HOOFDSTUK 2. DE VERSTANDELIJK BEPERKTE IN HET STRAFRECHT
2.2 D E DEFINITIE VAN EEN VERSTANDELIJKE BEPERKING
Bij de verstandelijke beperking waarover wij spreken moet het gaan om enerzijds een beperking die ontstaan is voor het 18e levensjaar, om een onderscheid te maken met niet aangeboren hersenletsel, en anderzijds moet het gaan om een cognitieve functiestoornis.15 Daar wordt onder meer de waarneming, het geheugen, de vaardigheden, de concentratie en de aandacht onder verstaan.16 De meest gebruikte definitie van een verstandelijke beperking is gegeven door de American Association of Mental Retardation, die zij hebben neergelegd in: ‘Intellectual Disability: Definition, Classification, and Systems of Supports’.17 De definitie die zij geven aan een verstandelijke beperking is de volgende:
‘Intellectual disability is a disability characterized by significant limitations in both intellectual functioning and in adaptive behavior, which covers many everyday social and practical skills. This disability originates before the age of 18.’18
14 Vandereycken en Van Deth 2004, p. 86
15 Došen 2005, p. 19
16 Braanker 2010, p. 311
17 Schalock e.a. 2010
18 http:/www.aaidd.org geraadpleegd op 03 april 2021
Het is hierbij dus van belang dat er niet alleen een beperking van het intellectueel vermogen is, denk hierbij aan tekorten in het taalbegrip, probleemoplossend gedrag en het vermogen te leren door ervaringen, maar ook van het aanpassingsvermogen. Hierbij valt te denken aan communicatie, persoonlijke onafhankelijkheid en sociale participatie.
De gebruikelijke indeling voor verstandelijke beperkingen berust van oudsher op het IQ. Het IQ geeft normaliter de relatie aan tussen een mentale leeftijd en de kalenderleeftijd.19 Het gemiddelde IQ in Nederland bij volwassenen is 100.20 Verstandelijk gehandicapten hebben een lager intellectueel vermogen dan gemiddeld en een IQ van onder de 70.21 Volgens het SCP22 gaat het hierbij om zo’n 400.000 personen in Nederland. Bij een dergelijk intellectueel vermogen, een IQ van 70 of lager, hoort volgens Rooijmans, en anderen, een ontwikkelingsleeftijd tot 12 jaar oud.23 Sinds een paar jaar staat de intelligentiescore echter niet langer meer centraal in de DSM-V24 omdat het IQ alleen geen volledig beeld kan schetsen van de beperkingen die een persoon in het dagelijks leven ervaart. Zo zijn er tekorten op elk niveau van adaptief gedrag mogelijk bij conceptuele, sociale en praktische vaardigheden die vereist zijn om zich aan te passen aan de gebruikelijke wijze van handelen.25 Hierdoor wordt het IQ bezien in een relatie tot het aanpassingsvermogen dat de persoon met een verstandelijke beperking heeft.2627 Een andere reden voor het niet langer centraal stellen van het IQ is dat personen met een verstandelijke beperking op diverse onderdelen van een intelligentietest zeer divers kunnen scoren. Dit wordt een disharmonisch intelligentieprofiel genoemd.28 Het is daarom dan ook belangrijk om bij diagnostiek goed te letten op de scores van de verschillende onderdelen van de intelligentietest om de sterke en zwakke kanten van een persoon helder te krijgen.
Verstandelijk beperkten doorlopen op alle domeinen, cognitief, emotioneel en sociaal, de normale ontwikkelingsstadia die een normaal persoon ook doorloopt. Wel gaat dat in een trager tempo en bereikt de ontwikkeling sneller een plafond.29 Vaak vertoont de sociaal-emotionele ontwikkeling zelfs een nog grotere achterstand op dan op basis van het cognitief functioneren zou worden verwacht.30 Hoewel zij bijvoorbeeld seksueel wel gevoelens en gedragingen krijgen blijven zij qua
hersencapaciteiten daarop achter. De geboortedatum van personen met een verstandelijke beperking impliceert daardoor in veel gevallen dan ook volwassenheid terwijl de mentale gesteldheid die absoluut niet ondersteunt. Bij mensen met een licht verstandelijke beperking is de ‘cognitieve leeftijd’
bijvoorbeeld, bij een IQ tussen de 55 en 70, vergelijkbaar met dat van een kind tussen de 6 en 12 jaar oud.31 Dit kan worden ingeschat door gebruik te maken van een beoordelingsschaal als de SEO-R waarbij een vergelijking gemaakt kan worden met de normale ontwikkeling van kinderen.32 Ook de ontwikkeling van inzicht en vaardigheden op sociaal en emotioneel vlak gaat langzamer.33 Zo kan het zijn dat een persoon die cognitief op het niveau van een elfjarige functioneert sociaal-emotioneel kan reageren op een vergelijkbaar niveau met dat van een kleuter.34 Wel kan het zo zijn dat personen met een verstandelijke beperking, en de mentale leeftijd van een kind, op andere vlakken op een hoger niveau functioneren. Volgens Wagenaar moet er dan gedacht worden aan levenservaring, sociale netwerk en de seksuele behoeften op het niveau van volwassenen.35 Om die reden kan de vergelijking met de mentale leeftijd van een kind sterk misleidend zijn.
Indien in dit onderzoek wordt gesproken over een verstandelijk beperkte of verstandelijk gehandicapte zal het altijd gaan om een persoon waarbij de beperking reeds voor zijn 18e jaar is ingetreden, waarbij het gaat om een cognitieve functiestoornis en waarbij het IQ onder de 70 is.
Er zijn verschillende niveaus van verstandelijke beperking. Zo kennen we de lichte verstandelijke beperking met een IQ tussen de 55 en 70, de matige verstandelijke beperking met een IQ tussen de 40 en 55, de ernstige verstandelijke beperking met een IQ tussen de 25 en 40 en de diepe verstandelijke beperking met een IQ lager dan 25. De ernst van de verstandelijke ontwikkelingsstoornis wordt voornamelijk bepaald door het gedrag, de benodigde mate van ondersteuning en de mate van stabiliteit in de eigen sociale context.36 Volgens het SCP gaat het hier in 2018 in totaal om 2,3% van de personen in Nederland als de normaalverdeling gevolgd wordt.37 Personen met een licht verstandelijke beperking vormen hiervan de grootste groep, ongeveer 90%. Dit is een zeer heterogene groep waarbij de personen over het algemeen niet tot ontplooiing komen waar zij, gezien hun potentie, zouden moeten komen.38 Personen met een matig verstandelijke beperking hebben grotere noden dan zij die een licht verstandelijke beperking hebben. Personen met een licht verstandelijke beperking denken
31 Roos, 2017
32 Claes & Verduyn, 2011
33 Roos, 2017
34 Roos & Goedhart, 2017
35 Wagenaar, 2010
36 Van den Hazel & van Toorn, 2017
37 SCP, 2019
38 Feldman, 2013
vooral in het hier en nu en zijn in staat om sociale vaardigheden aan te leren.39 Personen met een diepe en een ernstige verstandelijke beperking hebben een hogere incidentie van motorische, sensorische en fysische beperkingen. Er is een erg beperkt inzicht in de tijdsstructurering en een erg gebrekkige ruimtelijke oriëntatie volgens Feldman.40 Zij zijn dan ook mogelijk in staat om tot een basale vorm van zelfredzaamheid te komen maar zullen hun gehele leven intensieve begeleiding nodig hebben.
In mijn onderzoek sluit ik personen die zwakbegaafd zijn uit. Zwakbegaafde personen hebben immers een intellectueel vermogen met een IQ dat ligt tussen de 70 en 85 en vallen derhalve niet onder de categorie verstandelijk beperkt.41 In Nederland wordt deze groep wel vaak onder de verstandelijk beperkten gerekend omdat de problematiek vergelijkbaar kan zijn.42 Dit zorgt voor veel inconsistentie in het Nederlands onderzoek naar deze doelgroep. Om die reden heb ik getracht in het vervolg van dit onderzoek in de literatuur een duidelijk onderscheid te maken tussen de zwakbegaafde en de verstandelijk beperkte.
2.3 Prevalentie van verstandelijk beperkten