Immigratie in Nederland tussen 1945 en 1975

De gezinsleden van arbeidsmigranten maakten maar een klein deel uit van de honderdduizenden vreemdelingen die in de eerste drie decennia na de Tweede Wereldoorlog hun weg vonden naar Nederland. In het hiernavol-gende schets ik kort de overige immigratieontwikkelingen in deze periode, en zet ik uiteen waarom ik mij in dit hoofdstuk richt op beleidsvormingspro-cessen omtrent de gezinnen van ‘gastarbeiders’.

5 Zie bijvoorbeeld Penninx 1979: 163-165; Bovenkerk 1979: 118; Entzinger 1985: 57; Obde-ijn 1987: 470; Van Amersfoort & Surie 1987: 180; Van Amersfoort 1999: 136; Snel & Scholten 2005: 168.

Buitenlandse gezinsleden van Nederlandse staatsburgers

Toelating en verblijf van buitenlandse gezinsleden van Nederlanders waren tot de jaren zeventig grotendeels gereguleerd in het nationaliteitsrecht. Centraal in dat recht stond de morele norm van eenheid van het gezin, die tot uitdrukking kwam in het principe dat alle leden van het gezin één en dezelfde nationaliteit dienden te delen. Uit de heersende opvattingen over genderrollen vloeide logisch voort dat de man, als hoofd van het gezin, de nationaliteit van zijn vrouw en kinderen bepaalde. Tot 1964 verkreeg de buitenlandse echtgenote van een Nederlandse man bij haar huwelijk dan ook automatisch de Nederlandse nationaliteit. Omgekeerd verloor een Nederlandse vrouw die met een vreemdeling trouwde haar Nederlands staatsburgerschap. Het was vanzelfsprekend dat een Nederlander het recht had om, met zijn gezin, op Nederlands grondgebied te verblijven. Het sprak evenzeer voor zich dat een Nederlandse die koos voor een huwelijk met een buitenlander haar echtgenoot in zijn nationaliteit en domicilie diende te volgen.6

In een wijziging van de rijkswet op het Nederlanderschap van 1964 werd deze ongelijke behandeling van mannen en vrouwen enigszins getemperd. Een Nederlandse die met een vreemdeling trouwde verloor haar staatsburgerschap niet langer en de buitenlandse echtgenote van een Nederlander kreeg niet meer automatisch de Nederlandse nationaliteit. Deze vreemdelinge had echter wel de mogelijkheid om bij haar huwelijk direct voor de Nederlandse nationaliteit te opteren. Koos zij daar niet voor, dan verkreeg zij vanaf 1967 na één jaar huwelijk en verblijf de zogenaamde ‘blauwe kaart’, een status die haar verblijfsrecht in Nederland garandeerde zolang het huwelijk voortduurde. Kinderen van een Nederlander kregen bij geboorte de Nederlandse nationaliteit.7 Uitgangspunt bleef dus, dat de gezinseenheid en het gezinsleven van een Nederlandse man in Nederland gewaarborgd moesten zijn. Voor Nederlandse vrouwen lag dat anders. Zij gaven hun Nederlanderschap niet automatisch door aan hun kinderen. Hun

6 De Hart 2003a: 78-81. Tot 1936 hadden buitenlandse echtgenoten van (voormalig) Nederlandse vrouwen wel een bijzondere positie in het vreemdelingenrecht. Op grond van de Vreemdelingen-wet van 1849 mochten deze mannen, wanneer zij in Nederland woonden en uit het huwelijk kin-deren waren geboren, in principe niet worden uitgezet. In de context van de economische crisis van de jaren dertig werd deze geprivilegieerde status echter afgeschaft, uit angst voor schijnhuwelijken van ‘armlastige’ buitenlanders met Nederlandse vrouwen. De Hart 2003a: 90.

7 De Hart 2003a: 81, 101. De ‘blauwe kaart’, of ‘artikel 10 lid 2 status’, is geïntroduceerd in de nieuwe Vreemdelingenwet van 1965 die in 1967 in werking trad.

buitenlandse echtgenoten hadden niet de mogelijkheid om voor de Neder-landse nationaliteit te opteren, maar kwamen net als andere vreemdelin-gen pas na vijf jaar voor naturalisatie in aanmerking. Zij verkrevreemdelin-gen geen ‘blauwe kaart’. Ook na 1964 gold voor de buitenlandse gezinsleden van Nederlandse vrouwen dus geen bijzonder recht op toelating en verblijf in Nederland. De verlening van een vergunning ‘voor verblijf bij echtgenote’ was afhankelijk van de algemene criteria van openbare orde en voldoende inkomen.8 Dankzij het liberale arbeidsmigratiebeleid in die jaren bracht dit echter relatief weinig problemen met zich mee: buitenlandse echtgenoten van Nederlandse vrouwen bezaten veelal een vergunning voor arbeid.9

De toelating van buitenlandse gezinsleden van Nederlanders was in de jaren vijftig en zestig dus geen problematisch vraagstuk voor de makers van het Nederlands vreemdelingenbeleid.10 Zoals we in hoofdstuk 3 zullen zien, komt in deze situatie vanaf de jaren zeventig verandering.

Migranten uit voormalig Nederlands-Indië

De meest omvangrijke groep migranten die in de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog naar Nederland kwam was afkomstig uit Nederlands-Indië. Tussen 1945 en 1970 zijn naar schatting 300 duizend mensen vanuit de jonge Indonesische Republiek naar Nederland vertrokken.11 Aangezien zij in grote meerderheid het Nederlands staatsburgerschap bezaten, kon hen het recht niet worden ontzegd zich in Nederland te vestigen: het vreemdelingen-beleid was niet op hen van toepassing.12 Uitzondering op deze regel vormde een groep van ruim 10 duizend Molukkers, in meerderheid knil-militairen en hun gezinnen, die in 1951 naar Nederland kwamen.13 Zij hadden toen

8 Deze toelatingsgrond werd geïntroduceerd in de Vreemdelingenwet van 1965. 9 De Hart 2003a: 81, 102-103.

10 In de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog is wel gedebatteerd over Nederlandse mannen en vrouwen die met Duitsers getrouwd waren; zie Van Walsum 2008: 93-97. In de jaren zestig waren huwelijken van Nederlandse vrouwen met arbeidsmigranten onderwerp van overheidszorg, echter niet zozeer in het kader van het vreemdelingenbeleid als vanuit welzijnswerk. Zie Hondius 2001: 156-166.

11 Ellemers & Vaillant 1987: 429.

12 Zie over de toescheiding van Nederlands en Indonesisch staatsburgerschap: Heijs 1994: 120-133; Jones 2007: 73-87; zie over het ‘ontmoedigingsbeleid’ van de Nederlandse regering jegens ‘Nederlands-Indische’ migranten: Schuster 1999: 85-111; Jones 2007: 137-183.

veelal de Indonesische nationaliteit.14 Daarnaast kwamen in de jaren zes-tig nog enkele duizenden spijtoptanten naar Nederland: mensen van veelal gemengd Nederlands-Indische afkomst die bij de onafhankelijkheid voor de Indonesische nationaliteit hadden geopteerd, maar later alsnog voor migratie naar Nederland kozen.15 Zowel voor de Molukkers als voor de spijtoptanten gold dat zij in gezinsverband migreerden. De beslissing tot toelating werd voor het gehele gezin genomen: getoetst werd of het hoofd van het gezin – de man – aan de toelatingscriteria voldeed.16 Net als in het nationaliteitsrecht gold ook hier dat de man de verblijfplaats van het gezin bepaalde. De overkomst van Nederlandse staatsburgers, Molukkers en spijtoptanten uit voormalig Nederlands-Indië, is dus voor de Nederlandse overheid geen aanleiding geweest om beleidsregels op te stellen voor toe-lating van buitenlandse gezinsleden.17

Vluchtelingen

In de directe nasleep van de Tweede Wereldoorlog nam Nederland enkele duizenden vluchtelingen op, met name Poolse ex-militairen en ontheemden uit kampen in Duitsland.18 Welbegrepen eigenbelang speelde daarbij een belangrijker rol dan humanitaire overwegingen. Nederland wenste vooral ‘volwaardige arbeidskrachten’ toe te laten. Met het oog op de woningnood die in Nederland heerste was de overkomst van gezinnen ongewenst: alleen ongehuwde ontheemden waren welkom.19

Tot halverwege de jaren tachtig zou het aantal vluchtelingen dat zijn weg naar Nederland vond beperkt blijven. In 1956 werden zo’n 3 duizend Hongaarse vluchtelingen toegelaten. In de nasleep van de ‘Praagse lente’ in 1968 kwamen iets minder dan duizend Tsjechen naar Nederland, en

14 Bij de onafhankelijkheid van Indonesië kregen Molukkers – veelal tegen hun zin - automa-tisch de Indonesische nationaliteit. Het verkrijgen van het Nederlands staatsburgerschap was voor Molukkers niet eenvoudiger dan voor andere vreemdelingen. Indonesische staatsburgers die meer dan vijf jaar in het buitenland verbleven verloren de Indonesische nationaliteit, tenzij zij deze verlengden bij het Indonesisch consulaat. Een zeer ruime meerderheid onder de Molukkers in Nederland liet dat na. In 1978 had 10% van de Molukkers de Indonesische en 30% de Nederlandse nationaliteit en was 60% stateloos. Jones 2007: 99-102, 129-130.

15 Ringeling 1978: 71-87. 16 Van Walsum 2008: 109-110.

17 Zie over de rol van gender- en familienormen in beleid en rechtspraak ten aanzien van migran-ten uit voormalig Nederlands-Indië tussen 1945 en 1970: Van Walsum 2008: 97-116. Zie over de ‘gendered disciplinering van Indische gezinnen’ in de assimilatiepolitiek van de jaren vijftig en zestig: Jones 2007: 174-177.

18 De Lange 2007: 23. 19 Berghuis 1999: 82-103.

in de eerste helft van de jaren zeventig nog enkele honderden Portugese, Oegandese en Chileense vluchtelingen.20 Ik heb in de literatuur noch in de beleidsarchieven van het ministerie van Justitie tot de jaren zeventig verwijzingen gevonden naar debat of regelgeving inzake de toelating van gezinsleden van vluchtelingen.21

Arbeidsmigranten

Zoals ook voor de oorlog gebruikelijk was geweest, kregen werkgevers in sectoren die met arbeidstekorten kampten na 1945 in de regel toestem-ming van de overheid om buitenlandse werknemers in dienst te nemen. In de eerste naoorlogse jaren waren bijvoorbeeld Italiaanse vrouwen werk-zaam in de chocolade-industrie en Fransen en Italianen in de hoogovens en chemie-grafische industrie. In 1947 werkten zo’n 30 duizend vreemde-lingen in Nederland, waaronder 10 duizend grensarbeiders.22 In 1948 sloot de Nederlandse regering voor het eerst een bilaterale wervingsovereen-komst, met het oog op de tewerkstelling van Italianen in de Nederlandse steenkoolmijnen.23 In die overeenkomst met de Italiaanse regering had de Nederlandse delegatie haar voorkeur vastgelegd voor ongehuwde arbeids-migranten. Alleen wanneer voldoende huisvesting beschikbaar was, zou de werving van gehuwde mijnarbeiders in overweging worden genomen.24

In 1960 waren 24 duizend vreemdelingen in het bezit van een werk-vergunning: minder dus dan in 1947. Ruim een derde van die vergunnin-gen was verleend aan Duitsers, waaronder naar alle waarschijnlijkheid een groot aantal grensarbeiders.25 In de tweede helft van de jaren vijftig waren Nederlandse werkgevers daarnaast in toenemende mate arbeiders gaan werven in Italië.26 In 1960 waren ruim 2700 Italianen werkzaam in

20 Ten Doesschate 1993: 40-88.

21 Ten Doesschate (1993: 210-211) laat het gezinshereningsbeleid voor vluchtelingen in zijn analyse van het Nederlands asielbeleid tussen 1968 en 1982 buiten beschouwing. Hij geeft wel aan dat bij beslissingen omtrent het aantal en de selectie van uitgenodigde vluchtelingen, zoals de Chilenen, de gezinssamenstelling een belangrijke rol speelde: kleine gezinnen genoten de voor-keur, opdat het aantal vluchtelingen dat overkwam beperkt bleef. Op grond daarvan lijkt het mij aannemelijk dat voor vluchtelingen – net als voor Molukkers en spijtoptanten – de beslissing om verblijf toe te staan niet alleen de aanvrager, maar ook zijn gezin gold.

22 De Lange 2007: 24-25. 23 De Lange 2007: 68-70.

24 Artikel 7, Italiaans-Nederlandse Overeenkomst betreffende de aanwerving van Italiaanse ar-beiders voor de ondergrondse bedrijven der Nederlandse steenkolenmijnen, oktober 1948. na ind 5.023.5026 243.

25 De Lange 2007: 91. 26 Goedings 2005: 368.

Nederland. Vanaf het begin van de jaren zestig ging het economisch echter snel beter met Italië, zodat het aantal Italianen dat werk in het buitenland zocht sterk afnam.27

Na 1960 namen de tekorten op de Nederlandse arbeidsmarkt scherp toe.28 Tussen 1960 en 1975 maakten buitenlandse arbeiders de overgrote meerderheid uit van de migranten die naar Nederland kwamen.29 In 1965 verbleven bijna 40 duizend vreemdelingen uit het Middellandse Zeegebied in Nederland, in 1970 waren dat er bijna 93 duizend, en in 1973 ruim 128 duizend.30 In de eerste helft van de jaren zestig was die groei met name afkomstig uit Spanje: in 1960 verbleven 309 Spanjaarden met een verblijfs-vergunning in Nederland, in 1965 was dat aantal gestegen tot ruim 21 dui-zend. De omvang van de Spaanse populatie in Nederland zou in 1974 een maximum bereiken, met bijna 32 duizend.31 In de loop van de jaren zestig sloot de Nederlandse regering een achttal wervingsovereenkomsten met landen in het Middellandse Zeegebied, namelijk met Italië (1960), Spanje (1961), Portugal (1963), Turkije (1964), Griekenland (1966), Marokko (1969), Joegoslavië (1970) en Tunesië (1970).32 In de tweede helft van de jaren zestig zou de samenstelling van de arbeidsmigrantenpopulatie in Nederland dus steeds diverser worden, waarbij met name de instroom uit Turkije en Marokko sterk toenam.

De wervingsovereenkomsten vormden het belangrijkste instrument voor de Nederlandse regering om de arbeidsmigratie te reguleren. In de overeenkomsten was vastgelegd dat de landen van herkomst zorg zouden dragen voor een voorselectie van arbeiders, terwijl de definitieve selec-tie, op basis van leeftijdscriteria, gezondheid en beroepsvaardigheden, aan Nederland toeviel. De Nederlandse regering zou erop toezien dat werkge-vers aan buitenlandse werknemers dezelfde arbeidsvoorwaarden boden als aan Nederlandse arbeiders in dezelfde sector. Verder hadden werkgevers de plicht om in het eerste jaar in de kosten van huisvesting en levensonder-houd van de arbeidsmigranten te voorzien.

De effectiviteit van de wervingsovereenkomsten als reguleringsinstru-ment bleef echter lange tijd zeer beperkt. Tot 1968 kwam een meerderheid

27 De Lange 2007: 91; Goedings 2005: 29, 368-369; Federici 1979: 150. 28 Berg 1967: 16.

29 De Lange 2007: 91.

30 Penninx 1979: 95. Deze cijfers betreffen vreemdelingen uit Griekenland, Joegoslavië, Portu-gal, Spanje, Turkije, Marokko en Tunesië.

31 Penninx 1979: 95.

van de arbeidsmigranten ‘spontaan’ naar Nederland, dat wil zeggen buiten de officiële wervingskanalen om.33 ‘Spontane’ migranten kwamen op een toeristenvisum naar Nederland, zochten en vonden gemakkelijk een baan, en vroegen vervolgens een werk- en verblijfsvergunning aan. Tot 1968 werd deze ‘spontane’ migratie niets in de weg gelegd, omdat zo de kostbare en tijdrovende wervingsprocedures werden vermeden.34

Zoals wij later zullen zien was het arbeidsmigratiebeleid dat de Neder-landse regering tot 1975 voerde gebaseerd op de veronderstelling dat het verblijf van buitenlandse werknemers in Nederland tijdelijk zou zijn. In de jaren zestig lijkt er inderdaad verloop te zijn geweest in de buitenlandse arbeidspopulatie, hoewel nauwkeurige gegevens over verblijfsduur en terugkeer niet voorhanden zijn. Op basis van eigen berekeningen schat Penninx het percentage van de buitenlandse werknemers dat terugkeerde tussen 1960 en 1967 op ongeveer 30 procent. Daarna zou dat aandeel snel teruglopen, van 16 procent in 1969 tot 4,5 procent in 1973.35 De Spaanse populatie in Nederland zou na 1974 inderdaad afnemen. De Spanjaarden waren echter de enigen onder de arbeidsmigranten die in grote aantallen terugkeerden naar hun herkomstland. De omvang van de overige Zuid-Europese groepen consolideerde zich in de jaren zeventig, terwijl het aan-tal Turken en Marokkanen gestaag toe zou blijven nemen.36

De arbeidsmigranten die tussen 1955 en 1975 op grote schaal naar Nederland kwamen, waren in grote meerderheid mannen, en zij kwamen

33 De Lange 2007: 91-93.

34 Van Amersfoort & Penninx 1993: 59-60; Tinnemans 1994: 64-5, 87; De Lange 2007: 113-116.

35 Penninx 1979: 108. Penninx baseert zijn berekening op cijfers inzake het aantal arbeidsvergun-ningen die de regering aan het parlement verstrekte.

36 Lindo 1994: 119-120. Meer dan 80 procent van de Italiaanse arbeiders is met een Nederlandse vrouw getrouwd. (Lindo 1994: 127) De Italianen kwamen vooral vóór 1960. Volgens De Lange (2007: 76) werden toen voornamelijk vrijgezellen geworven, omdat werkgevers aan gehuwde Italianen een extra vergoeding moesten bieden. Waarom de Spanjaarden – als enigen onder de arbeidsmigranten – wél in substantiële mate naar hun herkomstland terugkeerden, is niet bekend. Volgens Lindo (1994: 130-131) bieden economische factoren geen verklaring: de sociaal-eco-nomische positie van Spanjaarden in Nederland was relatief goed – velen namen ontslag om te remigreren – en de situatie in Spanje waarnaar zij terugkeerden zeer onzeker. De politieke ver-anderingen in Spanje na de dood van Franco in 1975 zouden een rol kunnen hebben gespeeld: ook daarvóór waren de terugkeerpercentages onder Spanjaarden echter al relatief hoog, en onder Grieken en Portugezen zou het aantal remigranten na de val van de dictatoriale regimes in hun herkomstlanden niet substantieel toenemen.

in eerste instantie alleen.37 Over de vraag of en onder welke voorwaar-den deze arbeidsmigranten hun gezinslevoorwaar-den naar Nederland mochten laten overkomen, zouden twintig jaar lang felle debatten worden gevoerd. Deze debatten vormen het begin van de beleidsvorming in Nederland inzake de toelating van buitenlandse gezinsleden, en zijn daarom het onderwerp van dit hoofdstuk.