Boeroe) en van welreikende oliën, alsmede van eenen drank, bekend onder den naam van koolwater, het vervaardigen van kunstbloemen en nagelwerken, het bereiden van kokosolie en het maken van stroolappen.
E r bestaat hier ook eene fabriek voor het korrelen der sago voor de Europesche m a r k t , die echter tot nog toe geene goede uitkomsten heeft opgeleverd. '
Ternate. In de rijken Ternate en Tidore worden, zelfs onder de minst beschaafde volksstammen, goede smeden, pottenbakkers, mandenmakers, wevers en kalkbrandera aangetroffen. Ook vervaardigen de ingezetenen van Ternate zeer fraaije voorwerpen van paarlemoer.
Timor. Elk Timoreesch huisgezin voorziet in zijne behoefte aan kleedingstukken, ligmatten, siridoozen, potten en pannen.
De Rottinezen vervaardigen vrij goed zeildoek van 6e&o£-bladeren, en touwwerk van de
«woe-bast. Op de eilanden Allor en Solor wordt ook eenig grof aardewerk vervaardigd.
§ 2. Fabriek voor de marine, hei stoomwezen en de nijverheid.
Wegens de groote belangrijkheid dezer instelling wordt daarover, even als tot dusver, afzonderlijk gehandeld.
De gunstige berigten, welke in vroegere verslagen, ook in dat van 1853, omtrent deze fabriek zijn gegeven , gelden ook voor het j a a r 1854.
Als een bewijs van vooruitgang kan worden aangehaald, dat in dit jaar vervaardigd werd een paar stoomwerMuigen met oscillerende cilinders, van een gezamenlijk vermogen van 30 paardenkracht, benevens de tubulaire stoomketel voor hooge drukking. Die werktuigen en ketel werden geplaatst in eene sleepboot bestemd voor Bandjermasin, welke , volgens de teekenïngen en bestekken van den hoofdingenieur voor hèt stoomwezen, op de vroeger vermelde werf van Browne en Cie., te Dassoon, in acht maanden tijds gebouwd w a s , waarna dat vaartuig aan de fabriek geheel toegerust w e r d , en voor de dienst gereed was in vijf maanden nadat de romp te Soerabaija was aangebragt. Verscheidene pioef-togten bewezen voldingend dat het geheel aan de verwachting beantwoordde. Reeds werden met dat vaartuig twee in nood verkoelende koopvaarders, waarvan een met gouvernements-producten beladen w a s , behouden naar Soerabaija gesleept.
Nadat in 1853 (zie het vorig Verslag) een suikerriet-molen aan de fabriek vervaar-digd was, werd in 1854 een tweede besteld en afgeleverd en was eene derde onder handen.
Met den mede Vroeger vermelden stoomhamer werd uit verschillend afval van ijzer een waterwiel-as gesmeed van 12 duim middellijn en 13 voet lengte.
De prijzen van vervaardigde voorwerpen en de kosten van herstellingen waren over het algemeen dit jaar Jager dan vorige jaren, hetgeen eenigermate daaruit kan afgeleid worden, dat met bijna dezelfde arbeidsloonen ruim 30 per cent meer materialen werd verwerkt.
De werkzaamheden liepen ook over het algemeen spoediger af dan wel vroeger het geval w a s , waartoe trouwens bijgedragen heeft dat de stoomboot, in eenen voldoenden staat verkeerende, geene moeijelijke en langdurige reparatien vereïschte, en de opzieners en werklieden zich alzoo meer op de werkzaamheden binnen de fabriek hebben kunnen toeleggen.
Gedurende 1854 werd verwerkt 414 ton ijzer en omstreeks 16 ton koper, waartoe verbruikt werd 1,500,000 pond steenkolen en 160,000 pond coaks.
I n 301 werkdagen zijn gebezigd 205,120 werklieden en 30,461 koelies, gemiddeld 681 werklieden en 101 koelies per dag; in 1853 bedroeg dit gemiddeld 650 en 159 per dag, hetgeen op nieuw eene vermeerdering van werklieden en eene vermindering van koelies aantoont. Even als vroeger, waren weder een dertigtal tot dwangarbeid veroordeelden dienstbaar voor het schoonhouden der werkplaatsen en het aanbrengen van steenkolen en water in de smederijen.
( 1 4 9 )
De in 1854 aangevraagde bestellingen waren 328 in getal; 70 werden nog onafgedaan overgebragt van 1853: te zamen werden alzoo verhandeld 398, of 60 minder dan in 1853.
Hiervan liepen af 352, 6 werden weder af besteld, zoodat bij het eind van het j a a r 40 bestellingen op het dienstjaar 1855 overgingen.
De verdeeling der verhandelde bestellingen was voor :
de oorlogsschepen . , 65
» marine-werven en pakhuizen 77
het civiel departement 110
» militair departement 7
den waterstaat 14 particulieren , n s
de fabriek zelve 7
Totaal als boven 398
§ 3. Octrooijen.
In 1854 werd aan den particulieren architect J. D. Heimpell octrooi voor den tijd van 15 jaren verleend voor de uitvinding van het vervaardigen en bereiden van voor het Indisch klimaat geschikt duurzaam dakvilt of matwerk, ter vervanging van atap, alang-alang of andere dakbelegsels, en van het vervaardigen van asphalt-praeparaten in alle vormen ter bevloering van stallen, gebouwen en wegen.
Toen hij echter binnen den bepaalden tijd niet bij magte was de octrooijen te ligten, werden zij weder ingetrokken en de uitvindingen door middel der Javasche courant, openbaar gemaakt, overeenkomstig de daaromtrent bestaande bepalingen {Staatsblad 1844 n°. 28 en 1851 n°. 8).
V . HANDEL EN SCHEEPVAART EN SCHEEPSBOUW.
§ 1. Bepalingen betreffende handel en scheepvaart.
In de afdeeling » Bronnen van inkomsten" hoofdstuk L , afdeeling V I , hierboven, is reeds melding gemaakt van de in dit jaar vastgestelde bepalingen, welke betrekking hadden tot de inkomende en uitgaande regten, en van de afkondiging in' Indie van de wet van 8 September 1853 (Nederlandsch Staatsblad n°. 98), tot wijziging der in den Molukschen Archipel bestaande beperkende bepalingen met opzigt tot den handel en de scheepvaart aldaar. Tot aanvulling van het daar vermelde omtrent dit laatste punt wordt hier nog het volgende aangeteekend. De afkondiging der wet van 8 September 1853 had eerst op 23 Junij 1854 plaats , dewijl vooraf onderzoekingen moest worden gedaan, in verband met de in art. 3 der wet aan den Gouverneur-Generaal gelatene bevoegd-heid tot bestendiging, opheffing of herstelling van verbodsbepalingen omtrent den invoer van vuurwapenen en buskruid. Bij de publicatie, welke de wet bevatte (Indisch Staats-blad n°. 46), werd tevens bepaald :
1°. dat de restitutie zou worden verleend van alle inkomende en uitgaande regten, tonne-, haven- of ankerage-gelden, welke op de bedoelde plaatsen, krachtens de tot dusverre bestaan hebbende bepalingen, verschuldigd waren geworden na den 31sten December 1853; en
2°.^ dat, in afwachting van nader door den Gouverneur-Generaal vast te stellen ver-ordeningen :
a. vaartuigen, te Amboina en Banda ten handel komende, onderworpen zullen zijn aan alle zoodanige maatregelen van voorzorg, tegen heimelijke ontvoering van gouverne-ments-specerijen, als door den gouverneur der Moluksche eilanden zullen worden noodig geacht en bekend gemaakt;
38
b. dat de bepalingen ten aanzien van den invoer, het bezit, den verkoop en het ver-bruik van opium op Banda, vastgesteld bij publicatie van den lOden Mei 1851 [Staats-blad n°. 24), door de vrijverklaring der haven geene verandering ondergaan.
Ten aanzien van de reeds in 1848 vrij verklaarde havens van Menado en Kema, op het eiland Celebes, w e r d , bij eene publicatie van 8 Julij 1854 (Staatsblad n°. 53), (op den voet van hetgeen reeds voor Riouw en Makassar gold) bepaald, dat het aan alle vaartuigen, hetzij die al dan niet in Nederlandsch Indie te huis behooren, is toegestaan om goederen van Menado en Kema naar eene der andere Nederlandsch-Indische tingen , waar zij wettelijk kunnen toegelaten worden, over te brengen , of van die bezit-tingen naar Menado en Kema uit te voeren. Gelijtijdig werd vastgesteld een reglement voor die beide havens.
I n het vorig Verslag (§ 1 b van deze afdeeling) werd melding gemaakt van voorstellen van het Indisch bestuur, strekkende om ook voor Nederlandsch Indie aan te nemen de in Nederland gevolgde vrijgevige wetgeving op het punt van zeebrieven, en in te trekken de bepaling van het j a a r 1834, Staatsblad n". 15 , volgens welke van toen af aan geene Nederlandsch-Indische zeebrieven werden uitgegeven dan ten behoeve van schepen of vaartuigen in Nederland of Nederlandsch Indie gebouwd. Het gevolg der op die voor-stellen door het opperbestuur genomen beschikking was de Indische publicatie van 28 Maart
1854 (Staatsblad n'. 17), waarbij, krachtens magtiging des Konings, met intrekking der boven genoemde beperking, werd bepaald, dat Nederlandsch-Indische zeebrieven zullen worden afgegeven ten behoeve ook van schepen en vaartuigen welke buiten Nederland of Nederlandsch Indie zijn gebouwd, tegen betaling van vier ten honderd van de waarde van het schip of vaartuig (onverminderd het verschuldigde zegelregt), en dat die waarde bepaald wordt door den koopschat, bij openbare veiling binnen Nederlandsch Indie ver-kregen, dan wel ter bepaling wordt overgelaten aan drie deskundigen, te benoemen op de daarbij verder aangegeven wijze.
§ 2. Handel en scheepvaart op Java en Madura.
Omtrent de buitenbezittingen kunnen, bij gebrek van de opgaven, welker ontvangst, blijkens het vorig Verslag, verwacht werd, ook thans geene nieuwe mededeelingen wor-den gedaan.
Daarentegen is reeds bij den dezerzijdschen brief van 10 April IL, lit. A , i r . 5 , een exemplaar overgelegd van het uitvoerig » Verslag van den handel, de scheepvaart en de inkomende en uitgaande regten op Java en Madura over den jare 1854," zoo als dit jaarlijks door den directeur der middelen en domeinen wordt opgemaakt en in de Staats-courant van 13 September 1855 zijn opgenomen de mede gebruikelijke jaarlijksche aan-teekenïngen omtrent dit onderwerp voor het j a a r 1854, in vergelijking met het jaar 1853. Men zal zich daarom in dit Verslag, even als in het vorige, bepalen tot het over-nemen uit die beide stukken van de voornaamste opgaven omtrent de handelsbeweging van 1854, om te dienen tot een overzigt en tot vergemakkelijking van latere vergelijkingen.
De ondervolgende opgaven toonen aan :
1°. den invoer op J a v a en Madura, in 1854, in het algemeen;
2°. den uitvoer , als boven ;
3°. de landen van waar,de particuliere invoer heeft plaats gehad;
4°. de landen naar welke de particuliere invoer heeft plaats gehad ;
5». de voornaamste der van Europa, Amerika en de Kaap de Goede Hoop ingevoerde voortbrengselen ;
6°. de goederen met certificaat van Nederlandsche oorsprong of bewerking ingevoerd ; 7». de voornaamste der uitgevoerde producten ;
8°. en' 9°. de landen van herkomst en bestemming der aangekomen en vertrokken schepen ;
10°. en 11°. de vlaggen der aangekomen en vertrokken schepen ; 12°. de ontvangene regten.
( 151 )
CS
( 1 5 3 ) S». De particuliere invoer heeft plaats gehad van de
volgende landen, als:
4°. De uitvoer heeft plaats gehad naar de volgende landen, als : van den Oosterschen
Archipel . . .
Speciën. Totaal.
34,899
f33,877,344 f 6,430,856 f 40,308,200 f28,648,123
11,660,077
(*) Hieronder is begrepen de gouvernements-invoer van Japan , ad f 502,522. de Golf van Perzie China en Macao Siam . . . naar den Oosterschen
Archipel . . .
f68,260,534 f 4,585,024 f72,845,558
Hieronder is niet begrepen de gouvernements-uitvoer naar de buitenbezittingen :
aan goederen f 534,062
» geld . . 1,005,800
Totaal f 1,539,862
39
5°. De ingevoerde voortbrengselen van E u r o p a , Amerika en de Kaap de Goede Hoop hebben hoofdzakelijk bestaan in:
Aardewerk en porselein f 194,574 Boeken, muziek en dito instrumenten . . . . 139,455
Blik en dito werk 3 6'3 0 2
Droogerijen en medicijnen 58,283 Galanterien, modewaren en parfumerien. . . . 280,781
Glas- en kristalwerk ' • 152,566
Goud- en zilverwerk en dito draad 59,265
Juweelen 133,896
Kledingstukken 9 6>2 5 2
Koper en dito werk 310,561
Kramerijen 214,208 Laken en wollen stoffen 277,681
L o o d . • • 3 3 ^ 5 3
Lijnwaden en katoenen goederen 15,008,779 Meubelen . , 170,793
Provisien . 1,096,019 Rijtuigen, leder- en zadelwerk 115,868
Scheepsbehoeften 93,671 Schrijfbehoeften 171,033 Staal en dito werk 51,454 Steenkolen . . . . , • - 471,507
T a b a k , snuif en sigaren 34,884
Vaatwerk 6 0>5 7 0
Verwwaren 113,343 Wapenen van weelde en jagtkruid . . . 43,656
Wijn en andere dranken . . . ' . • • 1,732,098
IJzer en dito werk en machinerien 1,005,015
Zakken (koffij-) 5 0>6 9 7
Zeep • • • 35,969 Zink - - • 41,427
I
Zijde en dito stoffen ; . • 76,621
( 155 )
Met certificaat van Nederlandsche oorsprong of bewerking zijn ingevoerd:
Aardewerk f 4 2'7 8 9
" * . . . . 1,170 Beenzwart
Blik en dito werk 1'5 8 8
Boeken, muziek en dito intrumenten 78,212
Glas- en kristalwerk 4 2'1 4 1
Goud- en zilverwerk 1 3'1 4 0
Goud- en zilvergalon en militaire ornamenten . 8,153 o 447
Horlogien en instrumenten
Kleedingstukken ' Koperwerk
T r . . 4,761
Kramenjen
_ , 299 Kurken
Laken en wollen stoffen 4 6'0 1
T , . . . 22,074
Lood
Lijnwaden en katoenen goederen 7,454,625
Meubelen ' Modewaren, galanterien en parfumerien. . . . 13,553
x, . • . . . . 691,349 Provisien
Eijtuigen, leder- en zadelwerk 29,130
Scheepsbehoeften . 3 3'0 7 5
Schrijfbehoeften 116,722 Staal en dito werk
o « n -* . . . . 4,268 Speelkaarten
Spermacetie-kaarsen "
1 96ö
Steenen (metsel-) '
T a b a k , snuif en sigaren ö>'
Vaatwerk . 5 9'4 3 1
. . 79,838
Verwwaren '
Wapenen van weelde en jagtkruid 3'5 4 8
-, i 594,258 Wijn en andere dranken
IJzer en dito werk en machinerien 358,761
Zakken (koffij-) 3 4 , 7 9 7
Zink 2'3 1 8
Zijden stoffen
TV 2,899 Diverse . . . . • •
Totaal . . . f 9,979,321
as
Suiker (Poeder-)
'i? S3