Truth is stranger than fiction.
Zoo op één dit gezegde van toepassing is, dan zeker op den H o n -gaarschen graaf Maurice Benyowski, die anderhalve eeuw geleden, gevolg gevende aan een opdracht van hertog d'Aiguillon, m e t 300 F r a n s c h e n op Madagascar voet aan wal zette, de eerste gouverneur was van dat eiland, zich later door de Inlandsche hoofden tot heer-scher liet uitroepen, doch t e n slotte, door de F r a n s c h e regeering tot rebel verklaard, h e t leven liet onder de kogels der tegen h e m uit-gezonden t r o e p e n m a c h t .
Louis B r u n e t zegt in zijn w e r k : ,, L 'oeuvre de la F r a n c e à Mada-g a s c a r ' ' , doelend op Benyowski: , , H e t officieele Frankrijk heeft n i m m e r een handig gebruik van avonturiers weten te m a k e n ; toch zijn er, aan wie andere landen h e t bezit v a n geheele werelddeelen te danken h e b b e n . "
Hierin schuilt veel waars. H a d de F r a n s c h e regeering in 1776, toen Benyowski aan h e t Hof te Versailles verscheen, om zich t e verant-woorden n a a r aanleiding van tegen h e m door den gouverneur van M a u r i t i u s , toen nog F r a n s c h bezit, ingebrachte beschuldigingen, v a n zijne diensten gebruik weten t e m a k e n , er had geen I J eeuw behoe-ven t e verloopen vóór en aleer h e t F r a n s c h e gezag m e t t e r d a a d op Madagascar gevestigd werd.
* *
*
Zooals bekend zal zijn, is Madagascar — ,,la Grande I l e " , zooals het vroeger h e e t t e — langen tijd een twistappel geweest tusschen E n g e l a n d en Frankrijk en vooral in het m i d d e n der 19e eeuw n a m dit geschil vaak een acuten vorm aan. De Engelschen erkenden niet de rechten, welke de F r a n s c h e n t e n aanzien van Madagascar ver-klaarden te bezitten, en het waren vooral de op het eiland arbeidende Britsche zendelingen, die zich als felle polemisten deden k e n n e n ; h u n n e geschriften m i s t e n h u n n e uitwerking niet op de publieke opinie in E n g e l a n d .
702
E e n feit is h e t , dat vóór 1894, toen generaal Duchesne uit n a a m van Frankrijk bezit n a m v a n Madagascar, de houding der F r a n s c h e E e -geering t e n opzichte v a n h e t eiland uiterst slap was ; zij eischte hand-having der aan Frankrijk verleende „ p r e r o g a t i e v e n " ; zij h a d er een consul, die later den titel kreeg v a n „commissaire de la République française" en nog weer later dien v a n „résident g é n é r a l " ; m a a r aan do souvereiniteit der Hova-vorsten werd niet getornd. Aan deze poli-tiek v a n onthouding k w a m eerst een einde, toen h e t optreden van Koningin E a n a v a l o I I I , die onder Engelsehen invloed h e e t t e te staan, meer en m e e r ten opzichte v a n de F r a n s c h e n u i t t a r t e n d werd: in 1895 werd Madagascar onder Frankrijk's protectoraat ge-bracht, een jaar later volgde de annexatie.
* * *
Doch om op graaf Benyowski terug te k o m e n : deze was onge-twijfeld een geniaal m a n , m e t scherpen blik en groot organiseerend talent, ondernemend, dapper, m a a r tevens eerzuchtig. Deze laatste eigenschap vooral bracht h e m in conflict m e t den gouverneur van l'Ile de F r a n c e ( M a u r i t i u s ) , De Tournay, die in Benyowski slechts een avonturier zag en h e m op alle mogelijke manieren tegenwerkte.
Benyowski's loopbaan was tot op het tijdstip, dat hij voor h e t eerst op Mauritius k w a m , bewogen genoeg geweest. H o n g a a r van ge-boorte, h a d hij in h e t Oostenrijksche leger deelgenomen aan den Zevenjarigen Oorlog; toen er niets m e e r te vechten viel, toog hij naar H o l l a n d en E n g e l a n d , waar hij zich bekwaamde op h e t gebied van scheepsbouw en ook o m t r e n t navigatie eenige kennis opdeed.
I n 1768 streed hij in h e t Poolsche leger tegen de B u s s e n : in ver-schillende gevechten wist hij zich te onderscheiden, doch ten laatste werd hij gevangen genomen en n a a r Siberië verbannen.
Gelijk zoovelen zijner lotgenooten, snakte Benyowski n a a r de vrij-heid. Hij wist zich de gunst te verwerven van den gouverneur Nilof, werd onderwijzer v a n diens kinderen en h u w d e t e n slotte zijn dochter.
Zijn nieuwe positie verschafte Benyowski natuurlijk meerdere vrij-heid en hiervan m a a k t e hij gebruik om een gedurfd ontsnappings-plan te smeden. I n 1771, dus na een verblijf van 2 jaar in Siberië, bracht hij dit laatste t e n uitvoer: hij o n t v l u c h t t e , s a m e n m e t 60 à 70 andere bannelingen; ook zijn vrouw was bij h e m . Zij bereikten de k u s t van K a m s c h a t k a , m a a k t e n zich meester van een Russisch oorlogsschip en stevenden daarmede n a a r J a p a n ; v a n hier ging de reis n a a r Formosa en Macao, waar Benyowski's vrouw stierf; ver-volgens n a a r Britsch-Indië, waar h e t oorlogsvaartuig werd verkocht en op een koopvaarder passage genomen n a a r Mauritius.
Of hij toen reeds h e t plan h a d , een poging t o t koloniseering van Madagascar te wagen, is moeilijk te zeggen; een feit is het echter,
dat Benyowski op Mauritius lang niet zoo hartelijk werd ontvangen, als hij misschien gehoopt had, dat het geval zou zijn.
* * -À
Vóór wij verder gaan, willen wij even een korte schets geven v a n de betrekkingen, die t o t op dat m o m e n t tusschen Frankrijk en Madagascar bestonden.
I n 1642 had de eerste occupatie p l a a t s : twaalf F r a n s c h e n , onder Pronio, landden op het eiland. Tezelfder tijd werden door kardinaal De Richelieu handelsprivilegies verdeend aan „ L a Compagnie fran-çaise de 1'Orient", welke onder leiding stond van , , L a Compagnie Eoyale des I n d e s ' ' .
I n 1643 was het aantal F l a n s c h e kolonisten op Madagascar ge-stegen tot 70 en in 1653 zelfs tot ongeveer 300.
De zaken der „Compagnie française de 1'Orient" bloeiden evenwel niet bijzonder; zelfs een n a a m s v e r a n d e r i n g — zij werd n u gedoopt
„Compagnie des I n d e s O r i e n t a l e s " — kon haar bestaan niet redden en in 1670 trok de Kroon alle rechten aan zich.
Lodewijk X I V schijnt wel belangstelling t e hebben gekoesterd voor deze kolonisatie-pogingen ; hij n a m althans voor een groot bedrag in h e t kapitaal der handelslichamen deel; en toen in 1672 de F r a n s c h e n in F o r t D a u p h i n door de inboorlingen werden overvallen en zoo goed als allen vermoord, ging de koning dwars in tegen het advies zijner ministers en drong er op aan, dat een nieuwe poging zou worden ge-waagd.
Van 1672 tot 1774 gebeurde er echter niet veel. Lodewijk XV had gewichtiger zaken aan zijn hoofd en van zijne ministers ging in be-doeld opzicht weinig stuwkracht uit.
„ D e Koning van F r a n k r i j k " , — zoo heette h e t in een procla-matie — „is de eenige souverein over het eiland, en alleen hij is gerechtigd, er forten t e b o u w e n " .
E e n proclamatie is echter gemakkelijk in elkaar gezet ; veel lastiger is h e t , een zoo groot eiland als Madagascar onder dia a d werkelijk gezag te brengen. K o m t daar dan nog bij, dat de kolonisten zich aan kneve-larij tegenover de inheeimsche bevolking te buiten gaan, zooajs op Madagascar was geschied, dan wordt de kans van slagen nog veel geringer.
*
Benyowski betrad dus in 1774, toen hij op Madagascar landde, min of m e e r maagdelijk terrein: gedurende een eeuw hadden de F r a n s c h e n h e t eiland vrijwel aan eigen lot overgelaten.
Wij hebben gezien, hoe gouverneur De Tournay geenszins en-thousiast gestemd was voor Benyowski's p l a n n e n ; hij vreesde toch,
704
dat de belangen van l'Ile de F r a n c e en l'Ile de Bourbon ( E é u n i o n ) hierdoor in het gedrang zouden komen. Niet alleen wenschte hij Benyowski's plannen niet te steunen, m a a r hij zond ook een leelijk rapport o m t r e n t diens persoon en ware bedoelingen n a a r P a r i j s ; m e n moest daar weten, m e t wien m e n t e doen h a d !
Ziende, dat op hulp van dien k a n t niet te rekenen viel, ondernam Benyowski de reis n a a r Frankrijk; in het hoofdkwartier zou hij zijn plannen toelichten. Welke waren deze p l a n n e n ? Deze vraag schijnt onnoozel, m a a r is h e t toch n i e t ; i m m e r s , door enkele F r a n s c h e schrijvers wordt beweerd, dat Benyowski aanvankelijk van plan was, niet Madagascar, m a a r Formosa te koloniseeren ! Toen hij dit voornemen echter aan den hertog van d'Aiguillon k e n b a a r m a a k t e , bleek deze van meening, dat Benyowski h e t liever m a a r eens op Madagascar moest probeeren !
W a t hiervan waar is, k u n n e n wij in het midden l a t e n ; een feit is het, dat Benyowski bevel kreeg, in de Baai van Antongil eene kolonie to stichten. M a a r hij moest zich eerst n a a r Mauritius begeven!
Benyowski h a d de bevelen op t e volgen v a n den gouverneur van dat eiland, die schepen en voorraden te zijner beschikking zou stellen.
Door deze bepaling werd de expeditie als het ware nog vóór zij onder-n o m e onder-n werd t o t mislukkionder-ng gedoemd; w a onder-n t de autoriteiteonder-n op Mauritius en E é u n i o n waren wel de laatsten, v a n wie Benyowski m o c h t hopen, d a t zij zijne plannen krachtdadig zouden ondersteunen.
D e graaf beproefde bij de F r a n s c h e ministers het onmogelijke om in deze regeling verandering te brengen; m a a r alles was vergeefs: hij had de voorwaarden te accepteeren, öf zijn plan op t e geven.
* * *
Benyowski zou niet een m a n m e t durf en initiatief geweest m o e t e n zijn, om zich hierdoor van zijn voornemen t e laten afbrengen. Hij vertrok dus m e t 300 m a n n a a r Mauritius en werd daar al even on-hartelijk ontvangen als de eerste m a a l . D a t was in 1773. J u i s t in bet feit, dat alle vorige kolonisatie-pogingen der F r a n s c h e n m e t be-trekking tot Madagascar t o t dusver waren mislukt, vond De Tournay aanleiding, om nogmaals een ongunstig rapport u i t te brengen. Hij m e e n d e , d a t de Eegeering te Parijs eerst op deze laatste missive zou moeten antwoorden, alvorens hij de verlangde medewerking kon ver-leenen M a a r hier s t u i t t e hij op den onwil van Benyowski, die in geen geval zijn plannen wenschte op te geven ; hij begon m e t een deel zijner expeditie n a a r Madagascar te zenden en knoopte betrekkingen aan m e t de Inlandsche hoofden. Hij zelf kon p a s in h e t voorjaar van 1774 v e r t r e k k e n ; allerlei moeilijkheden moesten eerst overwonnen worden, waar nog bij k w a m , dat onder zijn officieren en m a n s c h a p p e n vele zieken waren.
I n J u n i 1774 landde hij m e t het tweede deel zijner expeditie in de B a a i van Antongil; hier vond hij een groot aantal inlanders ver-zameld, wier houding niet zeer vriendschappelijk was. De oorzaak hiervan werd Benyowski spoedig duidelijk; in zijn ijver om ,,den a v o n t u r i e r " zwart te m a k e n , had De Tournay niet slechts n a a r Parijs een slecht rapport gezonden, m a a r ook h a d hij, actief, de Inlandsche hoofden op Madagascar doen waarschuwen, dat Benyowski's ware bedoeling zou zijn, de bevolking van het eiland tot slavernij te doemen.
Benyowski was echter een diplomaat en een innemend m a n t e v e n s ; hij wist de hoofden voor zich te winnen en de ongerijmdheid h u n n e r booze vermoedens aan te t o o n e n ; hij sloot bondgenootschappen m e t hen en n a m de verplichtig op zich, geen forten te b o u w e n : de H o v a ' s en S a k a l a v a ' s hadden blijkbaar aan de vroegere kolonisten niet zulke bizonder aangename herinneringen !
Benyowski hield zijn belofte in laatstbedoeld opzicht echter n i e t ; w a n t toen hij eenmaal Louisbourg had gesticht, zocht hij ook zijn in-vloed in het binnenland en langs de kust uit te breiden en deze posten werden wel degelijk versterkt.
# * *
I n zeer korten tijd had Benyowski niettemin het vertrouwen van hoofden en bevolking weten te winnen, en dit is t e wonderlijker, aan-gezien de pogingen van andere E u r o p e a n e n geheel h a d d e n gefaald.
W a t was hiervan de oorzaak? E e n F r a n s c h geschiedschrijver vertelt h e t o n s : van Mauritius was op Madagascar teruggekeerd een zeer in-vloedrijke toovenaar en deze beweerde — hij had Benyowski i m m e r s op Mauritius ontmoet ! — dat de graaf een lijnrechte afstammeling was van den l a a t s t e n souverein: Baroini;' hij zou de zoon zijn van B a m i n i ' s dochter, die als gevangene was weggevoerd en op Mauritius als slavin verkocht. I e m a n d , die over dergelijke antecedenten beschikt, k a n m e n niet buiten de deur h o u d e n ; het is dus begrijpelijk, dat de bevolking aan Benyowski niet slechts h a a r vertrouwen schonk, m a a r dat hij ook in eene groote Kabary (volksbijeenkomst), twee jaar n a d a t hij op Madagascar was aangekomen, t o t vorst werd uitgeroepen.
H e t schijnt, dat Benyowski m e t deze nieuwe waardigheid eenigs-zins verlegen is geweest; zeker lag het toen nog niet in zijn bedoeling, voor koninkje te spelen; hij bleef zich als vertegenwoordiger van de F r a n s c h e Begeering beschouwen. W a a r de bevolking h e m tot vorst had uitgeroepen, onderwierp zij zich aan den Koning van Erankrijk, in wiens n a a m hij handelde ; dus k w a m hij m e t de Inlandsche hoofden overeen, d a t hij n a a r Parijs zou terugkeeren en daar kennis zou geven van h u n onderwerping, een voorstel dat i n s t e m m i n g vond. E e n tweede motief tot het ondernemen van deze verre reis was, dat B e n
-45
706
yowski de beschuldigingen van den gouverneur van Mauritius wilde weerleggen en der F r a n s c h e Eegeering onder het oog brengen, d a t de tegen h e m gesmede intriges zijn t a a k t e n zeerste bemoeilijkten.
* *
Deerlijk werd Benyowski in zijne verwachtingen teleurgesteld. D e * ontvangst van de zijde der F r a n s c h e ministers was uiterst koel; de Koning wenschte h e m zelfs niet in audiëntie te o n t v a n g e n : de ver-dachtmakingen h a d d e n hare uitwerking dus niet gemist !
Volgens een Engelschen schrijver zou aan Benyowski nog een eere-zwaard zijn geschonken, m a a r verder ging m e n in de erkenning zijner verdiensten niet. Sterker: m e n verbood h e m n a a r Madagascar terug te keeren. Dit was dus de belooning voor het nuttige werk, dat B e n -yowski op het eiland had t o t stand gebracht! Aan h e m was het t e danken, dat er een stabiele regeering was gevestigd, dat de be-volking tot rust k w a m en dat eenige posten waren opgericht, welke het vooruitzicht openden van een profijtelijk handelsverkeer in de toekomst.
Losgelaten door de F r a n s c h e regeering, die o m t r e n t de wenschelijk-heid eener p e r m a n e n t e koloniseering van Madagascar zelfs nog in twijfel scheen te verkeeren, wendde Benyowski zich eerst tot E n g e l a n d , vervolgens tot Oostenrijk, m a a r geen dezer pogingen h a d succes. Zwerversjaren volgden; zijn h a r t trok n a a r Madagascar, waar een koninkrijk voor h e m was weggelegd, m a a r de middelen ontbraken h e m , om het eiland weder te bereiken.
^ Eindelijk, in 1785, vond hij steun bij eenige Amerikaansche koop-lieden: een handelshuis te Baltimore verschafte h e m de noodige middelen om n a a r Madagascar terug te gaan, waar hij als vertegen-woordiger der firma zou optreden.
E n ziet: het bleek, dat de bevolking h e m nog niet vergeten was, dat zij zelfs op h e m gewacht h a d ! Hij werd — zegt een F r a n s c h schrijver — begroet „ a v e c un enthousiasme d é l i r a n t " . Geland te Nosi-be, stak hij m e t een roeiboot n a a r Madagascar over; te voet ging n u de tocht dwars door het Noordelijke deel van h e t eiland n a a r de baai van Antongil. D a a r aanvaardde hij opnieuw het bestuur, m a a r tevens n a m hij de voorraden van het F r a n s c h e gouvernement, welke daar nog aanwezig waren, in beslag. Dit laatste was ongetwijfeld een onrechtmatige daad, rebellie; doch is het te verwonderen, dat Ben-yowski aldus optrad, waar ook de F r a n s c h e regeering h e m den rug had toegekeerd?
I n t u s s c h e n was zijn terugkeer voor zijn oude vijanden op Mauritius en E é u n i o n een geschikte gelegenheid om in te grijpen; hij was n u een opstandeling en bevel werd gegeven aan den c o m m a n d a n t eener tegen h e m uitgezonden expeditie, om h e m „dood of l e v e n d " in h a n d e n ta krijgen.
Aan deze opdracht werd m a a r al te goed voldaan. H e t fregat Louisa bracht de troepen naar Ngontsy, in de nabijheid waarvan Benyowski's fort gelegen w a s ; een landingsdetachement ging aan wal en rukte tegen de versterking op. D a a r binnen bevond zich Benyowski m e t slechts 2 E u r o p e a n e n en dertig i n l a n d e r s ; juist toen hij bezig w a s , één der beide kanonnen, waarover hij beschikte, te laden, trof h e m een F r a n s c h e kogel in de borst, die een eind aan zijn leven m a a k t e .
* * *
Zoo stierf Benyowski, een geboren bestuurder, een m a n m e t vele goede karaktereigenschappen en van wien zelfs F r a n s c h e geschied-schrijvers verklaren, dat, waren de omstandigheden h e m gunstiger geweest, een schitterende toekomst wellicht voor h e m ware weggelegd.
E n zelfs n u nog leeft de herinnering aan h e m onder de Malgachen aan de kust van Madagascar voort.
Na zijn dood duurde het weer vele jaren, vóór de F r a n s c h e n er aan dachten, h e t kolonisatie-werk op Madagascar m e t ernst aan te v a t t e n . I n 1811 n a m e n de Engelschen het eiland in bezit, doch in 1814 trokken zij zich terug, erkennend ,,de r e c h t e n " ( !) van Frankrijk, die echter in dien tijd niet al te vast stonden.
Thans is dit a n d e r s : Madagascar is n u een bloeiende F r a n s c h e kolonie; doch dit h a d h e t 1\ eeuw geleden ook reeds k u n n e n zijn, indien blinde jaloezie en onberedeneerde h a a t niet t e n val hadden gebracht den m a n , die boven allen uitblonk: graaf Maurice Benvowski.